Mammoeten

Oan dizze side wurdt noch wurke! Fier hjir asjebleaft gjin bewurkings út oant de skriuwer mei de side klear is.

Mammoet

Plasse fan de Mammuthus armeniacus

Kaak fan Yndyske oaljefant en in mammoet út Georges Cuvier's boek oer libbene en fossile oaljefanten, 1796.

Mammoeten (Mammuthus) binne in skaai fan oaljefanteftigen dy't útstoarn binne. Sy hienen faak lange slachtosken, yn gefal fan noardlike soarten, in facht fan lang hier. Sy libben fan it Plioseen, sa'n 4.8 miljoen oant 4,500 jier lyn.

Im November 2008 wurde in der Fachzeitschrift „Nature“ die Genomsequenz des Wollhaarmammuts (M. primigenius) publiziert. Circa 70 Prozent der Erbinformation konnten entschlüsselt werden. Das Mammutgenom ist das erste Genom eines ausgestorbenen Tieres, das sequenziert wurde.

Ferkate soarten

Der hawwe ferskate soarten mammoeten west. It binne wierskynlik neisieten fan in mienskiplike foarâlder. Meidat hja op ferskillende wizen libben, koenen sy neist elkoar bestean.

• Sudlike mammoet (Mammuthus meridionalis) út Súd-Europa
• Steppemammoet (M. trogontherii) út Europa
• Wolhierrige mammoet (M. primigenius) út noard Europa, Aazje en Noard-Amerika
• Sardinyske Dwergmammoet, (M. lamarmorae) út Sardynje (Itaalje)
• Keizersmammoet (M. imperator) út Noard-Amerika
• Amerikaanske mammoet (M. columbi) uit Noard- en Midden-Amerika

De wolhierrige mammoet is fan dizze soarten faaks de bekendste. Hy libbe fan sa'n 600.000 jier lyn ôf, yn it Pleistoceen. Hy hie in tsjokke facht dêr't it hier fan suver op de grûn hinge. De earen wienen lyts (30 centimeter) en ek bedutsen mei hier as beskerming tsjin de kjeld. Fan de oare mammoetsoarten wienen allinnich de steppemammoet tige behierre, de oare soarten hâlden yn waarmere gebieten ta en hienen net mear hier as de oaljefanten fan no. It liket der ek op dat de wolhierrige mammoet koarter libbe; se koenen sa'n 35 jier wurde. De oaljefant fan tsjintwurdich hellet maklik 50 jier.

Faak wurdt tocht dat mammoeten ûnbidich grut wienen, en 'mammoet' is yn it Nederlânsk on oantsjutting foar 'gigantysk' wurden, sa as yn 'mammoettanker' of 'mammoetwet'. Foar de grutste soarten kloppet dit ek, de keizersmammoet en de Amerikaanske mammoet fan Noard-Amearika, mar de oare mammoeten wienen net grutter as Aziatyske oaljefant. Wol hienen hja gigantysje slachtosken, dy't by bollen wol 4 meter lang wêze koene.

Evolúsje

Volgens de nieuwste inzichten zouden de mammoeten zich ongeveer 4,8 miljoen jaar geleden hebben afgesplitst van de voorouders van de Aziatische olifant, terwijl hun gemeenschappelijke voorouder zich ongeveer 7,3 miljoen jaar geleden heeft afgesplitst van de gemeenschappelijke voorouder met de Afrikaanse olifant. Dat betekent dus dat er in feite een nauwere verwantschap bestaat tussen de mammoet en de Aziatische olifant dan tussen de Afrikaanse en de Aziatische olifant.

De naam "Mammut" wordt gegeven aan een andere familie van uitgestorven olifantachtigen, de mastodonten. Deze familie heeft zich al bijna 30 miljoen jaar geleden afgesplitst van die van de huidige olifanten en de mammoeten. De mastodont is dus niet bijzonder nauw verwant aan de mammoet.

Untdekking en namme

Al eeuwenlang werd er in Noard-Europa, Ruslân en Sibearje fossiel ivoar gevonden. In de 18e en 19e eeuw ontdekten Russische onderzoekers in Siberië diverse tamelijk goed bewaarde ingevroren lichamen in de permafrost. Een buitengewoon volledig lichaam werd in 1901 gevonden aan de oevers van de rivier Berezovka. De Jakoeten (in Altaisch, Turksk-sprekkend folk) waren al eeuwenlang bekend met dergelijke resten en hadden daaraan de naam "mamont" gegeven, hetgeen "aardworm" betekent in hun taal. In het Russisch heet het dier nog altijd "mamont". Via Franse publicaties raakte, door een spelfout, echter in West-Europa de vorm "mammouth" verspreid.

Gebiet

Omdat tijdens de ijstijden veel van het water in landijskappen was vastgelegd, waren veel râneseeën drooggevallen. Daardoor koe de wolhirrige mammoet him oer grutte dielen fan de wrâld ferspriede. De mammoeten hadden als woongebied toendra- en permafrostgebieden van noordelijk Europa, Aazje en Noard-Ameerika.

Net als bij vele andere bewoners van deze streken het geval was, zoals de wolhierrige neushoarn, was het lichaam bedekt met een tichte en isolearjende laach hier om het te beschermen tegen het koude klimaat. Het leefgebied was overigens volgens recentere inzichten wel koud maar niet zo koud dat er geen gras kon groeien, waarvan een mammoet naar schatting 180 kilo per dag nodig had. Ze hadden sterke kiezen om de taaie, harde gerssoarten op de steppen te kunnen vermalen.

Utstoarn

Net de mens, maar een klimaatsferoaring spile de wichtichste rol yn it útstjerren fan de mammoet, rûchwei 4.000 jier lyn. De dieren vonden toen steeds minder graslanden.

Een team van de universiteit van de Britske stad Durham heeft een kompjûtersimulaasje gemaakt van het klimaat van de voorbije 42.000 jaar in Europa, Noard-Amerika en Azië. Tegelijk bekeken ze de impact daarvan op levende wezens zoals mammoeten, de grote wolharige verwant van de olifant.De mammoeten deden het erg goed tijdens de laatste Würm-ijstijd en kwamen toen zowat overal voor in Europa. Waar er geen ijskap was, was er toen toendra en grasland zonder veel bomen. De geleidelijke opwarming deed de mammoet vanaf 14.000 jaar geleden terugtrekken naar Noard-Sibearje, waar die ongeveer 4.000 jaar geleden útstoarn is.

Der is lang tocht dat prehistoaryske mensen de hân hienen yn it útstjerren, mar dat is net sa neffens de ûndersikers yn Durham. Door de opwarming maakten de grote graslanden plaats voor bomen en bossen, waar de mammoeten moeilijker aan voedsel geraakt en tenslotte uitstierven.However, such climate changes were nothing new; numerous very similar had occurred previously within the iistiid of the last several million years without producing comparable megafaunal extinctions, so climate alone is unlikely to have played a decisive role. The spread of advanced human hunters through northern Euraazje and the Americas around the time of the extinctions was a new development, and thus probably contributed significantly

Commons

Wikimedia Commons

Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Mammuthus fan Wikimedia Commons.