Edukira joan

Antzinaroa

Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Antzinate» orritik birbideratua)

Agrigento: Adostasunaren tenplua

Antzinaroa, Europako historian, Historiaurretik Erdi Arora bitartean Mediterraneo inguruan garatutako zibilizazioen garaia da. Idazkerak ematen dio hasiera garai honi, K.a. IV. milurtekoan Egipton eta Mesopotamian sortu baitzen. Eskuarki, Antzinaroaren amaieratzat jotzen da Erromatar Mendebaldeko Inperioko azken enperadorearen erorketa (K. o. 476. urtea). Dena den, hainbat historialarik data hori aurrera edo atzera mugitzen dute (K. o. 300-600 artean).

Antzinako Grezian eta Erroman Europako lehendabiziko zibilizazio letradunak izan ziren. Garai horietan, gaur egungo Europaren sustraiak sortu ziren: Greziakoak dira ezagutzen ditugun filosofia, artea eta historia bera ere; erromatarrak, berriz, zuzenbidea, alfabetoa eta hizkuntza andana (hizkuntza erromantzeak hain zuzen ere), besteak beste. Halaber, kristautasuna hasi zen hedatzen. Prozesu motela eta luzea izan arren, urte askotan Europako ikurretako bat erlijio hori (edo erlijio horren mota bat) bilakatu zen.

Erromatar Inperioak Mediterraneo inguruko lurraldeak batu zituen, Europan egungo Portugaldik Turkia arte. K. o. lehendabiziko bi mendeetan ez zuen etsai arriskutsurik ezagutu, eta mugen barruan bakea (Pax Romana) ezarri zen. Hala ere, barneko borrokak eta kanpoko inbasioak zirela medio, Europako Mendebaldean Erromako boterea desagertu zen. Ekialdean, Konstantinopolis hiriburua, Inperioak aurrera egin zuen beste milurteko batez.

Zibilizazioaren sorlekuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Zibilizazioaren sorleku», «Brontze Aro» eta «Burdin Aro»
Gizako Piramideak, Egipton.
Zibilizazio minoikoak egindako fresko bat.
Buru olmeka bat.
Indiako garai vedikoan egindako kremazio urna bat.

Brontze Aroa hiru aroen sistemaren zatia da (Harri Aroa, Brontze Aroa, Burdin Aroa), munduko zenbait lekutarako zibilizazioaren hasierako historia modu eraginkorrean deskribatzen duena. Brontze aroak hiri-estatuen garapena ikusi zuen, baita lehen zibilizazioen sorrera ere. Tigris eta Eufrates ibaiak Mesopotamian, Nilo ibaia Antzinako Egipton[1], Indo ibaia Indiako kontinentean[2], eta Yangtze eta Ibai Horiak Txinan.

Sumer, Mesopotamian kokatua, ezagutzen den lehen zibilizazio konplexua da, 4 milurtekoko lehen hiri-estatuak garatuz[3]. Hiri hauetan agertu zen lehen idazkera modu ezaguna, idazkera kuneiformea, K.a. 3000 inguruan[4][5]. Idazkera kuneiformea piktogramazko sistema bat bezala hasi zen, zeinaren irudikapen piktorikoak sinpletu eta abstraktuago bihurtu baitziren[5]. Testu kuneiformeak, gakodun kainabera bat erabiliz idatzi ziren, buztinezko taulatxoen gainean sinboloak marrazteko estilo bezala[4]. Idazteak asko errazten zuen estatu handi baten administrazioa.

Ibai eta itsasoek erraztu zuten garraioa. Mediterraneo itsasoa, hiru kontinenteren ondoan, botere militarraren proiekzioa eta ondasunen, ideien eta asmakizunen trukea bultzatu zituen. Aro honek lehorreko teknologia berriak ere ikusi zituen, hala nola zalditeria eta gurdiak, armadek azkarrago mugitzeko aukera ematen zutenak.

Bilakaera horren ondorioz, lurralde-estatuak eta inperioak sortu ziren. Mesopotamian hiri/estatu independente eta gerrazaleen patroi bat nagusitu zen, baita hiri batetik bestera igarotzen zen hegemonia ez oso sendo bat ere[6]. Egipton, aldiz, lehenengo banaketa bikoitza gertatu zen Goi Egipto eta Behe Egipton, eta handik gutxira haran osoa batu zen K. a. 3100 inguruan, bake iraunkor batekin[7]. Kretan, zibilizazio minoikoa Brontze Aroan sartua zen K.a. 2700. urtean, Europako lehen zibilizaziotzat hartzen da[8]. Hurrengo milurtekoetan, beste ibai haran batzuek inperio monarkikoak altxatzen ikusi zituzten[9]. K.a. XXV eta XXI. mendeetan Mesopotamian Akad eta Sumerren inperioak sortu ziren[10].

Hurrengo mila urteetan, zibilizazioak mundu osoan zehar garatu ziren. Merkataritza botere-iturri bihurtu zen gero eta gehiago, baliabide garrantzitsuak zituzten estatuek edo merkataritza-ibilbide garrantzitsuak kontrolatzen zituztenek domeinua lortu baitzuten[11]. K.a. 1600 urtearen inguruan Mizenastar Grezia garatzen hasi zen[12], eta Brontze Aro berantiarraren kolapsoarekin amaitu zen, Mediterraneoko zibilizazio askori eragiten hasi zena K. a. 1200. eta 1150. urteen artean. Indian, garai hau garai vedikoa izan zen (K.a. 1750-600), hinduismoaren eta antzinako gizarte indiarraren beste alderdi kultural batzuen oinarriak ezarri zituena[13], eta K. a. 550. urtetik aurrera, gutxi gorabehera, azpikontinente osoan erresuma eta errepublika independente ugari ezarri ziren, Mahajanapada bezala ezagutzen zirenak[14].

Ekialdeko hemisferioan zibilizazio konplexuak sortzen ziren bitartean, Amerikako gizarte indigenak nahiko sinpleak izaten jarraitzen zuten, eta eskualde-kultura desberdinetan zatikatuta zeuden. Erdialdeko Amerikako sorrera aldian (K.a. 1500 - 500), zibilizazio konplexuagoak eta zentralizatuagoak garatzen hasi ziren, batez ere gaur egun Mexiko, Erdialdeko Amerika eta Peru direnetan. Horien artean olmeka, maia, zapoteka, moche eta nazca bezalako zibilizazioak zeuden. Nekazaritza garatu zuten, artoa, txileak, kakaoa, tomateak eta patatak landuz, Amerikan bakarrak diren laboreak, eta kultura eta erlijio desberdinak sortuz. Antzinako gizarte indigena horiei eragin handia izango zien, onerako eta txarrerako, Europaren kontaktuak garai moderno goiztiarrean.

Aro Axiala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Filosofiaren historia» eta «Erlijio»
Budaren errepresentazio greko-budista bat. Alexandro Handiaren konkistaren ostean, budismoaren ikurrak arte greziarraren teknikarekin nahastu ziren.

K.a. VIII. mendetik aurrera, "Aro Axiala" ideia filosofiko eta erlijioso eraldatzaile multzo baten garapenaren lekuko izan zen, gehienak independenteak, leku askotan zehar[15]. Zenbait ikertzailek diotenez, Txinako konfuzianismoa, Indiako budismoa eta jainismoa eta juduen monoteismoa K. a. VI. mendean garatu ziren. Karl Jaspersen Aro Axialaren teoriak persiar zoroastrismoa ere barne hartzen du, baina beste ikerlari batzuek bere kronologia eztabaidatzen dute zoroastrismorako. K.a. V. mendean Sokratesek eta Platonek aurrerapen nabarmenak egin zituzten antzinako greziar filosofiaren garapenean.

Ekialdean, hiru pentsamendu-eskolek menderatuko zuten pentsamendu txinatarra XX. mendea ondo sartu arte. Taoismoa, legalismoa eta konfuzianismoa dira. Konfuzioren tradizioak, bereziki nagusi izatera iritsiko zenak, moraltasun politikoa bilatzen zuen, ez legearen indarrean, baizik eta boterean eta tradizioaren adibidean. Konfuzianismoa Koreara eta Japoniara zabalduko zen geroago[16].

Mendebaldean, greziar tradizio filosofikoa, Sokratesek, Platonek, Aristotelesek eta beste filosofo batzuek ordezkatua, metatutako zientzia, teknologia eta kulturarekin batera, Europa, Egipto, Ekialde Ertaina eta Indiako ipar-mendebaldean hedatu zen K. a. IV. mendean Mazedoniako Alexandro Handiaren konkisten ondoren[17].

Inperio erregionalak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Zibilizazio» eta «Inperio»

K.a. 500etik 500. urtera doan milurtekoan aurrekaririk gabeko tamainako inperio batzuk garatu ziren. Ongi trebatutako armada profesionalek, ideologia bateratzaileek eta burokrazia aurreratuek enperadoreek domeinu handietan gobernatzeko aukera sortu zuten, non populazioa hamarnaka milioi menekotik gorakoa izan zitekeen. Burdin Aroaren sorrerak eragin zuen gailentze militarrak aukera handiak eman zizkien metal hau garaitu zuten zibilizazioei[18]. Inperio handiak lurraldeen anexio militarraren eta nekazaritza-gune bihurtzeko defendatutako asentamenduen eraketaren mende zeuden. Inperioek ekarritako bake erlatiboak nazioarteko merkataritza sustatu zuen, batez ere Mediterraneoko merkataritza-ibilbide erraldoiak, Indiako ozeanoko itsas merkataritzako sarea eta Zetaren Ibilbidea. Europako hegoaldean, greziarrek (eta geroago erromatarrek), "Antzinaro klasikoa" izenez ezagutzen den garai batean, mendebaldeko kultura garaikidearen oinarritzat hartzen diren usadio, lege eta ohiturak ezarri zituzten.

Persepolis, gaur egungo Iranen.

Garai horretan eskualdeko hainbat inperio izan ziren. Mediarren erresumak Asiriar Inperioa suntsitzen lagundu zuen eszitiar nomadekin eta babiloniarrekin batera. Ninive, Asiriako hiriburua, mediarrek arpilatu zuten K. a. 612an[19]. Mediar Inperioak Irango ondorengo inperioei bide eman zien, hala nola Akemenestar Inperioari (K. a. 550-330), Partiar Inperioa (K. a. 247-224) eta Sasandar Inperioa (224-651).

Zenbait inperio egungo Grezian hasi ziren. Lehenengoa Delosko Liga izan zen[20] (K.a. 477tik) eta ondorengo Atenasko Inperioa (K. a. 454-404), egungo Grezian zentratuta. Geroago, Alexandro Handia (K. a. 356-323) Mazedonian, gaur egungo Greziatik gaur egungo Indiaraino hedatzen zen konkista inperio bat sortu zuen[21][22]. Inperioa hil eta gutxira zatitu zen, baina bere ondorengo helenisten eraginak aro helenistikoa luzatzea eragin zuen (K.a. 323- K.a. 31) eskualde osoan[23].

Asian, Maurya Inperioa (K.a. 322-185) gaur egungo Indian bazen[24]; K. a. Asiako hegoaldeko zatirik handiena Chandragupta Mauryak batu zuen Maurya Inperioarekin, eta Ashoka Handiaren azpian loratu zen. K.a. III. mendetik aurrera Gupta dinastiak antzinako Indiako Urrezko Aroa bezala ezagutzen zen garaia gainbegiratu zuen. IV. eta VI. mendeen artean, Indiaren iparraldea Gupta Inperioak gobernatu zuen. Indiako hegoaldean hiru erresuma dravidiko nabarmen sortu ziren: txerak[25], txolak eta pandyak. Ondoriozko egonkortasunak kultura hinduaren urrezko aroa iragartzen lagundu zuen IV. eta V. mendeetan.

Ponpeiako Terme Stabiane.

Europan, Erromatar Inperioa, egungo Italian zentratua, K.a. VII. mendean hasi zen[26]. K. a. III. mendean Erromatar Errepublika bere lurraldea zabaltzen hasi zen konkista eta aliantzen bidez[27]. Augustoren garaian (K. a. 63 - K. a. 14), Erromako lehen enperadoreak Mediterraneoaren zatirik handienean ezarri zuen jada bere nagusitasuna. Inperioak hazten jarraituko zuen, lurraldearen zati handi bat Ingalaterratik Mesopotamiaraino kontrolatuz, bere hedadurarik handiena Trajano enperadorearen menpe lortuz (117. urtean hila). Gure aroko III. mendean, inperioa mendebaldeko eta ekialdeko eskualdeetan banatu zen, enperadoreak (normalean) bananduta zeudela. Mendebaldeko inperioa kristau aroko 476. urtean erori zen, Odoakroren eragin germanikoaren pean. Ekialdeko inperioak, orain Bizantziar Inperioa bezala ezagutzen denak, bere hiriburua Konstantinoplan zuelarik, beste mila urtez jarraitu zuen, Konstantinopla Otomandar Inperioak 1453an konkistatu zuen arte.

Terrakotazko armada, Txinan, K.a. 210ean egina.

Txinan, Qin dinastia (K.a. 221-206), Txinako lehen dinastia inperiala, Han Inperioak jarraitu zuen (K. a. 206 - 220). Han dinastia, boterean eta eraginean, Zetaren Ibilbidearen beste muturrean zegoen Erromatar Inperioaren parekoa zen. Txina Hanek kartografia, ontzigintza eta nabigazio aurreratuak garatu zituen. Txinatarrek labe garaiak asmatu zituzten eta doitasun handiko kobrezko tresnak sortu zituzten. Garai klasikoan zehar beste inperio batzuk bezala, Han-en Txinak aurrera egin zuen gobernu, hezkuntza, matematika, astronomia, teknologia eta beste arlo askotan[28].

Afrikan, Aksumgo Erresuma, egungo Etiopian kokatua, gure aroko I. mendean ezarri zen merkataritza inperio garrantzitsu gisa, Hego Arabiako eta Kusheko bizilagunak menderatuz eta Itsaso Gorriko merkataritza kontrolatuz. Bere txanpona egiten zuen eta hilarri monolitiko handiak zizelkatzen zituen, Aksumeko obeliskoa bezala, bere enperadoreen hilobiak seinalatzeko.

Chicen Itza, Mexikon.

Amerikan ere eskualdeko inperio arrakastatsuak ezarri ziren, K.a. 2500. urtean ezarritako kulturetatik sortuak[29]. Ertamerikan kolonaurreko gizarte zabalak eraiki ziren, hauen artean zapoteka inperioa (K. a. 700 - 1521) eta maien zibilizazioa, Erdialdeko Amerikako aro klasikoan (K. a. 250-900), baina XVI. mendean espainiarrak iritsi ziren arte jarraitu zuena[30][31]. Kultura ama olmeka gainbehera joan ahala sortu zen maien zibilizazioa. Maien hiri-estatu handiak emeki-emeki hazi ziren kopuruz eta gorentasunez, eta maien kultura Yucatan osoan eta inguruetan hedatu zen. Azteken ondorengo inperioa inguruko kulturetan oinarritu zen, eta konkistatutako herrien eragina jaso zuen, hala nola tolteken eragina.

Zenbait zonaldetan aurrerapen teknologiko geldoak baina etengabeak izan ziren, eta garapen garrantzitsuak izan zituzten, hala nola estribuko eta isurbideko goldeak, mende gutxitan behin iristen zirenak. Hala ere, zenbait eskualdetan aurrerapen teknologiko azkarreko aldiak izan ziren. Garrantzitsuena, agian, Mediterraneoko eskualdeko aro helenistikoa izan zen, non ehunka teknologia asmatu ziren[32]. Garai horien ondoren, gainbehera teknologikoko beste batzuk etorri ziren, hala nola Erromatar Inperioaren gainbehera eta erorketa eta ondorengo Erdi Aro goiztiarra.

Gainbeherak, erorketak eta birsortzeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Agriparen Panteoia, gaur egun eliza katoliko bat, Antzinako Erromaren garaian eraikia.

Antzinako inperioek armada erraldoiak mantentzearekin eta burokrazia zentralari laguntzearekin lotutako arazo komunei aurre egin behar zieten. Kostu horiek nekazarienak ziren batez ere, eta lurjabe handikiek, berriz, gero eta gehiago saihesten zituzten kontrol zentralizatua eta kostuak. Mugetako presio barbaroak barne disoluzioa bizkortu zuen. Han-en dinastia txinatarra gerra zibil batean erori zen kristau-aroko 220. urtean, Hiru Erreinuen aroa hasiz, eta bere homologo erromatarra, berriz, gero eta gehiago deszentralizatu eta zatitu zen garai berean, III. mendeko krisia bezala ezagutzen den horretan. Eurasiako inperio handi guztiak kostaldeko lautada epel eta subtropikaletan zeuden. Asia erdialdeko estepetatik, zaldizko nomadak, batez ere mongoliarrak eta turkiarrak, nagusi ziren kontinentearen zati handi batean. Estribuaren garapenak eta arkulari armatu bat garraiatzeko bezain indartsuak ziren zaldien hazkuntzak etengabeko mehatxu bihurtu zituzten nomadak zibilizazio finkoenentzat.

Erromatar Inperioaren apurkako zatiketak, gure aroaren II. mendea baino mende batzuk geroago iraun zuenak, Ekialde Ertainetik kristautasunaren hedapenarekin bat egin zuen[33]. Mendebaldeko Erromatar Inperioa germaniar tribuen menpean erori zen V. mendean, eta entitate politiko horiek pixkanaka estatu beligeranteen sail bihurtu ziren[34], guztiak Eliza Katolikoarekin era batera edo bestera lotuta[35]. Erromatar Inperioaren gainerako zatiak, ekialdeko Mediterraneoan, Bizantziar Inperioa deitzera iritsi zen bezala jarraitu zuen[36]. Mende batzuk geroago, mendebaldeko Europan batasun mugatu bat berrezarri zen 962. urtean berpiztutako "inperio Erromatar" bat ezarriz[37], geroago Germaniako Erromatar Inperio Sakratua deitua , gaur egun Alemania, Austria, Suitza, Txekiar Errepublika, Belgika, Italia eta Frantziako zenbait estatu hartzen zituena[38][39].

Txinan, dinastiak sortu eta erori egingo ziren, baina Mediterraneo-Europa munduan ez bezala, batasun dinastikoa berrezarri egingo zen. Ekialdeko Han dinastia erori eta Hiru Erresumak desagertu ondoren, iparraldeko tribu nomadak IV. mendean inbaditzen hasi ziren, azkenean Txinako iparraldeko eremuak konkistatuz eta erresuma txiki asko ezarriz. Sui dinastiak arrakastaz bateratu zuen Txina osoa 581. urtean[40], eta Txinako Urrezko Aroaren oinarriak ezarri zituen Tang dinastiaren pean (618-907)[41].

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Buchanan 1979, 23 orr. .
  2. ↑ Chakrabarti 2004, 10–13 orr. .
  3. ↑ Hart-Davis 2012, 54–55 orr. .
  4. ↑ a b Hart-Davis 2012, 62–63 orr. .
  5. ↑ a b Roberts & Westad 2013, 53–54 orr. .
  6. ↑ «Mesopotamian history: the basics» oracc.museum.upenn.edu (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  7. ↑ Bard 2000, 57–64 orr. .
  8. ↑ Hart-Davis 2012, 76–77 orr. .
  9. ↑ (Ingelesez) «Early civilizations (article)» Khan Academy (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  10. ↑ McNeill 1999, 36–37 orr. .
  11. ↑ (Ingelesez) published, Heather Whipps. (2008-02-18). «How Ancient Trade Changed the World» livescience.com (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  12. ↑ Price & Thonemann 2010, 22 orr. .
  13. ↑ Roberts & Westad 2013, 116–122 orr. .
  14. ↑ Singh 2008, 260–264 orr. .
  15. ↑ (Ingelesez) Baumard, Nicolas; Hyafil, Alexandre; Boyer, Pascal. (2015-09-03). «What changed during the axial age: Cognitive styles or reward systems?» Communicative & Integrative Biology 8 (5): e1046657.  doi:10.1080/19420889.2015.1046657. ISSN 1942-0889. PMID 27066164. PMC PMC4802742. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  16. ↑ Stearns & Langer 2001, 63 orr. .
  17. ↑ Stearns & Langer 2001, 70-71 orr. .
  18. ↑ Faulkner, Neil. (2019). Una historia radical del mundo. ISBN 978-84-948208-9-2. PMC 1107151023. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  19. ↑ Roberts & Westad 2013, 110 orr. .
  20. ↑ Martin 2000, 106–107 orr. .
  21. ↑ Golden 2011, 25 orr. .
  22. ↑ (Ingelesez) «BBC - History - Alexander the Great» www.bbc.co.uk (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  23. ↑ www.metmuseum.org (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  24. ↑ Kulke, Hermann. (2004). A history of India. (4th ed. argitaraldia) Routledge ISBN 0-203-39126-8. PMC 57054139. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  25. ↑ (Ingelesez) «Cera dynasty | India | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  26. ↑ Hart-Davis 2012, 106–107 orr. .
  27. ↑ Kelly, Christopher. (2006). The Roman Empire : a very short introduction. Oxford University Press ISBN 978-0-19-151678-8. PMC 170419220. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  28. ↑ Zhou, Jinghao. (2003). Remaking China's public philosophy for the twenty-first century. Praeger ISBN 978-0-313-05739-7. PMC 143289687. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  29. ↑ Fagan, Brian M.. (2000). Ancient North America : the archaeology of a continent. (Third edition. argitaraldia) ISBN 0-500-28148-3. PMC 44139017. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  30. ↑ Marcus, Joyce. (1996). Zapotec civilization : how urban society evolved in Mexico's Oaxaca Valley. Thames and Hudson ISBN 0-500-05078-3. PMC 34409496. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  31. ↑ Coe, Michael D.. (2011). The Maya. (8th ed., fully rev. and expanded. argitaraldia) Thames & Hudson ISBN 978-0-500-28902-0. PMC 741415779. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  32. ↑ Camp, John McK., II. (1984). Ancient Athenian building methods. American School of Classical Studies at Athens ISBN 0-87661-626-0. PMC 11573596. (Noiz kontsultatua: 2022-01-21).
  33. ↑ Stearns & Langer 2001, 95, 99 orr. .
  34. ↑ Collins 1999, 80–99 orr. .
  35. ↑ Collins 1999, 100–115 orr. .
  36. ↑ Stearns & Langer 2001, 97, 103 orr. .
  37. ↑ Collins 1999, 404 orr. .
  38. ↑ Loyn 1991, 122–123 orr. .
  39. ↑ Johnson 1996, 23 orr. .
  40. ↑ Gascoigne 2003, 90–92 orr. .
  41. ↑ Gernet 1996, 237–238 orr. .

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Perseus Digital Library. Testu klasikoen online datu basea.

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Antzinaroa&oldid=9920065"(e)tik eskuratuta