حق تکثیر

برای سیاست ویکی‌پدیا در خصوص حق تکثیر، ویکی‌پدیا:حق تکثیر را ببینید.

حقّ‌تکثیر، کپی‌رایت (به انگلیسی: copyright) یا حق نشر، مجموعه‌ای از حقوق انحصاری است که به ناشر یا پدیدآورندهٔ یک اثر اصل و منحصربه‌فرد تعلق می‌گیرد و حقوقی از قبیل نشر، تکثیر و الگوبرداری از اثر را شامل می‌شود. در بیشتر حوزه‌های قضایی، حق نشر از آغاز پدید آمدن یک اثر به آن تعلق می‌گیرد و نیازی به ثبت اثر نیست. معادل این حق در نظام‌های حقوقی پیرو حقوق مدون حق مؤلف و شامل موارد فورس ماژور نمی‌گردد.

دارندگان حق تکثیر برای کنترل تکثیر و دیگر بهره‌برداری‌ها از آثار خود برای زمان مشخصی حقوق قانونی و انحصاری دارند و بعد از آن اثر وارد مالکیت عمومی می‌شود. هرگونه استفاده و بهره‌برداری از این آثار منوط به دریافت اجازه از ناشر یا پدیدآورندهٔ آن اثر است، استفاده در شرایطی که طبق قانون محدودیت یا استثنایی وجود دارد، مانند استفاده منصفانه، به دریافت اجازه از دارنده حق تکثیر نیاز ندارد. دارنده حق تکثیر می‌تواند حقوق خود را به شخص دیگری منتقل کند.

در بعضی از حوزه‌های قضایی، حقوق اخلاقی یا حقوق معنوی پدیدآورندگان نیز به رسمیت شناخته می‌شود، مانند حق یاد شدن برای اثر.

تاریخچه

به‌طور کلی، پیش از اختراع دستگاه چاپ و خصوصاً تا اوایل قرن هجدهم، مسئله کپی‌رایت اصولاً مطرح نبود، زیرا از یک سو، امکان تکثیر انبوه آثار ادبی و هنری فراهم نبود و سرقت علمی و ادبی هم (حداقل به شکل گسترده) وجود نداشت؛ از سوی دیگر، فرد محوری دوران مدرن شکل نگرفته بود و هر اثری حاصل فرهنگ جمعی به‌شمار می‌آمد. دیگر اینکه با توجه به دشواریِ رفت‌وآمد و ناچیز بودن حجم آثار بشری، هر نوع دسترسی به این آثار، به هر شکلی، مطلقاً مزیت و مطلوبیت محسوب می‌شد.

با اختراع دستگاه چاپ و به‌ویژه پس از انقلاب صنعتی، با شکل‌گیری صنعت نشر و نیز پدید آمدن صورت‌های جدید تولید آثارِ قابل‌نسخه‌برداری مثل فیلم و عکس و … مفهوم کپی‌رایت شکل گرفت و وارد حقوق و قوانین شد. تاریخچه حق تکثیر با حقوق انحصاری و امتیازات چاپ کتاب آغاز شد، اساسنامه آن در سال ۱۷۰۹ که از آن ملکه بریتانیای کبیر نام خود را گرفته‌است، اولین اساسنامه حق تکثیر است. در ابتدا حق تکثیر تنها شامل تکثیر کتاب‌ها می‌شد، با گذر زمان محدودیت‌های دیگر از قبیل ترجمه و آثار اشتقاقی به آن اضافه شد.

دو مسئله، به‌ویژه در دهه‌های اخیر، موجب شد کپی‌رایت به یک معضل جدی تبدیل شود. اولاً به دلیل پیشرفت فناوری، امکان تکثیر آثار گوناگون در مقیاس وسیع با هزینه اندک و سرعت بالا فراهم شد و دیگر اینکه تعداد افرادی که به انحای مختلف متکی به درآمد حاصل از تکثیر محصولات قابل‌نسخه‌برداری هستند (اعم از مؤلفان، تهیه‌کنندگان، عکاسان، روزنامه‌نگاران، ناشران، صحافان، فروشندگان و …) افزایش یافت. به این ترتیب، به مرور زمان، نوعی تناقض در زمینه حقوقی و اخلاقی و به‌تبع آن در حوزه سیاست‌های فرهنگی پدید آمد. از نظر اخلاقی، دسترسی عموم افراد به هنر و اطلاعات امری مطلوب است و از سوی دیگر، برخی انواع دسترسی، برخلاف قوانین، و ظاهراً غیراخلاقی است. در حوزه سیاست‌ها، ازیک‌طرف، سالانه میلیاردها دلار صرف تأسیس و مدیریت کتابخانه‌ها می‌شود تا افراد مختلف در اقصی‌نقاط جهان بتوانند به آثار گوناگون دسترسی داشته باشند و از طرف دیگر، دولت‌ها ملزم شده‌اند سازوکارهایی جهت محدودسازی دسترسی عموم به محصولات فرهنگی تدوین کنند.

قوانین بین‌المللی حق تکثیر

چیزی به نام حق «حق نشر بین‌المللی» که به صورت خودکار نوشته‌های نویسندگان را در سراسر جهان محافظت کند وجود ندارد. محافظت در مقابل استفاده در هر کشوری به قوانین ملی آن کشور بستگی دارد. با این وجود بیشتر کشورها برای آثار خارجی تحت شرایط خاص، محافظت‌هایی فراهم می‌کنند که تا حد زیادی به وسیلهٔ معاهدات و کنوانسیون‌های بین‌المللی حق نشر ساده شده‌است. دو کنوانسیون مهم در این زمینه وجود دارند، یکی کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری و دیگری کنوانسیون جهانی حق نشر. با این همه، کشورهایی وجود دارند که برای کارهای خارجی، محافظت حق نشر کمی ارائه می‌دهند یا اصلاً ارائه نمی‌دهند.

کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری

کشورهای عضو کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری، آبی

مقالهٔ اصلی: کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری

کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری، که معمولاً به نام کنوانسیون برن شناخته می‌شود، یک موافقتنامه بین‌المللی در خصوص حق تکثیر است که اولین بار در شهر برن در سوئیس در سپتامبر سال ۱۸۸۶ میلادی (شهریور یا مهر ۱۲۶۵ هجری خورشیدی) تصویب شد.

کنوانسیون برن کشورهای امضاکنندهٔ معاهده را (که در متن معاهده به نام «کشورهای عضو اتحادیه» شناخته شده‌اند) ملزم می‌کند که آثار پدیدآورندگان سایر کشورهای امضاکننده را همچون آثار پدیدآورندگان تبعهٔ خود مورد حمایت کپی‌رایت قرار دهد. این پدیدآورنده کسی است که دارای تابعیت یکی از کشورهای عضو باشد و اگر دارای چنین تابعیتی نیست، اثر خود را برای نخستین بار در یکی از کشورهای عضو اتحادیه منتشر می‌کند یا اقامتگاه وی در یکی از کشورهای عضو اتحادیه است.

موافقتنامه راجع به جنبه‌های مرتبط با تجارت حقوق مالکیت فکری

مقالهٔ اصلی: موافقتنامه راجع به جنبه‌های مرتبط با تجارت حقوق مالکیت فکری

موافقتنامه راجع به جنبه‌های مرتبط با تجارت حقوق مالکیت فکری یا موافقتنامه تریپس (به انگلیسی: Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights) که به اختصار TRIPS شناخته می‌شود. این قرارداد که بندهایی در زمینه حق تکثیر دارد، در پایان دور اروگوئه از موافقتنامه عمومی تعرفه‌ها و تجارت ۱۹۹۴ (به انگلیسی: General Agreement on Tariffs and Trade) مذاکره شد.

آثاری که مشمول حق تکثیر هستند

کپی رایت از «آثار اصیل بدیع» حمایت می‌کند. دسته‌های زیر مثال‌هایی از آثاری هستند که از طریق کپی رایت قابل حمایت هستند:

1. آثار ادبی از قبیل کتاب تخیلی و غیرتخیلی، داستان‌های کوتاه یا اشعار.
2. آثار موسیقی از جمله پارتیتور (صفحه نت نویسی) و نیز متن ترانه و نت‌های موسیقی.
3. آثار نمایشی از قبیل نمایشنامه‌ها یا دیگر اجراهای نمایشی.
4. پانتومیم‌ها، طراحی حرکات موزون (رقص پردازی)، آثار تصویری، مجسمه، گرافیک و تصاویر متحرک.
5. نوشته‌های تصاویر متحرک و نیز خود فیلم.
6. صداهای ضبط شده شامل اجرای ضبط شده صدا
7. آثار معماری.

در ایران

این به ضرر ما و فرهنگ ما است. نامش هم در تمام دنیا دزدی است. تا زمانی که دولت این قراردادهای بین‌المللی را امضا نکند این مشکل وجود خواهد داشت.

نصرالله پورجوادی

مقالهٔ اصلی: مالکیت فکری در ایران

تاریخچه قانون حق تکثیر در ایران مربوط می‌شود به قانون ثبت علائم تجاری که در سال ۱۳۰۴ تصویب شد و در سال ۱۳۴۸ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان به عنوان بدنه اصلی حق تکثیر در ایران تصویب شد. در ایران قانون حق تکثیر هیچگاه به‌درستی اجرا نشده‌است.

در ایران مجموعه‌ای از قوانین، قانون حق تکثیر را تشکیل می‌دهند، از جمله قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸، قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب ۱۳۵۲، قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب ۱۳۷۹ و آیین‌نامه اجرایی آن مصوب ۱۳۸۳، قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری و مواد ۶۲، ۶۳ و ۷۴ قانون تجارت الکترونیکی.

ایران از سال ۲۰۰۱ عضو سازمان جهانی مالکیت فکری است و تابحال تعدادی از پیمان‌های مربوط به مالکیت فکری را پذیرفته‌است. ایران در سال ۱۳۸۰ به پیمان مادرید برای ثبت بین‌المللی علائم ملحق شد، ولی عضو کنوانسیون برن و هیچ‌یک از کنوانسیون‌های بین‌المللی مربوط به حق تکثیر نیست و در سازمان تجارت جهانی تنها ناظر است و به موافقتنامه تریپس نپیوسته‌است. بعضی آثار ایرانی از جمله آثاری که در حال حاضر پدید می‌آیند شامل حق تکثیر در ایالات متحده نمی‌شوند و به حوزهٔ عمومی تعلق دارند.

در سال ۱۳۹۰ پیش‌نویس لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دولت ایران تقدیم شد که در صورت تصویب جایگزین قوانین فعلی حق تکثیر ایران خواهد شد، در این پیش‌نویس، مدت حمایت حقوق پدیدآورندگان از ۳۰ سال به ۵۰ سال افزایش یافته‌است.

بنابر قوانین ثبتی در ایران پس از اینکه مخترع یا همان پدیدآورنده، محصول یا اثر انحصاری خود را پس از طی مراحل عنوان شده در قوانین مربوط به ثبت رساند می‌بایست براساس تعرفه‌های موجود به صورت سالیانه مبلغی را به عنوان حق مالکیت در وجه سازمان ثبت واریز نمایید تا در طول این مدت حق مالکیت را در انحصار خود نگه دارد.

اخذ حق تکثیر

علامت حق تکثیر.

قانون حق تکثیر در هر کشوری متفاوت است، در بعضی از کشورها اعلان حق تکثیر همراه با علامت حق تکثیر © باید استفاده شود تا آثار محافظت شوند. تا قبل از سال ۱۹۸۹، تمام آثار منتشر شده در ایالات متحده آمریکا باید دارای یک اعلان حق تکثیر، شامل علامت حق تکثیر © همراه با تاریخ نشر و نام مالک حق تکثیر می‌بودند تا محافظت بشوند ولی شرایط دیگر چنین نیست و استفاده از اعلان حق تکثیر در آمریکا اکنون اختیاری است، با این حال هنوز استفاده می‌شود.

در تمام کشورهایی که عضو کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری هستند، حق تکثیر به‌طور خودکار به آثار تعلق می‌گیرد و نیازی به ثبت از طریق دفترهای دولتی نیست. بااین‌حال، درحالی که برای اعمال حق تکثیر به ثبت نیاز نیست، ولی در حوزه‌های قضایی، ثبت به عنوان مدرک اثبات برای معتبر بودن حق تکثیر تلقی می‌شود.

مدت زمان حق تکثیر

فهرست مدت زمان حق تکثیر کشورها را ببینید.

مدت زمان محافظت حق تکثیر در حوزه‌های قضایی مختلف متفاوت است، طول این مدت به عوامل متعددی بستگی دارد، مانند نوع اثر، اینکه آیا اثر منتشر شده‌است یا خیر یا اینکه اثر به وسیلهٔ شخص به وجود آمده یا کار مشترک است. در ایالات متحده آمریکا این مدت برای اکثر آثار ۷۰ سال بعد از مرگ مالک حق تکثیر است. در ایران این مدت برای آثار عکاسی یا سینمایی ۳۰ سال بعد از نشر اثر می‌باشد و برای دیگر آثار ۵۰ سال بعد از مرگ ناشر است.

حقوق انحصاری حق تکثیر

کپی‌رایت یا حق تکثیر به معنی داشتن حق کنترل در تکثیر آثار است، حق تکثیر حق انحصاری قانونی است که برای اعمال کنترل تکثیر و بهره‌برداری آثار برای یک مدت زمان خاص. مالک حق تکثیر، حق انحصاری دارد برای تکثیر و بهره‌برداری از اثر یا انتقال این حقوق به شخص یا اشخاص دیگر، همچنین وی حق قانونی برای جلوگیری از انجام این اعمال و هرگونه بهره‌برداری به وسیلهٔ دیگران را دارد.دو کنوانسیون مهم در این زمینه وجود دارند، یکی کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری و دیگری کنوانسیون جهانی حق نشر.

نقض حق تکثیر

مقالهٔ اصلی: نقض قوانین حق تکثیر

برای اینکه حق تکثیر یک اثر را نقض شود این اتفاق باید در کشوری که حق تکثیر برای آن وضع شده روی دهد یا اینکه یک توافق‌نامه دوجانبه یا معاهده بین‌المللی مثل کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری یا توافقنامه کپی‌رایت سازمان مالکیت فکری جهانی اجازه این کار را بدهد. البته استفاده نامناسب غیرقانونی از یک اثر نقض حق تکثیر به حساب نمی‌آید بلکه «ویرایش بی‌اجازه» است.

نحوه انتشار و اخذ کپی رایت آثار صوتی ایرانی در سطح بین‌المللی

به دلیل عدم وجود توافق‌نامه کپی رایت آثار موسیقی در ایران، بارها دیده شده‌است که هنرمندان این عرصه بدون در نظر گرفتن حق و حقوق خالق اثر، اقدام به کپی برداری و استفاده از اشعار و ملودی آثار دیگران نموده‌اند؛ لذا انتشار آلبوم‌ها و حتی تک آهنگ‌های ایرانی از طریق کمپانی‌های بین‌المللی علاوه بر ثبت بین‌المللی اثر، امکان فروش این آثار را در کلیه پلتفرم‌های بین‌المللی نظیر آیتونز، آمازون، اسپوتیفای و غیره فراهم خواهند کرد. این کمپانی‌ها با پیروی از قوانین کپی رایت اجازه سوء استفاده از این آثار را نخواهند داد.

جستارهای وابسته

• استفاده منصفانه
• کپی‌لفت
• واترمارکینگ
• حق اختراع
• نرم‌افزار آزاد
• فرهنگ آزاد (کتاب)
• رانت‌خواهی
• حقوق بین‌الملل خصوصی
• حزب دزدان دریایی
• مدیریت حقوق دیجیتال

پیوند به بیرون

• مصاحبه‌ای با نصرالله پورجوادی درباره کپی‌رایت در ایران