Adandozan
|
Adanɖozan | |
|---|---|
| Axɔsu Agbomɛ tɔn | |
| Axɔsu ɖuɖu tɔn: | 1797 - 1828 |
| Axɔsu é guɖo é jɛ é : | Agonglo |
| Axɔsu é jɛ guɖo ni é: | Gézo |
| Xwè é mɛ é kú é: | 1861 |
| Tɔ tɔn: | Agonglo |
Adanɖozan, b'ɛ jíjɔ́n axɔ́suzinkpo jí sin xwè 1797 tɔn mɛ wa yi xwè 1818 tɔn mɛ é, nyi axɔ́su é e wɔn ɖò hwenuxo danxomɛ tɔn lɛ mɛ e.
Axɔ́su e ma ɖó nyǐ ɖo axɔ́su Danxomɛ tɔn lɛ mɛ e, bɔ e su nyǐ i ɖɔ axɔ́su nǔdosintɔ́ mɛhutɔ́. Mǐ na flín ɔ, e ɖɔ hwenuxo ɖe nu mǐ hwenu e mǐ ɖo azɔnmɛxwe dokɔ tɔn e ɖɔ : Nyɔ̌nu xòxónɔ ɖe tíl̀n bó ɖò dìndǐn wɛ bɔ Danxomɛxɔsu ɔ na gbe ɖɔ e ni wlǐ bó zɛ adɔgo tɔn b'a kpɔn ɖɔ vi e ɖo xò tɔn mɛ e ɔ́,sunnuvi alo nyɔnuvi wɛ a ji. Hwɛ e do e ɔ gege wɛ, ɖo taji ɔ hwenu e é ɖ'axɔsu ɖu wɛ ɔ, e gbɛ́ bi bo nyi kpodemɛ bo ɖónǔ kannumɔ sa dó yovo nù. Axɔ́su Danxomɛ tɔn e xo mǐ bɛ e ɔ Dada Adanɖozan wɛ. Axɔsu Danxomɛ tɔn ɔ wɛ, bo jɛ Dada Agɔnglo gudo ɖo xwè 1797 tɔn mɛ bo ɖu axɔ́su nu xwè ko-nukun-ɖokpo co bɔ yě wa kɔngan ɛ gannugannu ɖo xwè 1818 tɔn mɛ.
Axɔsuzinkpo ji yiyi tɔn
[wlǎn nú | wla nú ɖoɖo ɔ]Adanɖozan ɔ, cobo nu e na jɛ axɔsu'nyi ɔ Axɔvi nyikɔ tɔn wɛ nyi Akakpo. Vi wegɔɔ Dada Agɔnglo tɔn wɛ, bo jɛ Axɔvi Aɖukonu gudo. Aɖukonu ɔ e jǐi kpodo wɔnɖowu kpo. E nɛ ɔ wɛ zɔn bɔ e ma jɛ xa axɔsu'zinkpo ɔ a. Nɔvi tɔn Axɔvi Gakpe, ěe na wa nyi Dada Gezo e ɖo xwe 5 ɖo wɛ hwe nɛ nu. Finnɛ wɛ Axɔvi Akakpo wa huzu 9ɔ Danxomɛ tɔn ɖe bo xɔ nyǐ syɛnsyɛn Adanɖozan e sin tǐnmɛ nyi «Adan ɖo zan tɔn». Wuntun e sɔ e wɛ nyi zan (Adan'zan) bɔ xo xwedo bo wa nu tɔn ɔ̌ nyi «Adan ɖo zan tɔn bɔ nɛɖe sixu kpewu bo flǐi (mla) a».
Mɛ nyinyi tɔn
[wlǎn nú | wla nú ɖoɖo ɔ]Ɖì mɛ e kpodo mɛ kpo jɔ hwe nɛ nu lɛ kpo ɖɔhun ɔ, mǐ sixu ɖɔ xó ɖe do yɔkpɔvu mɛ tɔn kpodo dɔnkpɛvu mɛ tɔn kpan wu ǎ. Xo e mǐ se dó mɛ wu hwenu e mɛ kpoɖo Axɔvi Akakpo nyi wɛ e ɖie : Mɛ nyi sunnu hunsyɛn kpankɔn, sunnu e nubi sɔgbe na e, bo ka nyi mɛ bo yi wan nu ase bla do mɛta e. Sɛnunywɛ kpe mɛ, bɔ mɛ nɔ bado nú nǔ. Sin yɔkpɔmɛ mɛtɔn ɖokpo wɛ e ko ɖowu kpɔ xa, bokɔnɔ fakantɔ lɛ kpodo gbɛdɔkpo kije tɔ ee ɖo Danxomɛ e kpo ee gosin Ayɔnu lɛ gbeji bo ɖo Dada kannu lɛ kpan. Ɖo wu ɖokpɔ xa mɛ e nɛ lɛ mɛ̌ ɔ, mɛ yi nunywɛ gege ɖo yeswi mɛ̀. Nu nɛ lɛ bi wɛ zɔn bɔ mɛ nyǐ Axɔvi kpikpe bo wa nyi Axɔsu ee mɛ̌bi nɔ ɖi xɛsi si ɖo Danxomɛ kpodo axɔsu ɖuto ɖe lɛ mɛ kpan é.
Axɔsu ɖuɖu hlúnhlùn tɔn
[wlǎn nú | wla nú ɖoɖo ɔ]E kpɔn ɔ Axɔsu ɖúɖù mɛtɔn bɛ Dada ɖe lɛ tɔn ɖɔhun. Linlin ɖokpo ɔ ma gege wukun ɖo mɛ kpodo mɛ̌ e lɛdo mɛ lɛ kpan tɛntǐn. Mɛ nyi Axɔsu ɖeɖovo, bo gbɔn vo nu linlin kpodo nu wiwa kpan mɛ, bo ka lɛ ɖo nunywɛ tawun bo nɔ yawu mɔ nu jɛ xobamɛ'kɛnudewu (sujet) gege wu gbɔn xomɔdoxowu yaɖe yaɖe kpodo walɔ yɔyɔ kpan gblamɛ. Nuwiwa mɛtɔn lɛ nɔ jɛ gan gudo ɖo numɛsɛn gan Danxomɛ tɔn lɛ nukun mɛ, bo zɔn bɔ hlúnhlùn gege tɔn kaka bɔ e kɔn gan mɛ. Nu taji we wu jɛn mǐ na ɖɔ. Nukɔn tɔn ɔ, Mɛ gbɛ kannumɔ sisa bo ɖo nwi nu. Mɛ gbɛ bi nyi kpo dwe tɔn mɛ bɔ mɛɖe lɛ mɔ ɖɔ Mɛ jlo na sunkundo nu akwɛvi e ye nɔ mɔ lɛ. E na ɖɔ̌ɔ, mɛ gbɛ wannu kannumɔ nuwiwa mɔ wɛ a, lo ɔ ahwandoji bo yi bɛ gbɛtɔ bo sa do yovo, bɔ ye na yi fi ma ya fi do to yetɔn ɔ wɛ mɛ gbɛ. E ɖɔ Xogbe elɔ ɔ do mɛ wu ɖɔ : Mɛ nɔ lin ɖɔ e h gbɔ bo zan kannumɔ nɛ lɛ nu nukɔnyiyi Danxomɛ tɔn e na nyɔhu. Ye na lɛ glě, bo do jinukun, bɔ mǐ na sa jinukun nɛ ɔ nu yovo lɛ. «Ɖ'aniwu ye na yi wa azɔ e ye hɛn ɔ ye na wa ɖo fi e ɖo fiɖevo. Enɛ wu ɔ mɛ gbɛ ɖo 1800 ɖɔ e kun sɔ na sa kannumɔ ɖe do yovǒ ɖo Danxomɛ. Nu nɛ ɔ vɛ mɛ́ ɖe lɛ kaka bo ci taɖunɔ nuwiwa ɖɔhun nu ye nukunɖeji Danxomɛ e sɔ mɛsisa nɛ do ɖo dɔkun jɛ na wɛ lɛ e. Enɛ ɔ wu wɛ, Mɛ wli Caca Francisco de SUZA, (kannumɔ sa do yovo tɔ ɖaxo ɖokpo wɛ bo saxwe nyi Glěxwe), dogan ɖo e gbɛgbe nu Dada'xǒ. Nya nɛ ɔ kpodo aseblabla mɛ́ nukunɖeji Danxomɛ tɔn ɖe lɛ kpodo Axɔvi Gakpe ěe nyi ahwanfuntɔ lɛ gan hwenɛnu bo ka lɛ nyi mɛ̀ bo yiwannu mɛsadoyovo ɔ kpan ɔ gbagan. Axɔvi Gakpe tò gbɛ ɖɔ mi kun sixu wa nu mɔhun xa Axɔsu mǐtɔn o, lo ɔ e wa yi gbe hwenu e Dada Adanɖozan sa Gakpe'nɔ Axɔsi AGƆNTIMƐ do Bresil e. Tanɖɔnumɛtɔ lɛ ɖɔ Dada Adanɖozan blo mɔ b'a do ɖexwlɛ mɛ e gbɛ wan nu sɛn e mɛ do lɛ e, le do e e sɔ mɛ sin mɛ mɛ́tɔn kpa e nɔ vɛ sɔ e. Nu nɛ e mɛ wa e wa gɔ so nu gbetakɛn mɛ́tɔn ɖevo. Wegɔ ɔ Mɛhuhu gbigbɛ̌. Mǐ na flǐin ɖɔ Dada Adanɖozan ko humɛ ɖo bibɛmɛ Axɔsu nyinyi tɔn cobo wa gbɛ nuwiwa mɔhun ɖo axɔsi mɛtɔn ɖokpo wu. Axɔsi nɛ ɔ yovo wɛ bo nyi Portugaise alo Hollandaise (e tunwun tawun a), bo ɖɔ xo mɛ ɔ, mɛ nɔ se, bo hun nukun n'ii do nujɛgan (ideaux) hwenɛnu tɔn ɖelɛ ji. Hwenɛnu ɔ, mɛhuhu do savɔ na ɔ e nɔ blo do sɛ wɛnsagun do tɔgbo e ɖo ku lɛ e nu ye na yi do lěe nuwiwa lɛ ɖo yiyi gbɔn wɛ ɖo Danxomɛ e nu ye. Nu mɔhun na nyi wiwa ɔ mɛwliɖ'ahwan wɛ e nɔ ɖenyi vɔsanu do savɔ nɛ ɔ. Dada Adanɖozan gbɛ walɔ mɔhun bi gbidigbidi bɔ nuvɛnumɛ lɛ jɛ ji ɖo mɛ nukunɖeji lɛ tɔn mɛ. Bo na dò dó zogbwe sɛn nɛ ɔ ji ɔ, mɛ ɖɔ mɛwliɖ'ahwan lɛ nɔ donu Danxomɛ to ɔ ɖo kudonu bo nɔ sixu yi do wɛn e wu e sɛ ye do ku e gbeji tɔn a. Bo na do fɔ hɛndo nɛ ɔ, Dada Adanɖozan sɔ axɔvi sunnu kpodo nyɔnu Danxomɛ tɔn ɖelɛ kpan do savɔ na nu ye na yi ɖo gbe nu tɔgbo lɛ. Nu nɛ ɔ lɛ nyi aɖukunɖuɖu'nu nu kɛntɔ tɔn lɛ bɔ ye sɔ gbetakɛn bo na kɔngɛn ɛ
Gan kɔn mɛ
[wlǎn nú | wla nú ɖoɖo ɔ]Ee ye ma sixu sɛ̌do abaɖaxwe jɛsu a e ɔ, ye gbɔ bo ze gbetakɛn bo na kɔn gan ɛ̌. Loɔ ye ɖo na blo gbɔn ɖe bɔ tovi lɛ na yi gbe na hwɛ. Enɛ wu ɔ, ye ba adingban ɖelɛ bo ɖo do toxɔsu sin nuwalɔ lɛ wu bo nu tovi lɛ ni gbɛ wan nǐ. E nyla hu bi e, wɛ nyi, ye ɖɔ Dada ɔ bɛ sakpata(variole) e nyi nylado'zɔn e. Ee tovi lɛ gbɛ wan nu Dada bo ɖekɔ d'ěe ɔ, nukunɖeji Danxomɛ tɔn lɛ kɔngɛn ɛ bo sɔ axɔvi Gakpe do zinkpo ji. Axɔvi Gakpe jɛ nyǐ bo nyi Gezo bo nɔ axɔsu'zonkpo ji nu xwe kanɖe (1818-1858). Nu nɛ jɛ co, Dada Adanɖozan hwlɛn tɛn e nyi etɔn ɔ bo yi a. Ye lɛ gbɛ n'ǐi ɖɔ nyǐkɔ e do xɔ to na e ɔ ni ma sɔ zan, bɔ ehuzu axɔvi Akakpo.