Edukira joan

Ureztatze

Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Ureztatze metodo batzuk.

Ureztatzea (ureztaketa, ureztapena) edo garaztatzea lurzoruari ura artifizialki gehitzea da. Nekazaritzan eta lorezaintzan erabiltzen da gehienbat, laboreen hazkundea azkartu eta handitzeko, lorategietako landareak berde mantentzeko eta, oro har, paisaiak mantentzeko, leheneratutako lurrak landarez azkarrago hornitzeko, landareak izoztetik babesteko, eta beste hainbat jardueretarako. Ureztatzearen aldean, euriak ekarritako hezetasunean oinarritutako nekazaritzari lehorreko nekazaritza deritzo.

Ureztatzea nekazaritzaren funtsezko alderdia izan da duela 5.000 urte baino gehiagotik, eta mundu osoko kultura askok garatu dute. Ureztatzeak lagundu egiten du lurra lantzen, paisaiak mantentzen eta eremu lehorretan eta eurite ertaineko garaietan lurzoru nahasiak landarez ornitzen. Erabilera horiez gain, laboreak izotzetatik babesteko[1], zereal-soroetako sasien hazkuntza eragozteko eta lurzoruaren sendotzea aurreikusteko ere erabiltzen da ureztatzea. Ganadua hozteko, hautsa gutxitzeko, hondakin-urak kentzeko eta meatze-lanetan laguntzeko ere erabiltzen da. Leku jakin bateko azaleko eta azpi-azaleko urak kentzea dakar drainatzeak, eta, askotan, ureztatzearekin batera aztertzen da.

Ureztatzeko hainbat metodo daude, eta landareak urez hornitzeko moduan bereizten dira. Gainazaleko ureztapena, grabitate bidezko ureztapena izenez ere ezaguna, ureztatzeko modurik zaharrena da, eta milaka urtetan erabili izan da. Ihinztadura bidezko ureztaketan, ura zelai barruko leku zentral batera edo gehiagora joaten da, eta presio handiko ur-gailuen bidez banatzen da. Mikro-ureztatzean, ura, behe-presiopean, hodi-sare baten bidez banatzen da, eta deskarga txiki gisa aplikatzen du landare bakoitzean. Ihinztadura bidezko ureztaketak baino presio eta ur-fluxu gutxiago erabiltzen du mikro-ureztatzeak. Tantakako ureztapenak landareetako sustrai-eremuari ura ematen dio, zuzenean. Azpi-irrigazioa urte askoan erabili izan da ur-geruza freatiko altuak dituzten eremuetako soroetan. Horretarako, ur-geruza freatikoa artifizialki altxatu behar da landareen sustrai-eremuaren azpiko lurzorua hezetzeko.

Ureztatzeko ura etor daiteke: lurpeko uretatik (iturburu edo putzuetatik), azaleko uretatik (ibai, aintzira edo urtegietatik) edo iturri ez-konbentzionaletatik, hala nola tratatutako hondakin-urak, ur gatzgabetua, drainatze-ura edo laino-bilketa. Ureztapena euriaren osagarri izan daiteke, ohikoa baita munduko leku askotan lehor-nekazaritzarako, edo ureztatze osoa izan daiteke, non laboreak oso gutxitan egoten diren euriaren edozein ekarpenen menpe. Ureztatze osoa ez da hain ohikoa, eta eurite oso txikiak dituzten paisaia idorretan soilik ematen da, edo laboreak urtaro euritsuetatik kanpoko eremu erdi idorretan landatzen direnean.

Ureztapenaren ingurumen-ondorioak hauek dira: ureztapenaren ondorioz lurzoruaren eta uraren kantitatean eta kalitatean gertatzen diren aldaketak eta ibai-arroen eta ureztatze-mailatik beherago diren uren baldintza naturaletan eta sozialetan izaten diren ondorioak. Ondorioak datoz ureztatze-sistemaren instalazioak eta funtzionamenduak eragiten duen baldintza hidrologikoetatik. Arazo horietako batzuen artean dago lur azpiko akuiferoak agortzea, gehiegizko ustiapena dela eta. Lurzorua gehiegi ureztatu daiteke banaketaren uniformetasun edo gestioarengatik txarragatik, eta horrek ura edo produktu kimikoak alferrik galtzea eta Uraren kutsadura ekar lezake. Gehiegizko ureztatzeak drainatze sakona eragin dezake maila freatikoen handitzeagatik, eta ureztatze-gazitasuneko arazoak eragin ditzake. Arazo horiek maila freatikoaren kontrola eskatzen dute, lurpeko drainatze baten bidez.

Eremua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nekazaritza-lur ureztatuen kuota (2015)
Ureztatzeko hornitutako eremua, eskualdearen arabera.

2000. urtean, lur emankorra 2.788.000 km2-koa zen, eta, mundu osoan, ureztatzeko azpiegituraz orniturik zegoen. Eremu horren % 68 inguru Asian dago; % 17 Ameriketan; % 9 Europan; % 5 Afrikan, eta % 1 Ozeanian. Ureztatze-dentsitate handiko albo-eremurik handienak daude: Indiako iparraldean eta ekialdean; Pakistanen Ganges eta Indus ibaien luzeran zehar; Txinako Hai He, Huang He eta Yangtze arroetan; Egipton eta Sudanen Nilo ibaiaren luzeran zehar, eta Mississippi-Missouri ibaien arroetan, Hegoaldeko Lautada Handietan, eta Kaliforniako zati batzuetan Estatu Batuetan. Ureztatzeko eremurik txikienak munduko ia herri populatu guztietan daude[2].

2012an, ureztatze-eremua 3.242.917 km2-ra handitu zen, ia Indiaren tamaina dena[3]. Nekazaritza-lurren % 20 ureztatzeak dakar elikagai-ekoizpenaren % 40[4][5].

Ikuspegi orokorra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ureztatze-eskala izugarri handitu zen XX. mendean. 1800ean, 8 milioi hektarea ureztatzen ziren mundu osoan; 1950ean, 94 milioi hektarea; eta 1990ean, 235 milioi hektarea. 1990ean, munduko elikagaien ekoizpenaren % 30 ureztatutako lurretatik zetorren[6]. Mundu osoko ureztatze-teknikek barne hartzen dituzte gainazaleko ura birbideratzen[7][8] lurpeko ura ponpatzen eta urtegietako ura desbideratzen duten kanalak. Estatuetako gobernuek ureztatze sistema gehienak zuzentzen dituzte beren mugen barruan, baina inbertitzaile pribatuek[9] eta beste estatu batzuek[8], bereziki Estatu Batuek[10], Txinak[11]. eta Europako estatu batzuek, hala nola Erresuma Batuak[12], beste nazio batzuen barruan ere finantzatzen eta antolatzen dituzte plan batzuk.

2021ean, ureztatzeko hornitutako munduko lur-azalera 352 milioi hektareakoa zen, 2000. urtean hornitutako 289 milioi hektareen % 22ko gehikuntza, eta 1960ko hamarkadan hornitutako lur-azaleraren bikoitza baino gehiago. Gehienak Asian daude (% 70), non ureztapena iraultza berdearen funtsezko osagaia izan baitzen; Amerikak % 16 dira, eta Europa, berriz, munduko ureztapen guztien % 8 da. Indiak (76 milioi ha) eta Txinak (75 milioi) dute ureztatzeko hornitutako azalerarik handiena, AEBren (27 milioi) oso aurretik. Txinak eta Indiak eremu handienak ere ekipatu dituzte 2000 eta 2020ren artean (+21 milioi ha Txinak eta +15 milioi ha Indiak). Eskualde guztiek izan zituzten gorakadak ureztatzeko ekipatutako eremutan; Afrika izan zen azkarrago hazi zena (+% 29), eta, ondoren, Asia (+% 25), Ozeania (+% 24), Amerika (+% 19) eta Europa (+% 2)[13].

Ureztatzeak labore gehiago ekoizteko aukera ematen du, batez ere oinarrizkoak diren produktuak eta beste modura sostengatu ezingo lituzketen eremuetan. Herrialdeek ureztatzeko inbertsioak egin zituzten sarri gariaren, arrozaren edo kotoiaren ekoizpena handitzeko, askotan autosufizientzia handitzeko helburu orokorrarekin[12].

Laboreen adibide-balioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Urtaroko laboreen ur-premien gutxi gorabeherako balioak[14]
Laboreak Laborantzako ur-premiak (mm/laborantza aldi osorako)
Azukre-kanabera 1500–2500
Platanoa 1200–2200
Zitrikoak 900–1200
Patata 500–700
Tomatea 400–800
Garagarra/oloa/garia 450–650
Aza 350–500
Tipula 350–550
Ilarra 350–500

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Animalien bidezko ureztatzea, Goi Egipto, K.a. 1846

Ureztatzea nekazaritzaren funtsezko elementuetako bat izan da 5.000 urtez, eta zibilizazio askoren ekonomiaren oinarria izan da.

K.a. 5000. urtearen inguruan, Tigris, Eufrates eta Nilo ibai eta Mediterraneo ekialdeko nekazariek lurrak lantzeko arazoak zituzten lehorteak zirela medio. Orduan, soroak ureztatzeko, ubideak induska zituzten haien soroetara ura eramateko.

Ikerketa arkeologikoak ureztatze-zantzuak aurkitu ditu prezipitazio natural nahikorik ez zuten eremuetan lehorreko nekazaritza laboreak lortzeko. Teknologiaren lehen erabilera ezagunetako batzuk K.a. 6. milurtekoak dira, Khuzestanen, Iran hego-mendebaldean[15][16]. Choga Mami lekuak, egungo Iraken, Irango mugan, K.a. 6000 inguruan martxan zegoen lehen ureztatze ubiderik zaharrena izan litekeena erakusten du[17].

Ureztatzea ura manipulatzeko bitarteko gisa erabili zen Indo haraneko zibilizazioaren alubioi-lautadetan. Ureztatzea K.a. 4500 urte inguruan hasi zela kalkulatzen da, eta izugarri handitu zituen nekazaritzako kokalekuen tamaina eta oparotasuna[18]. Indus haraneko zibilizazioak ureztatzeko eta ura biltzeko sistema sofistikatuak garatu zituen, K.a. 3000. urtean datatutako Girnarreko urtegi artifizialak eta K.a. 2600. urte inguruko ubide-ureztatze sistema bat barne. Eskala handiko nekazaritza egiten zen, ureztatzeko erabiltzen ziren ubide sare zabala erabiliz[18][19].

Mesopotamiako lautadako nekazariek, gutxienez, K.a. hirugarren milurtekorako ureztatzea erabiltzen zuten[20]. Ureztatze iraunkorra garatu zuten, hazkuntza denboraldi osoan zehar laboreen ureztatzea doituz, soroan egindako ubide txikien bidez ura pasaraziz[21]. Antzinako egiptoarrek arroak erabiltzen zituzten Niloren uholdeez baliatzeko eta ezpondez inguratutako lur-sailak urez betetzeko. Uholde-urak bertan gelditzen ziren sedimentu emankorra finkatu arte eta ingeniariek soberakina ur-ibilbidera itzuli baino lehen[22]. Ebidentziak daude Antzinako Egiptoko Amenemhet III.a[23] faraoiak, hamabigarren dinastiakoa (K.a. 1800 inguruan), Fayum oasiko aintzira naturala ur-soberakinak gordetzeko gordailu gisa erabiltzen zuela urtaro lehorretan erabiltzeko. Niloren uholdeek urtero handitzen zuten aintzira.

ingeniari gazte batzuek antzinako ureztatze sistema zaharberritzen eta garatzen, Mughalen, 1847an, Mughalgo Bahadur Shah IIa enperadorearen erregealdian, Indiako azpikontinentean

Antzinako nubiarrek irrigazio modu bat garatu zuten «saqiyah» izeneko ur-gurpil baten antzeko gailu bat erabiliz. Ureztatzea Nubian hasi zen K.a. hirugarren eta bigarren milurtekoen artean[24]. Neurri handi batean, Nilo ibaian eta beste ibai batzuetan, gaur egungo Sudanen, gerta zitekeen uholde-uren mende zegoen[25].

Saharaz hegoaldeko Afrikan, ureztatzea K.a. lehen edo bigarren milurtekoan iritsi zen Niger ibaiaren eskualdeko kultura eta zibilizazioetara, eta hezetasun-sasoiko uholdeetan eta ur-bilketan oinarritzen zen[26][27].

Kolonaurreko Amerikan, Siria goiztiarrean, Indian eta Txinan, badaude terrazetako ureztatzea adierazten duten ebidentziak. Peruko Andeak mendietako Zana Haranean, arkeologoek hiru ureztatze-ubideren aztarnak aurkitu dituzte, zeinak, Karbono-14 bitartez, K.a. 4. milurtekoko, K.a. 3. milurtekoko eta K.o. IX. mendeko gisa datatu diren. Ubide horiek Mundu Berriko lehen irrigazio-erregistroa ematen dute. 4. milurtekoko ubidearen azpian, K.a. 5. milurtekoak izan zitezkeen ubide baten arrastoak aurkitu ziren[28].

Antzinako Persiak (gaur egun Iran) ureztatzea K.a. VI. mendetik zerabilen, eurite eskaseko eremuetan garagarra landatzeko[29][30]. «Qanat»ak (antzinako Persian, K.a. 800 inguruan garatuak) ezagututako antzinako ureztatze-metodoen artean daude, eta, gaur egun, oraindik ere erabiltzen dira. Gaur egun, Asian, Ekialde Ertainean eta Afrika iparraldean aurki daitezke. Sistemak putzu bertikalen eta malda leuneko tunelen sare bat du, labarren alboetan eta muino aldapatsuetan zulatuak lurpeko urak probesteko[31]. Noria, buztinezko eltzeak dituen ur-gurpil hidraulikoa, errekaren fluxuak bultzatuta (edo animaliek bultzatuta oraindik ur-iturria zegoen lekutan), Afrikako iparraldeko kolono erromatarren artean erabiltzen hasi zen lehen aldiz une hartan. K.a. 150ean, gutxi gorabehera, ontziak balbulekin hornituta zeuden, uretan sartzerakoan leunxeago betetzen joateko[32].

Sri Lanka

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako Sri Lankako ureztatze-lanak (antzinakoenak K.a. 300 urte ingurukoak, Pandukabhaya erregearen erregealdian eta hurrengo mila urteetan etengabe garatuak) antzinako munduko ureztatze-sistemarik konplexuenetako bat izan ziren. Lur azpiko ubideez gain, zingalesak izan ziren ura gordetzeko urtegi erabat artifizialak egiten lehenak[erreferentzia behar]. Urtegi eta ubide-sistema horiek, batez ere, arroz eremuak ureztatzeko erabiltzen ziren, lantzeko ur asko behar baitzuten. Ureztatze sistema horietako gehienak oraindik zutik diraute Anuradhapuran eta Polonnaruwan, orduko ingeniaritza aurreratu eta zehatzaren ondorioz. Parakrama Bahu erregearen erregealdian (K.o. 1153–1186), sistema, neurri handi batean, berrezarri eta zabaldu zen[33].

Txina

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Turfango ur sistema tunel baten barruan, Xinjiang, Txina

Txinan ezagutzen diren ingeniari hidrauliko zaharrenak izan ziren: Sunshu Ao (K.a. VI. mendea), Udaberri eta Udazken garaikoa, eta Ximen Bao (K.a. V. mendea), Erresuma Borrokalarien garaikoa, biak ureztatze proiektu handietan lan egin zutenak. Antzinako Txinako Qin estatuko Sichuan eskualdean, Qin Li Bing hidrologo eta ingeniari txinatarrak asmatutako Dujiangyango ureztatze-sistema K.a. 256. urtean eraiki zen nekazaritza-lurren eremu zabal bat ureztatzeko, eta, gaur egun, oraindik urez hornitzen du[34]. K.o. II. mendean, Han dinastian, txinatarrek ura goragune baxuago batetik altuago batera igotzen zuten kate-bonbak erabiliz[35]. Horiek, eskuzko pedalez, gurpil hidraulikoz edo idiekin tiratutako gurpil mekaniko birakariez bultzatuak ziren[36]. Ura herri-lanetarako, hiri-egoitzetarako eta jauregiko lorategietarako erabiltzen zen, baina, batez ere, ureztatzeko landa-eremuetako nekazaritzarako ubideetarako[37].

Korea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Korean, Jang Yeong-silek, Joseon dinastiako ingeniari korearrak, Sejong Handia erregearen zuzendaritza aktiboarekin, munduko lehen euri-neurgailua asmatu zuen, «uryanggye» (koreeraz: 우량계), 1441ean. Ureztatze-tangetan instalatu zen, nekazaritzako aplikazioetarako euriteak neurtzeko eta biltzeko sistema nazional baten zati gisa. Planifikatzaileek eta nekazariek, instrumentu horrekin, hobeto erabili ahal izango zuketen bildutako informazioa [38].

Ipar Amerika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Cheugugi (euri-neurgailua) bat, Jang Yeong-sil Zientzia Lorategian, Busanen

Gaur egungo Estatu Batuetako eremuan ezagutzen den nekazaritzako ureztatze ubide-sistemarik zaharrena K.a. 1200 eta K.a. 800 artekoa da, eta Desert Archology, Inc. enpresak aurkitu zuen Maranan, Arizonan, (Tucsonetik hurbil), 2009an[39]. Ubide-sistemak Hohokam kulturak baino bi mila urte gehiago ditu, eta identifikatu gabeko kultura batekoa da. Ipar Amerikan, Hohokam-ak ziren ezagutzen zen kultura bakarra laboreak ureztatzeko ubideen mende zeudenak, eta beren ureztatze-sistemek babesten zuten hego-mendebaldeko populaziorik handiena K.o. 1300 urtean. Hohokam-ek zenbait ubide sinple eraiki zituzten nekazaritza-jarduera desberdinetako zabortegirekin konbinatuta. VII. eta XIV. mendeen artean, ureztatze-sare zabalak eraiki eta mantendu zituzten behe Ibai Gazia eta Gila ertaina ibaietan, zeinak antzinako Ekialde Hurbilean, Egipton eta Txinan zerabitzatenekin lehia zitzaketen konplexutasunean. Horiek zulatzeko tresna nahiko sinpleekin eraiki zituzten, ingeniaritza teknologia aurreratuen onurarik gabe, eta milia bakoitzeko oin gutxi batzuetako beherapena baino ez zituzten lortu higadura eta jalkiera orekatuz. Hohokam-ek kotoi, tabako, arto, babarrun eta Kuia barietateak landu zituzten, eta hainbat basalandare bildu. Hohokam sekuentzia kronologikoaren amaieran, lehorreko nekazaritza sistema zabalak erabili zituzten, batez ere agavea landatzeko elikagaietarako eta zuntzetarako. Ubideen ureztatzean oinarritutako nekazaritza-estrategiekikoaren mendekotasuna, ezinbestekoa bere basamortu-ingurune gogor eta klima lehorrean, oinarria jarri zuen landa-populazioak hiri-zentro egonkorretara aldatzeko[40].

Hego Amerika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ameriketako ureztatze-ubide ezagunenak Peru iparraldeko basamortuan daude, Zaña haranean, Nanchoc herrixkatik gertu. Ubideak Karbono 14k datatu dira, gutxienez, K.a. 3400eko, eta, ziurrenik, K.a. 4700eko gisa. Ubideek, garai hartan, laboreak ureztatzen zituzten, hala nola kakahueteak, kuia, manioka, kenopodoak (kinoaren ahaide bat) eta, geroago, artoa[28].

Ureztatze motak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ureztatze mota anitz daude, ura hornitzeko eraren arabera. Landareen kasuan, helburua ura ahalik eta uniformeen banatzea da, landare bakoitzak behar duen ur kantitatea jaso dezan. Horrez gain, ureztatze motak euri beharren arabera ere banatu daitezke. Ureztatze “osagarriak” euritik datorren urari gehitzen dio bere ekarpena; “ureztatze osoa”-n, berriz, landareek ez dute euriko urik jasotzen.

Uholde bidezko gainazaleko ureztaketa

Gainazaleko ureztaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ureztaketa mota zaharrena eta ohikoena da, milaka urtetan zehar erabili baita. Gainazaleko ureztaketan, ura nekazalgo lursailetan zehar mugitzen da gainazala busti eta lurzoruan sartzeko. Ura grabitate indarraren edo lursailaren pendizaren ondorioz mugitzen da. Oso maiz, ur mailak dike sistemen bidez kontrolatzen dira (lurrez egindako dikeak ―lezoi edo ezponda― kasu).

Mikro-ureztaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mikro-ureztaketan, aurrez diseinatutako hoditeria-sistema erabiltzen da ura presio txikian barreiatzeko.

Ihinztagailua

Ihinztagailu bidezko ureztaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ihinztagailu bidezko ureztaketan, ura lursaileko erdigunera garraiatzen da tutuen bidez, eta, bertan, presio handiz barreiatzen da ihinztagailuak erabilita. Ihinztagailuak estatikoak edo mugikorrak izan daitezke; oso ohikoak dira, esaterako, ura mugimendu zirkularren bidez barreiatzen duten ihinztagailuak. Bestalde, ihinztagailuak plataforma mugikorretan kokatuta, gainazal handiagoak urezta daitezke.

Lur azpiko ureztaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Maila freatikoa

Lur azpiko ureztaketan, maila freatikoa artifizialki igota, lurzorua hezetzen da landareen sustraien azpitik. Metodo horretan, ponpaketa sistemek, kanalek, dikeek eta ateek ur maila handitzea edo txikitzea ahalbidetzen dute, hartara maila freatikoa kontrolatzeko.

Ureztaketarako funtsezko faktoreak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurzorua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Topografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurzoruaren pendizak urak gainazalean duen zirkulazioa baldintzatzen du

Propietate fisikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurzoruaren iragazkortasuna zenbat eta handiagoa izan, orduan eta ahulagoa da ura edukitzeko duen ahalmena. Bestalde, kohesioak ere eragina du ureztaketan; hala, hondartsuak diren lurrak ureztatzea zailagoa izango da.

Propietate kimikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alde batetik, lurzoruari hezetasuna emateak gai organikoen eraldaketa azkarrean eragiten du. Bestalde, gai mineralek ere eragina dute ureztaketan.

Ura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Uraren jatorria faktore garrantzitsua da, bai eta bere propietateak eta emaria ere. Tenperatura da propietate fisikorik garrantzitsuena, landareen ureztaketarako tenperatura optimoak baitaude, landare motaren eta ekosistemaren arabera. Ur hotzegiak edo beroegiak kalteak sor ditzakete landareetan. Uraren propietate kimikoak ere behatu beharrekoak dira (substantzien kontzentrazioa, gazitasuna, sodioa, alkalinotasuna, pHa, landareentzako toxikoak izan daitezkeen substantzien kontzentrazioa...).

Ureztatze gailu bat.

Kultura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ureztatzean, ur beharrak, ureztatze sistemak, klimaren ezaugarriak eta erabiltzaileen erabakiak ere kontuan hartu beharreko funtsezko faktoreak dira.

Ur iturriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ureztaketarako ura ibaietatik, aintziratatik, putzuetatik, araztegietatik edota itsasoko ura gatzgabetzeko estazioetatik eskura daiteke. Uraren garraiorako, akueduktu eta ubide sistemak erabiltzen dira.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ «Frost protection: fundamentals, practice, and economics - Volume 1» www.fao.org (Noiz kontsultatua: 2024-09-20).
  2. ↑ Siebert, S.; J. Hoogeveen; P. Döll; J-M. Faurès; S. Feick; K. Frenken (November 10, 2006). "The Digital Global Map of Irrigation Areas – Development and Validation of Map Version 4" (PDF). Tropentag 2006 – Conference on International Agricultural Research for Development. Bonn, Germany. Retrieved March 14, 2007
  3. ↑ The World. The World Factbook. Central Intelligence Agency.
  4. ↑ (Ingelesez) «On Water» European Investment Bank (Noiz kontsultatua: 2024-09-20).
  5. ↑ (Ingelesez) «Development Topics» World Bank (Noiz kontsultatua: 2024-09-20).
  6. ↑ McNeill 2000, 180–181 orr. .
  7. ↑ McNeill 2000, 174 orr. .
  8. ↑ a b Peterson 2016.
  9. ↑ McNeill 2000, 153 orr. .
  10. ↑ Ekbladh & 2002 pp.337.
  11. ↑ Bosshard 2009.
  12. ↑ a b McNeill 2000, 169-170 orr. .
  13. ↑ (Ingelesez) FAO. (2023). World Food and Agriculture – Statistical Yearbook 2023. FAO ;  doi:10.4060/cc8166en. ISBN 978-92-5-138262-2. (Noiz kontsultatua: 2024-09-20).
  14. ↑ Natural Resource Management and Environmental Dept. "Crops Need Water". Archived from the original on 16 January 2012. Retrieved 17 March 2012
  15. ↑ Flannery, Kent V. (1969). "Origins and ecological effects of early domestication in Iran and the Near East". In Ucko, Peter John; Dimbleby, G. W. (eds.). The Domestication and Exploitation of Plants and Animals. New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers (published 2007). p. 89. ISBN 9780202365572. Retrieved January 12, 2019.
  16. ↑ Lawton, H. W.; Wilke, P. J. (1979). "Ancient Agricultural Systems in Dry Regions of the Old World". In Hall, A. E.; Cannell, G. H.; Lawton, H.W. (eds.). Agriculture in Semi-Arid Environments. Ecological Studies. Vol. 34 (reprint ed.). Berlin: Springer Science & Business Media (published 2012). p. 13. ISBN 9783642673283. Retrieved January 12, 2019.
  17. ↑ (Ingelesez) Thomas, Alexander R.; Fulkerson, Gregory M.. (2021-06-17). City and Country: The Historical Evolution of Urban-Rural Systems. Rowman & Littlefield ISBN 978-1-7936-4433-6. (Noiz kontsultatua: 2024-09-20).
  18. ↑ a b (Ingelesez) Rodda, J. C.; Ubertini, Lucio. (2004). The Basis of Civilization--water Science?. International Association of Hydrological Science ISBN 978-1-901502-57-2. (Noiz kontsultatua: 2024-09-20).
  19. ↑ «Indus Civilization» web.archive.org 2007-02-05 (Noiz kontsultatua: 2024-09-20).
  20. ↑ (Ingelesez) Crawford, Harriet. (2013-08-29). The Sumerian World. Routledge ISBN 978-1-136-21911-5. (Noiz kontsultatua: 2024-09-20).
  21. ↑ (Ingelesez) Hill, Donald. (2013-11-19). A History of Engineering in Classical and Medieval Times. Routledge ISBN 978-1-317-76157-0. (Noiz kontsultatua: 2024-09-20).
  22. ↑ p19 Hill, A History of Engineering in Classical and Medieval Times
  23. ↑ «Amenemhet III - Britannica Concise» web.archive.org 2007-05-10 (Noiz kontsultatua: 2024-09-20).
  24. ↑ (Ingelesez) Africa, Unesco International Scientific Committee for the Drafting of a General History of. (1981). Ancient Civilizations of Africa. Univ of California Press ISBN 978-0-520-03913-1. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  25. ↑ (Ingelesez) Bulliet, Richard W.; Crossley, Pamela Kyle; Headrick, Daniel R.; Hirsch, Steven; Johnson, Lyman. (2008-06). The Earth and Its Peoples: A Global History, Brief Edition, Volume I: To 1550: A Global History. Wadsworth ISBN 978-0-618-99238-6. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  26. ↑ «SMALLHOLDER IRRIGATION TECHNOLOGY: PROSPECTS FOR SUB-SAHARAN AFRICA y0969e» www.fao.org (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  27. ↑ «Africa, Emerging Civilizations In Sub-Sahara Africa» web.archive.org 2010-06-12 (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  28. ↑ a b (Ingelesez) Dillehay, Tom D.; Eling, Herbert H.; Rossen, Jack. (2005-11-22). «Preceramic irrigation canals in the Peruvian Andes» Proceedings of the National Academy of Sciences 102 (47): 17241–17244.  doi:10.1073/pnas.0508583102. ISSN 0027-8424. PMID 16284247. PMC PMC1288011. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  29. ↑ The History of Technology – Irrigation. Encyclopædia Britannica, 1994 edition
  30. ↑ (Ingelesez) Ucko, Peter John; Dimbleby, G. W.. (2007-01-01). The Domestication and Exploitation of Plants and Animals. Transaction Publishers ISBN 978-0-202-36557-2. (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  31. ↑ «Globally Important Agricultural Heritage Systems (GIAHS)» web.archive.org 2008-06-24 (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  32. ↑ Encyclopædia Britannica, 1911 and 1989 editions
  33. ↑ «Reservoirs of Sri Lanka and their fisheries» www.fao.org (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  34. ↑ China – history. Encyclopædia Britannica,1994 edition.
  35. ↑ Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 2, Mechanical Engineering. Taipei: Caves Books Ltd. Pages 344–346.
  36. ↑ Needham, Volume 4, Part 2, 340–343.
  37. ↑ Needham, Volume 4, Part 2, 33, 110.
  38. ↑ Baek Seok-gi 백석기 (1987). Jang Yeong-sil 장영실. Woongjin Wiin Jeon-gi 웅진위인전기 11. Woongjin Publishing Co., Ltd.
  39. ↑ «Earliest Canals in America - Archaeology Magazine Archive» archive.archaeology.org (Noiz kontsultatua: 2024-09-21).
  40. ↑ James M. Bayman, "The Hohokam of Southwest North America." Journal of World Prehistory 15.3 (2001): 257–311.

Iturriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Bosshard, Peter. (2009). “China Dams the World.” World Policy Journal 26, no. 4. .
  • Ekbladh, David. (2002). “‘Mr. TVA’: Grass-Roots Development, David Lilienthal, and the Rise and Fall of the Tennessee Valley Authority as a Symbol for U.S. Overseas Development, 1933-1973.” Diplomatic History 29, no. 3. .
  • Johnson, Matthew P. (2019). “Swampy Sugar Lands: Irrigation Dams and the Rise and Fall of Malaria in Puerto Rico, 1898–1962.” Journal of Latin American Studies 51, no. 2. .
  • Lyster, Rosa. “Along the Water.” London Review of Books, May 6, 2021. https://www.lrb.co.uk/the-paper/v43/n09/rosa-lyster/diary. .
  • McCully, Patrick. (2001). Silenced Rivers: The Ecology and Politics of Large Dams. Enlarged&Updated ed. London ; New York: Zed Books. .
  • McNeill, John Robert. (2000). Something New under the Sun: An Environmental History of the Twentieth-Century World. 1st ed. New York: W.W. Norton & Company. .
  • Parker, James. (2020). “A ‘Juggernaut of Progress’? Irrigation and Statecraft in Late-Colonial Kenya.” International Journal of African Historical Studies 53, no. 3. .
  • Peterson, Maya. (2016). “US to USSR: American Experts, Irrigation, and Cotton in Soviet Central Asia, 1929–32.” Environmental History 21, no. 3. .
  • Ross, Corey. (2017). Ecology and Power in the Age of Empire: Europe and the Transformation of the Tropical World. First edition. Oxford: Oxford University Press. .
  • Pisani, Donald J. (2002). Water and American Government: The Reclamation Bureau, National Water Policy, and the West, 1902-1935. Berkeley: University of California Press. .
  • Visser, Wessel. (2018). “Water as Agent for Social Change, 1900–1939 : Two Case Studies of Developmental State Approaches in Establishing Irrigation Schemes.” Historia 63, no. 2. .
  • Worster, Donald. (1992). Rivers of Empire: Water, Aridity, and the Growth of the American West. New York ; Oxford, England: Oxford University Press. .

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ureztatze&oldid=9915168"(e)tik eskuratuta