Atoom: Ferskeel tesken a wersioonen

[[ImageDatei:Atom.png|thumb|right|200px|Heliumatoom. Di kärn, ma tou protoone (rüüdj) än tou neutroone (gräin), as amjääwen foon tou eläktroone (gööl).]]

Dåt '''atoom''' as en submikroskoopisch struktuur, ju önj åle gewöönlik mateerii forkamt. Atoome bestönje üt subatoomische diile: [[Elektron|elektroone]], [[Proton|protoone]] än [[Neutron|neutroone]]. Atoome heewe jü draft, ja tu kombiniiren am [[Moleküüle|moleküüle]] tu bilen. En wåådermoleküül tun biispel bestoont üt tou [[Wååderstuf|wååderstufatoome]] än iinj [[Sörstuf|sörstufatoom]]. Atoome san da fundamentäle bägstiine foon e [[Kemii|kemii]] än da wårde önj [[Keemische reaksjoon|keemische reaksjoone]] uler tunintemååged. Dåt jeeft bloot 91 tüüpe foon chemische bägstiine unti keemische [[Elemänte|elemänte]], da önj e natuur aw e jard fünen wårde. Ja wårde klasifisiird önj e [[Perioodisch tabäle|perioodisch tabäle]]. Jü klasifikasjoon as grünlaid aw e tål protoone önj dåt atoom. Ouer tüüpe atoome koone künstlik mååged wårde, ouers da san ai stabiil än breege åläiwen ouf eefter natüürlike keemische elemänte döör [[Kärnkliiwing|kärnkliiwing]].

Atoome foon dåtseelwie elemänt koonen ferschilie [[Radioaktiwitäät|radioaktiiwe]] äinschape hääwe, grünlaid aw e tål neutroone önj e [[Atoomkär|kärn]]. Atoome mad jüseelwie tål protoone, ouers ünlike tåle neutroone, wårde [[Isotoop|isotoope]] foon dåtseelwie keemische elemänt nååmd. Ouerdåt atoome ålewäägens forkaame, san da ål iirhunerte lung fälj foon stuudium. Nütutids ruchte da unersäkinge jam forålem aw [[Kwantum-efäkte|kwantum-efäkte]], ås önj Bose-Einstein-kondensaat.

Jü [[Atoomteorii|atoomteorii]] as en teorii ouer dåt weesen foon e mateeri. Jü teorii säit, dåt åle mateeri üt atoome bestoont.

Da griichische filosoofe, ås [[Leucippus|Leucippus]] än [[Democritus|Democritus]], hääwe ouer dåt weesen foon e mateeri eeftertoocht. Jare tånken heet, iinjfåch säid, diheere wäi fülied: Wan en materjool ås tun biispel gölj apbräägen wårt, änret dåt weesen foon da latje stöögne ham ai - dåt as nuch åltens gölj. Da griiche hääwe spikeliird dåt, wan da stöögne önj nuch latjere stöögne apbräägen wårde, deer wårschiinjlik en ståådium kamt, weer da latje diile ai wider apbråågen wårde koone. Önj dåt griichische bedjüset dåt uurd “atomos” ‘ai schiisbor’. Dåt as weer dåt uurd ‘atoom’ jurt kamt.

Atoome bestönje önj e hoodsååge üt lääsie rüm, ouers uk üt latje [[subatoomische diile]]. Made önj dåt atoom as en latje positiiw lååsenen kärn, wat bestoont üt nukleoone, ås huum da protoone än neutroone tuhuup namt. Di räst foon dåt atoom bestoont üt da smiisie eläktrooneschaale. Deerbai heet en proton en positiiw eläktrisch lees än en eläktron en lik grut negatiiw lees. Önj en neutråål atoom as deerfor jü tål protoone än eläktroone lik än san da lääse iinjenouder ütwäägen.

Atoome wårde gewöönlik klasifisiird eefter jare [[Atoomtål|Atoomtåle]]e, da stime tu jü tål protoone önj dåt atoom (önj neutroole atoome as dåt lik an jü tål eläktroone). Jü atoomtål bestimt jü famiili unti dåt elemänt, weer dåt atoom tu hiirt. Koolestuf-atoome san tun biispel da iinjsiste atoome, da 6 protoone önjthüülje. Ål da atoome ma jüseelew atoomtål diile en wid ferschilihäid foon füüsische äinschape än ferhüülje ja keemisch lik. Da ferschilie tüüpe atoome wårde önj jü perioodisch tabäle betiikned. Ju [[Masetål|masetål]] unti nukleontål teelt da gånse [[Protoone|protoone]] än [[Neutroone|neutroone]], da önj dåt atoom forkaame. Jü tål neutroone heet nån influs aw e elemäntklasifikasjoon foon en atoom. En keemisch elemänt as ålsü en hiilj ‘atoomfamiili’ än deerönj koone ålsü ünlike atoomtüüpe forkaame, da jüseelew atoomtål hääwe, ouers ünlike masetåle. Da atoomtüüpe wårde dan isotoope foonenouder nååmd.

Am en [[Isotoop|isotoop]] foon en ouder isotop önj sin elemäntfamiili tu unerschiisen, schraft huum ääder di noome foon en elemänt sin masentål, t.b. koolestuf 14 (wat bestoont üt 6 protoone än 8 neutroone önj ark atoom}.

Dåt iinjfåchst atoom as dåt wååderstuf-atoom, ma atoomtål foon 1 än wat bestoont üt en proton än en eläktron. Di wååderstuf-isotoop di 1 neutron äkstra önjthüüljt, wårt [[Deuterium|deuterium]] nååmd, än di wååderstuf-atoom ma tou äkstra neutroone håt [[Tritium|tritium]]. Da isotoope wjarn en teemå, wat rucht intråse önj e waasenschap apteeld heet, forålem önj e eeder önjtwikling foon e [[Kwantenteorii|kwantenteorii]].

Dåt keemisch ferhüüljen foon atoome as önj e hoodsååge tu tunken an e interaksjoon twasche jare eläktroone. Forålem da eläktroone önj e büterst [[schaal]], da faläns-eläktroone nååmd wårde, hääbe di grutste influs aw dåt keemisch ferhüüljen. Kärnelektroone (da, da ai önj e büterst schaal forkaame) spaale wälj en sekundäär rule, önj e hoodsååge ouer dåt oufschirmingsefäkt foon e positiif lees önj di atoomkärn.

Koofalänte ferbininge san da starkste atoomische ferbininge. Aw jüdeer wise bliwe atoome tuhuup önj grupe, da moleküüle[[moleküül]]e nååmd wårde. Da eläktroone önj e büterst schaal draie dan trinam åle atoome tou, wät älk individuäl atoom dan leet ma en ful (ålsü stabiil) büterst schaal.

[[afKategorie:Kemii|Atoom]]