Edukira joan

Osasun planetario

Wikipedia, Entziklopedia askea
Dušan Kreheľ (bot) (eztabaida | ekarpenak)(r)en berrikusketa, ordua: 12:14, 26 maiatza 2023
(ezb.) ←Bertsio zaharragoa | Oraingo berrikuspena ikusi (ezb.) | Bertsio berriagoa→ (ezb.)

Osasun planetarioa "giza zibilizazioaren osasuna eta haren mende dauden sistema naturalen egoera" da. 2015ean, Rockefeller Fundazioak eta The Lancetek Rockefeller-Lancet Fundazioaren Planetako Osasun Batzorde gisa plazaratu zuten kontzeptua.[1]

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Planetaren osasunaren ideia izan da aspalditik. 1993an, Per Fugelli mediku norvegiarrak hau idatzi zuen: "Lurra gaixorik dago. Munduko ingurumen-asaldurek ondorio larriak izan ditzakete giza osasunerako. Bada garaia medikuek mundu mailako diagnostikoa egin eta tratamenduaz aholku emateko".[2]

Urtebete geroago, The Lancet aldizkari medikoak 2014ko martxoko zenbakian egindako iruzkin batek planetaren osasunerako mugimendu bat sortzeko eskatu zuen, osasun publikoaren eremua aldatzeko. Osasun publikoa, tradizioz, giza populazioen osasunean oinarritu da, inguruko ekosistema naturalak nahitaez kontuan hartu gabe.[3] Gizateria babesten duten sistema naturalen eta giza sistemen aurkako mehatxu berriak onartu zituen proposamenak.

2015ean, Rockefeller Fundazioak eta The Lancetek Rockefeller-Lancet Fundazioaren Planetako Osasun Batzorde gisa plazaratu zuten kontzeptua.[4]

Definizioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Osasunaren definiziotik abiatuta – "erabateko ongizate fisiko, mental eta soziala, eta ez gaixotasunik edo ezintasunik eza soilik" –, bai eta Osasunaren Mundu Erakundearen eraketaren hitzaurrean artikulatutako printzipioetatik abiatuta, honako hau dio osasun planetarioak: "mundu osoan lor daitekeen osasun, ongizate eta zuzentasun mailarik handiena lortzea, gizadiaren eta Lurraren etorkizuna baldintzatzen duten giza sistemei — politikoak, ekonomikoak eta sozialak — zentzuzko arreta emanez, gizadiaren eta Lurraren ingurumenerako muga seguruak zehazten dituztenak.[5]

Printzipioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lancet Batzordearen txostenak planetaren osasunaren ideia gidatzen duten printzipio orokorrak ezarri zituen. Bata da giza osasuna "sistema natural oparoen eta sistema natural horien kudeaketa jakintsuaren mende" dagoela. Giza jarduerek, hala nola, energia sortzea eta elikagaiak ekoiztea, eragin global handia izan dute Lurraren sistemetan, zientzialariek garai modernoa antropozenoa izendatzera bultzatuz. 

Stockholmeko Erresilientzia Zentroko Johan Rockströmek zuzendutako Lurreko sistema eta ingurumen zientzialari talde batek bederatzi planeta-mugaren kontzeptua proposatu zuen, zeinaren barnean gizateriak garatzen eta hazten jarraitu ahal izateko hurrengo belaunaldietan. [6] 2015eko eguneratze baten arabera, planetaren lau mugetatik (klima aldaketa, biosferaren osotasuna, fluxu biogeokimikoak eta lur-sistemaren aldaketa) gaindituta zeuden jada. [7]

Txostenak ondorioztatu du premiazko ekintzak eta eraldatzaileak behar direla egungo eta etorkizuneko belaunaldiak babesteko. Berehalako arreta behar zuen arlo garrantzitsu bat giza ezagutzaren gobernantza eta antolakuntza sistema izan zen, planetaren osasunerako mehatxuei aurre egiteko desegokia zela iritzita. 

Txostenak hainbat gomendio nagusi egin zituen. Bata gobernantza hobetzea izan zen, gizarte, ekonomia eta ingurumen politikak integratzen laguntzeko eta diziplinarteko ezagutzak sortzeko, sintetizatzeko eta aplikatzeko. Egileek oparotasunaren birdefinizioan oinarritutako irtenbideak eskatu zituzten, bizi-kalitatearen hobekuntzan eta guztientzako osasuna hobetzera bideratzeko, sistema naturalen osotasuna errespetatzearekin batera. 

Beste arlo batzuekin alderatzea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Osasun planetarioa lehendik dauden esparru eta paradigmei erantzun gisa hartzen da, hala nola, osasun publikoaren ingurumen osasuna, ekoosasuna, osasun bakarra eta nazioarteko osasuna.

Osasun globalaren definizio kontrajarriak egon badaitezke ere, erraz definitzen da testuinguru globaleko populazioen osasuna, osasun-gidarien mugaz gaindiko mugimenduari erantzuna ematea, bai eta arriskuak ere, eta nazioarteko osasunaren kontzeptu zaharragoa hobetzea, pertsona guztien artean osasunean ekitatea lortzea azpimarratuz. [8] Richard Horton The Lancet-eko editore-buruak The Economist aldizkariaren 2014ko ale berezi batean idatzi zuen planetaren osasunari buruz, osasun globala ez zela jada gai gizarteek jasaten dituzten eskakizunei benetan erantzuteko, oraindik estuegia baitzen larrialdi batzuk azaltzeko eta erronkak argitzeko." Osasun globalak ez du erabat kontuan hartzen gizakiak bizi diren oinarri naturala: planeta bera. Ez du giza zibilizazioen indarra eta hauskortasuna ere hartzen.» [9]

Judith Rodin Rockefeller Fundazioko presidenteak osasun planetarioa osasun globalaren diziplina berri gisa deklaratu zuen. [10]

Gaiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Planetaren osasuna giza zibilizazioaren, ingurumenaren eta planetaren jasangarritasunaren mehatxua den gobernantza eta zaintzaz arduratzen da. Zehazki, hiru erronkei aurre egin nahi die nagusiki: "irudimenari buruzko erronkak", hala nola, gizakiaren aurrerapenaren epe luzerako giza- edo ingurumen-ondorioei ez ematea; "ikerkuntzaren eta informazioaren erronkak", esate baterako, azpifinantzaketa eta ikerketarako esparru falta; eta "gobernantza-erronkak", hala nola, gobernu-organoek ingurumen-ekintza atzeratua, borondate eza, ziurgabetasuna edo lankidetza ezaren ondorioz.

Osasun planetarioko ikerketaren ardatz etiko nagusi bat giza lankidetza eta ez-kooperazioa da gatazka, nazionalismo eta lehia moduan. Helburu bat bezala, Osasunaren eta Klima Aldaketaren Lancet Batzordeak erantzukizun-mekanismo bat erabiltzea aurreikusten du giza lankidetzaren jarraipena egiteko eta osasunaren, klimaren eta ekintza politikoaren arteko lotura aztertzeko. [11]

Era berean, elikadura eta dieta planetaren osasunaren laguntzaile eta adierazle garrantzitsuak dira. Zientzialariek uste dute giza populazioaren hazkundeak planetaren jasate-ahalmena arriskuan jartzen duela. Dietak, nekazaritza eta teknologia egokitu egin behar dira 9.000 milioitik gorako biztanleriaren proiekzioei eusteko, elikagai hondarreko eta karbono-intentsiboko dietaren bidez ingurumenaren gaineko ondorio kaltegarriak murrizten dituzten bitartean. Osasun planetarioko ikerketaren ardatza giza espeziearentzat eta ingurumenarentzat iraunkorrak diren nutrizio-soluzioak eta nahi diren irtenbideak sortzeko eta ezartzeko ikerketa zientifikoa eta borondate politikoa sortzea izango dira. [12] 2019ko urtarrilean, nazioarteko batzorde batek osasun planetarioko dieta sortu zuen. [13]

Osasun planetarioak giza- eta ingurumen-iraunkortasunari irtenbide gehiago bilatzea du helburu, sektore guztietan lankidetzan eta ikerketen bidez, ekonomia, energia, nekazaritza, ura eta osasuna barne. [4] Biodibertsitatearen galera, kutsatzaileekiko esposizioa, klima-aldaketa eta erregai-kontsumoa gizakiaren eta klimaren osasuna mehatxatzen duten gaiak dira, eta, beraz, arloaren ardatzak dira. Ikertzaile batzuek uste dute gizadiak biodibertsitatearen suntsipena eta paisaia basatien inbasioa dela malaria, [14] eta COVID-19 bezalako gaixotasun berrien baldintzak sortzen dituena. [15] [16]

2015etik izandako bilakaera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2015eko abenduan, Harvard Unibertsitateak, Fauna Zaintzeko Elkartea eta beste erakunde laguntzaile batzuekin batera, Osasunaren Aliantza Planetarioa sortu zuen kontzeptua sustatzeko. [17] [18] Rockefeller Fundazioak finantzatu eta Harvard-en kokatuta, Aliantzak "ikerkuntza aplikatuaren eremu zorrotza, politikak bideratua eta diziplinartekoa" garatzen lagundu nahi du, Lurraren sistema naturalen egituran eta funtzioan aldaketa bizkortzeak giza osasunean dituen ondorioak ulertzera eta bideratzera bideratuta." Aliantzaren ekimenen artean daude Rockefeller Fundazioaren Osasun Planetarioaren Beka, [19] Harvardeko graduko ikasleentzako osasun planetarioko ikastaroa eta Osasun Planetarioaren Urteko Bilera bat, 2017ko apirilean Bostonen (MA) lehen aldiz egin zena. [20]

"Lancet Planetary Health" sarbide irekiko aldizkariak bere hasierako alea argitaratu zuen 2017ko apirilean [21]

Kritika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kritikoek kezka agertu dute planetaren osasunaren balio erantsiaren inguruan, kontzeptua sarritan opakua izaten dela esaten baita. [22] Beste jakintsu batzuen ustez, planetaren osasunaren defentsa osasunaren gehiegizko hedapena eta totalizazioa da. [23]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Whitmee, Sarah. (2015-11-14). «Safeguarding human health in the Anthropocene epoch: report of The Rockefeller Foundation–Lancet Commission on planetary health» The Lancet 386 (10007): 1973–2028.  doi:10.1016/S0140-6736(15)60901-1. PMID 26188744..
  2. ↑ Casassus, Barbara. (2017). «Per Fugelli» The Lancet 390 (10107): 2032.  doi:10.1016/S0140-6736(17)32737-X..
  3. ↑ Horton, Richard; Beaglehole, Robert; Bonita, Ruth; Raeburn, John; McKee, Martin. (2014-03-06). «From public to planetary health: a manifesto» The Lancet 383 (9920): 847.  doi:10.1016/s0140-6736(14)60409-8. PMID 24607088..
  4. ↑ a b Whitmee, Sarah. (2015-11-14). «Safeguarding human health in the Anthropocene epoch: report of The Rockefeller Foundation–Lancet Commission on planetary health» The Lancet 386 (10007): 1973–2028.  doi:10.1016/S0140-6736(15)60901-1. PMID 26188744..Whitmee, Sarah (2015-11-14). "Safeguarding human health in the Anthropocene epoch: report of The Rockefeller Foundation–Lancet Commission on planetary health". The Lancet. 386 (10007): 1973–2028. doi:10.1016/S0140-6736(15)60901-1. PMID 26188744. S2CID 21925353. Retrieved 2016-10-05.
  5. ↑ Constitution of WHO: principles. .
  6. ↑ Rockström, Johan. (2009-09-04). «A safe operating space for humanity» Nature 461 (7263): 472–475.  doi:10.1038/461472a. PMID 19779433. Bibcode: 2009Natur.461..472R..
  7. ↑ Steffen, W.. (2015-02-13). «Planetary boundaries: Guiding human development on a changing planet» Science 347 (6223): 1259855.  doi:10.1126/science.1259855. PMID 25592418..
  8. ↑ Brown, Theodore M.; Cueto, Marcos; Fee, Elizabeth. (2006-01-01). «The World Health Organization and the Transition From "International" to "Global" Public Health» American Journal of Public Health 96 (1): 62–72.  doi:10.2105/AJPH.2004.050831. ISSN 0090-0036. OCLC .1470434 PMID 16322464..
  9. ↑ «Planetary Health - Economist Intelligence Unit» The Economist: 28. 25 June 2014.
  10. ↑ Rodin, Judith. (2015-07-16). Planetary Health: A New Discipline in Global Health. .
  11. ↑ Horton, Richard; Lo, Selina. (2015). «Planetary health: a new science for exceptional action» The Lancet 386 (10007): 1921–1922.  doi:10.1016/s0140-6736(15)61038-8. PMID 26188746..
  12. ↑ Demaio, Alessandro R; Rockström, Johan. (2015). «Human and planetary health: towards a common language» The Lancet 386 (10007): e36–e37.  doi:10.1016/s0140-6736(15)61044-3. PMID 26188745..
  13. ↑ (Ingelesez) Carrington, Damian. (2019-01-16). «New plant-focused diet would 'transform' planet's future, say scientists» The Guardian ISSN 0261-3077..
  14. ↑ Chaves, L.S.M., Fry, J., Malik, A. et al. Global consumption and international trade in deforestation-associated commodities could influence malaria risk. Nat Commun 11, 1258 (2020). https://doi.org/10.1038/s41467-020-14954-1
  15. ↑ (Ingelesez) Vidal, John. (2020-03-18). «'Tip of the iceberg': is our destruction of nature responsible for Covid-19?» The Guardian ISSN 0261-3077..
  16. ↑ (Ingelesez) Robbins, Jim. (2012-07-14). «The Ecology of Disease» The New York Times ISSN 0362-4331..
  17. ↑ «Planetary Health Alliance» planetaryhealthalliance.org.
  18. ↑ (Ingelesez) Harvard University, Wildlife Conservation Society launch new 'Planetary Health Alliance' with support from The Rockefeller Foundation. 2015-12-11.
  19. ↑ «Rockefeller Foundation Planetary Health Fellowship» planetaryhealthalliance.org.
  20. ↑ Annual Meeting. .
  21. ↑ The Lancet Planetary Health- All issues ScienceDirect, Elsevier Ltd.2017
  22. ↑ «Horton, R. (2016). Offline: Planetary health—Gains and challenges. The Lancet, 388(10059), 2462» thelancet.com.
  23. ↑ «Roth, S., & Valentinov, V. (2023). Health beyond medicine. A planetary theory extension. Sociology of Health & Illness, 45(2), 331-345.» derroth.com.

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Osasun_planetario&oldid=9301836"(e)tik eskuratuta