Sí keldu fyri Algeria

{{Infoboks Land
| uppruna_navn      = الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية<br />ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⵣⵣⴰⵢⵔⵉⵜ
| navn              = Algeria
| mynd_flagg        = ‎Flag_of_Algeria.svg
| mynd_skjald       =
| motto             = ''From the people and for the people''
| mynd_positión     = ‎LocationAlgeria.svg
| alment_mál        = [[Arabiskt|Arábiskt]], [[Tamazight]]
| høvuðsstaður      = [[Alger]]
| fullveldi         = [[5. juli]] [[1962]]<br />(frá [[Frakland]])
| løgmaður_heitið   = Løgmaður
|løgmaður= [[Aymen Benabderrahmane]] (أيمن بن عبد الرحمان)
| forseti_heitið    = Forseti
| forseti           = [[Nadir Larbaoui]] (نذير العرباوي)
| vídd              = 2 381 741 
| vatn              = 0 %
| íbúgvar           = 42 400 000
| íbúgvar_ár        = 2017
| íbúgvar_km2       = 18
| gjaldoyra         = Algeriskur dinarur (DZD)
| tíðarzona         = [[UTC]] +1
| tjóðsangur        = ''Kassaman''
| alnet_økisnavn    = [[.dz]]
| telefon_landakota = 213
| spenningur        =
| viðmerkingar      =
}}

'''Algeria''' ([[Arabiskt|arábiskt]]: الجزائر‎‎ / ''al-Jazā'ir, [[tamazight]]: ⴷⵣⴰⵢⴻⵔ / Dzayer'' ) er størsta land í [[Afrika]]. Algeria hevur mark við [[Marokko]] og [[Móritania]] í vestri, [[Mali]] og [[Niger]] í suðri og [[Tunesia]] og [[Libya]] í eystri. Í norðri liggur [[Miðjarðarhav]]ið. Størsi býurin og [[høvuðsstaður]] er [[Alger]]. Aðrir stórir býir er [[Oran]], [[Constantine]], [[Annaba]] og [[Batna]]. [[Miðallívsævi]]n í landinum er 73,77 ár. [[Mál|Høvuðsmálið]] er [[Arabiskt|arábiskt]]. 

Meginparturin av fólkinum í Algeria býr í býum við strendurnar. Býirnir vórðu bygdir her, tí at havið og vøtnini vóru týdningarmiklar samferðlsuleiðir. 30,1 prosent av fólkinum eru ikki lesifør og 12,9 prosent av fólkinum er arbeiðsleys. Landið hevur umleið 33,7 millionar íbúgvar. Næstan allir algeriar eru [[muslimar]] (99 prosent av fólkinum). 

Meðan [[Frakland|fraklendingar]] ráddu, búsettu hundraðtúsundtals [[Evropa|evropearar]] seg í Algeria, men mangir teirra fóru av aftur landinum, tá ið landið fekk sjálvstýri.

== Søga ==

=== Osmannaríkið ===

Meðan [[Suleyman 1.]] ([[1520]]-[[1566]]) stýrdi, var [[Osmannaríkið]] so stórt, at skuldi skil verða á, mátti tað verða stýrt í landslutum. Sultánurin í [[Istanbul]] setti pasjar (staðbundar landshøvdingar) at stýra. Sum tíðin leið, gjørdust landslutirnir óheftari, og ráðandi embætismenninir bardust javnan um, hvør skuldi ráða, helst í landslutunum í [[Norðurafrika]]. [[Alger]] var gitið fyri at vera miðdepil hjá sjórænarum. Tað var stundum eisini kallað ''Barbárastrondin''. Teir rændu [[Kristindómur|kristin]] skip og tóku gíðslar, sum teir kravdu loysigjald fyri ella seldu teir sum [[Trælur|trælir]]. Sjórænararnir, ið rændu fleiri enn 30 fólk í [[Hvalba]] í [[1629]], komu haðandi. Eisini [[Tunis]] og [[Tripoli]] vunnu sær stórt ríkidømi av sjórænaravirksemi sínum. Um [[1700]] gekk sjórænaravirksemið afturá, og hermenninir, sum vardu býin, tóku valdið. Hesir hermenninir vóru upprunaliga [[Osmannaríkið|osmanniskar]] úrvaldsherdeildir, janitssjárar, sum høvdu búsett seg har, gift seg við konufólki haðan og skapað sær sítt egið samfelag og vóru ein ráðandi stættur í [[Alger]]. Teir skipaðu síni egnu viðurskifti og valdu sær hernaðarligan oddamann, nevndur ''dey''. Í [[1710]] tók oddamaðurin sær tignarheitið pasja, at staðfesta, at [[Alger]] hevði loyst frá sultáninum í [[Istanbul]]. At útvegað ríkinum pening, legði hann ógvuliga høgan skatt á fólk inni í landinum, og hann stuðlaði sjórænarunum. Algeria var í veruleikanum ikki longur partur av tí viknandi [[Osmannaríkið|Osmannaríkinum]]. 

=== Sjálvræði ===

Landið vann sær sjálvstýri undan [[Frakland|fronskum]] yvirræði í [[1962]]. Frælsisbardagin stóð við í átta ár og týndi eina millión mannalív. 
[[Mynd:Algeria_Topography.png|thumb|right|250px|Veðurlagskort.]]
[[Mynd:Algeria,_administrative_divisions_(+northern)_-_Nmbrs_(geosort)_-_monochrome.svg|thumb|right|250px|Landslutir í Algeria.]]

== Landalæra ==

Algeria er frá [[Miðjarðarhav]]sstrondini og langt suður í [[Sahara]]oyðimørk og er næststørsta land í [[Afrika]]. Meginparturin av landinum er turr [[oyðimørk]]. Meginparturin av teimum 33,76 milliónum fólkunum í Algeria búgva í smala strandgeiranum út ímóti [[Miðjarðarhav]]i. Her er veðurlagið lýtt og slavið um veturin og heitt og turt og summarið; tí er strandalendið betur egnað til landbúnað enn lendið inni í landinum. Mesta øki í Algeria er glóðheit [[oyðimørk]] - [[Sahara]] - sum veksur ógvuliga skjótt, tí at ov nógvur fenaður er uppiá í graslendinum í útryðjunum í oyðimørkini. Yvirskipanin ger, at lendið verður rótbitið, svarðlosnar og verður til dust og sand. Hóast hitin um dagin fer upp um 50° C, hóast náttarfrost og turk í mong ár, liva her [[dýr]], sum hava lagað seg til hesar ómildu lívsumstøður. 

=== Landslutir ===

48 landslutir eru í Algeria:

{| border="0"
|-----
|
<br /><small>1</small> [[Adrar]]
<br /><small>2</small> [[Chlef]]
<br /><small>3</small> [[Laghouat]]
<br /><small>4</small> [[Oum el-Bouaghi]]
<br /><small>5</small> [[Batna]]
<br /><small>6</small> [[Béjaïa]]
<br /><small>7</small> [[Biskra]]
<br /><small>8</small> [[Béchar]]
<br /><small>9</small> [[Blida]]
<br /><small>10</small> [[Bouira]]
<br /><small>11</small> [[Tamanghasset]]
<br /><small>12</small> [[Tébessa]]
|
<br /><small>13</small> [[Tlemcen]]
<br /><small>14</small> [[Tiaret]]
<br /><small>15</small> [[Tizi Ouzou]]
<br /><small>16</small> [[Alger]]
<br /><small>17</small> [[Djelfa]]
<br /><small>18</small> [[Jijel]]
<br /><small>19</small> [[Sétif]]
<br /><small>20</small> [[Saïda]]
<br /><small>21</small> [[Skikda]]
<br /><small>22</small> [[Sidi Bel Abbes]]
<br /><small>23</small> [[Annaba]]
<br /><small>24</small> [[Guelma]]
|
<br /><small>25</small> [[Constantine]]
<br /><small>26</small> [[Médéa]]
<br /><small>27</small> [[Mostaganem]]
<br /><small>28</small> [[M'Sila]]
<br /><small>29</small> [[Mascara]]
<br /><small>30</small> [[Ouargla]]
<br /><small>31</small> [[Oran]]
<br /><small>32</small> [[El Bayadh]]
<br /><small>33</small> [[Illizi]]
<br /><small>34</small> [[Bordj Bou Arréridj]]
<br /><small>35</small> [[Boumerdès]]
<br /><small>36</small> [[El Tarf]]
|
<br /><small>37</small> [[Tindouf]]
<br /><small>38</small> [[Tissemsilt]]
<br /><small>39</small> [[El Oued]]
<br /><small>40</small> [[Khenchela]]
<br /><small>41</small> [[Souk Ahras]]
<br /><small>42</small> [[Tipasa]]
<br /><small>43</small> [[Mila]]
<br /><small>44</small> [[Aïn Defla]]
<br /><small>45</small> [[Naama]]
<br /><small>46</small> [[Aïn Témouchent]]
<br /><small>47</small> [[Ghardaïa]]
<br /><small>48</small> [[Relizane]]
|}
[[Mynd:Algeria_demography.png|thumb|right|250px|Fólkavøkstur í Algeria síðan [[1961]].]]
[[Mynd:Ghardaïa,le_marché.jpg|thumb|right|250px|[[Arábar]] selja grønmeti á torginum í [[Ghardaia]] í Norðuralgeria.]]

== Politikkur ==

Algeria hevur havt týðandi leiklut í heimspolitikkinum sum limur í [[ST]] og [[Arábiasamgonguni]]. Størsta avbjóðingin hjá hernaðarstýrinum er, at alt fleiri fólk fara upp í fundamentalistisku fylkingina, ið hevur sum mál, at Algeria skal hava [[islam]]ska stýrisskipan. [[Islam]]skir fundamentalistar eru farnir í kríggj ímóti hernaðarstýrinum í Algeria. Eini 70.000 fólk eru deyð seinastu árini í stríðnum ímillum partarnar. Søkt hevur eisini verið at útlendingum í Algeria, og bumbur hava verið lagdar í [[París]] og øðrum [[Frakland|fronskum]] býum. 

Eitt hitt størsta vandamálið í Algeria er bráði fólkavøksturin. Í Algeria fjølgaðist fólkið úr 12 milliónum upp í 25 frá [[1966]] til [[1990]]. Fleiri milliónir fólk eru flutt av bygd til býirnar at arbeiða. Hetta hevur elvt til stórt íbúðartrot inni í býunum og ovfólkaðar fátækrabýlingar í býarútryðjunum. So hvørt [[Olja|oljuvinnan]] er vaksin, eru býirnir eisini vaksnir; har hevur verið nógv bygt, og vinnu- og tænastustøðið eru munandi batnað. Um 60 prosent av fólkinum í Algeria býr nú í býum. Frammanundan búði meginparturin á bygd og livdi sum flakkfólk og bøndur. 

Í Algeria eru sera strangar lógir viðvíkjandi trúðarlívi. Til dømis er tað strangliga forboði at royna at umvenda [[muslimar]], samstundis eru allar [[Átrúnaður|religiøsar]] samlingar undir sterkum eftirliti. 

== Búskapur ==
[[Mynd:Algeria_Sahara_Desert_Photo_From_Drone_5.jpg|thumb|right|250px|[[Sahara]], heimsins størsta oyðimørk. Meginparturin av oyðimørkini er
steinar og grús. Men summastaðni eru sandheyggjar.]]
[[Olja|Oljuvinnan]] hevur alt at siga í algeriska [[Búskapur|búskapinum]], og 97 prosent av útflutninginum eru olja og [[gass]]. Tá ið olja varð funnin í [[1958]], gjørdist Algeria eftir fáum árum ríkt land. Áðrenn olja varð funnin, vórðu týdningarmestu útflutningsvørurnar sev og jarn. Olja og gass eru hjartatátturin í [[Búskapur|búskapinum]] í Algeria, og landið eigur ógvuliga stórar olju- og gassleiðir inni í [[Sahara]]. Oljuvinnan tók seg upp í [[1958]], og í [[1979]] vórðu vunnin 1,2 milliónir føt um dagin. Fallandi oljuprísur á heimsmarknaðinum í [[1980-árini|1980-]] og [[1990-árini|1990-árunum]] hevur havt við sær, at minni verður vunnið av olju nú, men teir vinna meiri gass enn áður. Algeria selur bæði Fraklandi og [[USA|Sambandsríki Amerika]] gass. 

Algeria megnar ikki at dyrka nóg mikið av grøði til fólkið, sum fjølgast skjótt. Landið má flyta inn 75 prosent av [[Matur|matinum]], landinum tørvar. Kortini livir helvtin av fólkinum av landbúnaði. Høvuðsgrøði er korn, aldinfrukt, vínber, oljuber og tubbak; fikur og dadlur eru eisini týðandi grøði. Algeria er ímillum tey lond í heiminum, ið dyrka mest av dadlum og gera mest av tundri. Dadlur verða etnar feskar, turkaðar ella malnar til mjøl. Brendir og malnir dadlusteinar verða nýttir til dadlukaffi. Dadlupálmin veksur í grønum í [[oyðimørk]]ini, har vatnið vellir upp úr jørðini. Úr træbulinum fæst viður. 
[[Mynd:NOTRE_DAME_D'AFRIQUE.ALGER.jpg|thumb|right|250px|[[Notre Dame d'Afrique]] í [[Alger]].]]
=== Uttanlandshandil ===

Inn- og útflutningurin av vørum skift á ávikavist upprunaland og nýtsluland fyri [[2007]], sær soleiðis út sambært [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ag.html CIA Factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120930183539/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ag.html |date=2012-09-30 }}: 

{| class="wikitable"
|-
! 
! Útflutningur
! Innflutningur
|-
| 1.
| {{flagicon|USA}} [[USA]] 29.4 %
| {{flagicon|Frakland}} [[Frakland]] 18.7 %
|-
| 2.
| {{flagicon|Italia}} [[Italia]] 13.8 %
| {{flagicon|Kina}} [[Kina]] 9.0 %
|-
| 3.
| {{flagicon|Spania}} [[Spania]] 9.6 %
| {{flagicon|Italia}} [[Italia]] 8.5 %
|-
| 4.
| {{flagicon|Kanada}} [[Kanada]] 8.4 %
| {{flagicon|Spania}} [[Spania]] 6.0 %
|-
| 5.
| {{flagicon|Frakland}} [[Frakland]] 7.6 %
| {{flagicon|USA}} [[USA]] 5.5 %
|-
| 6.
| {{flagicon|Niðurlond}} [[Niðurlond]] 5.0 %
| {{flagicon|Týskland}} [[Týskland]] 5.3 %
|-
|}

== Fólkið ==

Eini 33 milliónir fólk búgva í Algeria. Hóast [[arábar]] eru í stórum meiriluta, er fimtingurin av fólkinum [[berbar]], fólkið, ið var undan [[arábum]]. [[Arabiskt|Arábiskt]] er alment [[mál]], og [[islam]] er [[Átrúnaður|høvuðsátrúnaður]]. Um ein millión [[Evropa|evropearar]] búsettu seg í Algeria, meðan [[Frakland|fraklendingar]] ráddu har, men nú eru bara nakrir fáir túsund eftir (undir 1 prosent av fólkinum). Flestir teirra eru ættaðir úr [[Frakland]]i, [[Spania]] og [[Italia]]. 

=== Mál ===

* [[Arabiskt]] (alment)
* [[Franskt (mál)|Franskt]]
* [[Berbiskt mál]]

=== Átrúnaður ===

* [[Islam]] 99 %
* Onnur 1 %

== Mentan ==

Algerisk mentan hevur djúpar og nógvar røtur, bæði [[islam]]iskar og úr mentanum, sum vóru frammanundan, at Algeria gjørdist [[islam]]skt land. [[Arábisku]] hertøkurnar í [[7. øld|7.]] og [[11. øld]] hava sett sjónlig merki eftir seg í Algeria. [[Arábar]] gjørdust brátt fjølmentari enn upprunafólkið, [[berbar]], sum gjørdu uppreistur ímóti nýggju valdsharrum sínum. [[Arábar]] settu skjótt bæði [[mál]] sítt ([[arabiskt]]) og [[Átrúnaður|átrúnað]] sín ([[islam]]) í gildi. Fólkið inni í landinum í Algeria hevði sína egnu avgomlu berbermentan, nógv øðrvísi enn mentanin hjá fólkinum í býunum úti við strendurnar. 

== Myndasavn ==

<gallery>
Mynd:Algiers_coast.jpg|[[Alger]].
Mynd:Algeria_Map.jpg|Politiskt kort.
Mynd:Algeria_sat.jpg|Ein fotomynd av Algeria tikin úr einum [[Fylgisveinur|fylgisveini]].
</gallery>

== Sí eisini ==

* [[Alger]]
* [[Afrika]]

{{Fyrimynd:Afrika}}
{{Commonscat}}

[[Bólkur:Algeria]]