Hegoafrika: berrikuspenen arteko aldeak

Hegoafrikako Errepublika
	Republiek van Suid-Afrika; iRiphabliki yeSewula Afrika; iRiphabliki yomZantsi Afrika; iRiphabhuliki yaseNingizimu Afrika; iRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika; Repabliki ya Afrika-Borwa; Rephaboliki ya Afrika Borwa; Rephaboliki ya Aforika Borwa; Riphabliki ra Afrika Dzonga; Riphabuḽiki ya Afurika Tshipemba
	Ereserkia: Hegoafrikako ereserki nazionala
	Goiburua: !ke e: ǀxarra ǁke; ("Batasuna Aniztasunean")
; flag of South Africa (en)	; Coat of arms of South Africa (en)
Geografia
Hiriburua	Pretoria, Bloemfontein eta Lurmutur Hiria; 25°44′47″S 28°11′17″E
Azalera	1.221.037 km²
Punturik altuena	Mafadi (3.450 m)
Punturik sakonena	Indiako ozeanoa (0 m)
Kontinentea	Afrika
Mugakideak	Namibia, Botswana, Lesotho, Zimbabwe, Eswatini eta Mozambike
Administrazioa
Gobernu-sistema	errepublika parlamentarioa eta demokrazia ordezkatzaile
Hegoafrikako presidentea	Cyril Ramaphosa
Legebiltzarra	Parliament of South Africa (en)
Epai autoritatea	Constitutional Court of South Africa (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea; African Continental Free Trade Area (en) ; Afrika Australaren Garapenerako Komunitatea; Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak; Afrikar Batasuna; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Arma Nuklearren Ez Ugaritze Hitzarmena; BRICS; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Commonwealth; G20; Garapeneko Afrikako Bankua; Group on Earth Observations (en) ; International Civil Defence Organisation (en) ; Interpol; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Missile Technology Control Regime (en) ; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Nuclear Suppliers Group (en) ; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Southern African Customs Union (en) ; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO; United Nations–African Union Hybrid Operation in Darfur (en) ;
Demografia
Biztanleria	62.027.503
Dentsitatea	50,8 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi ingeles ; afrikaans ; hegoaldeko ndebelera ; pediera ; sothoera ; swaziera ; tsongera ; tswanera ; vendera ; xhosera ; zuluera ; South African Sign Language (en) ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, ingeles, afrikaans, ǀXam (en) , Gayle (en) , Oorlams (en) , Ronga (en) , Nǁng, Korana (en) , ǁXegwi (en) , South African Sign Language (en) , Vaal–Orange (en) , Fanagalo (en) , Xiri (en) , zuluera, xhosera, hegoaldeko ndebelera, vendera, pediera, tswanera, swaziera, sothoera, tsongera, Tsotsitaal (en) , Camtho (en) eta Seroa (en) ;
Emankortasun-tasa	2,363 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	1.815.742 (2005)
Bizi-itxaropena	62,774 (2016)
Giniren koefizientea	63,1 (2009)
Giza garapen indizea	0,713 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	349.419.343.614,09 $ (2017)
BPG per capita	5.723,97 $ (2015)
BPG erosketa botere paritarioa	767.166.964.845 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	13.526,189 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	0,3 % (2016)
Inflazioa	6,7 % (2016)
Historia
	Sorrera data: 1910eko maiatzaren 31
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+27
ISO 3166-1 alpha-2	ZA
ISO 3166-1 alpha-3	ZAF
Ordu eremua	ikusi UTC+02:00 ; : UTC+03:00 Eduardo Printzearen uharteak; : Africa/Johannesburg (en) ;
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.europar loki, AC power plugs and sockets: British and related types (en) , BS 546 (en) eta IEC 60906-1 (en)
Internet domeinua	.za
	gov.za

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

22:13, 29 abendua 2021ko berrikusketa

Artikulu hau herrialdeari buruzkoa da; kontzeptu geografikoari gaitzat duena beste hau da: «Hegoaldeko Afrika»

Hegoafrika^[1]^[2]^[3] (ingelesez: South Africa), izen ofiziala Hegoafrikako Errepublika (ingelesez: Republic of South Africa), Afrikako hego muturreko estatu burujabea da, Atlantikoaren eta Indiako ozeanoaren artean kokaturik dagoena. Namibia, Botswana, Zimbabwe, Mozambike eta Eswatini ditu mugakide, eta Lesotho guztiz inguratzen du. 1.221.037 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 60,1 milioi biztanle zituen 2021ean.^[4] Hiru hiriburu ditu: Lurmutur Hiria (Parlamentuaren egoitza), Pretoria (administratiboa) eta Bloemfontein (judiziala). Hiri handiena Johannesburg da.

Geografia

Mugak

Izenak dioen bezala, herrialdea Afrika kontinentearen hego muturrean dago, hegoaldeko latitudeko 22° eta 35° artean, eta ekialdeko longitudeko 16° eta 33° artean. Ipar-mendebaldean Namibiarekin du muga, iparraldean Botswana eta Zimbabwerekin, ipar-ekialdean Mozambike eta Eswatinirekin, hego-ekialdean eta ekialdean Indiako ozeanoarekin, eta hego-ekialdean Ozeano Atlantikoarekin; bestalde, alde guztietatik inguratzen du Lesotho estatu independentea.

Erliebea

Hegoafrikako lurraldea funtsean ordoki zabal batek osatua da, erdialdean Kalahariko sakongunea duena, eta ertzak goratuak. Erdialdean eta ekialdean, sedimentazio materialek antzinako zorua estaltzen dute, ertzetan izan ezik. Oso haran sakonek arrailtzen dute ordokia, eta horien gainean jatorri bolkanikoko gune gogorrak edo muinoak daude (600-1800 metro garai); gainera, giza jarduerak eraginda eta erosio bizkorrak areagoturiko arrakala sakonak ere daude, donga izenekoak.

Ertzetako erliebea era askotakoa da: mendebaldea garaiera txikienekoa da (1.000-1.200 metro); hegoaldeko ertza zabala da eta bertako mendialdeak garaiak (1.600-2.600 metro); ekialdean daude mendirik handienak (Drakensberg mendiak, 3.000 metrotik gorakoak). Ertz horren eta kostaldearen artean ordoki estuak dira, Lurmutur Mendebaldea eskualdean izan ezik; han Karroo Txikia ordokiak bi mendilerro multzo bereizten ditu: Swartberg (2.325 metro) iparraldean, eta Langeberg-Outeniqua hegoaldean.

Hegoaldeko muturrean Esperantza Oneko lurmuturra dago, Indiako ozeanoa eta Atlantikoa banatzen dituena.

Hidrografia

Hegoafrikako sare hidrografikoa ez da oso handia, klima oso lehorra baita. Orange da ibai nagusia (1.860 kilometro luze), Drakensbergetik Atlantikora doana. Vaal (Orangeren adarra) eta Mozambiken itsasoratzen den Limpopo (1.600 kilometro) dira beste ibai garrantzitsuak.

Klima

Hiru klima mota bereizten dira: Mediterraneokoa Cape aldean (500 mm ur urteko), hosto iraunkorreko txara ugari duena; Tropikoko beroa eta hezea ekialdean (1.000-1.500 mm ur urteko), zuhaitzak eta landa-leku oparoak dituen sabana moldatu duena, eta Tropikoko agorra (400-60 mm ur urteko) herrialdeko erdialdetik iparraldera eta mendebalera, larre elkor eta xerofiloak besterik hartzen uzten ez duena (ibaien ertzetan izan ezik, han baso tropikalak baitira).

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Hegoafrikako historia»

Hegoafrikako historia askotarikoa eta aberatsa da, Historiaurretik hainbat herri, kultura eta etnia bildu eta nahastu baitira. San herriaren —europarrek boskimano deiturikoen— kultura duela gutxienez 25.000 urte dago eta bantuena, duela 2.500.

Historia idatzia europarren etorrerarekin hasi zen. Portugaldarrak iristen lehenengoak izan baziren ere, lurraldea ez zuten kolonizatu. Lehen kolonizatzaileak herbeheretarrak izan ziren, XVIII. mendearen bukaeratik aurrera, britaniarrekin lehian. Azken urteotako historia apartheid izeneko erregimen baztertzaileak eta haren amaierak markatu zuten.

Gobernua eta administrazioa

Politika

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Hegoafrikaren banaketa administratiboa» eta «Hegoafrikako probintziak»

Apartheida 1994an amaitzean, Hegoafrikako 4 probintziak eta 10 bantustan independenteak bertan behera geratu eta 9 probintziok sortu ziren:

Lurmutur Mendebaldea (Western Cape): lehengo Lurmutur probintziaren hego-mendebaldea.
Lurmutur Iparraldea (Northern Cape): lehengo Lurmutur probintziaren iparraldea
Lurmutur Ekialdea (Eastern Cape): lehengo Transkei eta Ciskei bantustanak eta lehengo Lurmutur probintziaren hego-ekialdea, gehi Indiako ozeanoko bi hegoafrikar uharteak (Marion eta Eduardo Printzearen uharteak).
KwaZulu-Natal: Natal eta Zululand.
Estatu Askea (Free State): lehengo Orangeko Estatu Librea eta zenbait bantustan
Ipar-mendebaldea (North West): lehengo Transvaal mendebaldea, Lurmutur probintziaren iparraldea eta Bophuthatswana bantustana.
Gauteng: lehengo Pretoria-Witwatersrand-Vereeniging.
Mpumalanga: lehengo Transvaal ekialdea.
Limpopo: lehengo Transvaal iparraldea.

Demografia

Hizkuntza ofizialak

Hegoafrikan hamaika hizkuntza ofizial daude: afrikaansa, ingelesa, ndebelera, iparraldeko sothoera, hegoaldeko sothoera, swaziera, tsongera, tswanera, vendera, xhosera eta zuluera. Kopuruaren aldetik, Indian bakarrik daude gehiago.

1996ko Errolda Nazionalaren arabera, ama-hizkuntza mintzatuenak zulua (9,2 milioi hiztun), xhosa (7,2 milioi) eta afrikaansa (5,8 milioi) dira eta bigarren hizkuntza gisa, ingelesa (2,2 milioi hiztun), afrikaansa (1,1 miloi) eta zulua (0,5 milioi).

Horretaz gain, beste zortzi hizkuntza onartzen dira, ofizialak ez badira ere: fanagaloa, khoea, lobedua, nama, ndebelea, phuthia, sana eta Hegoafrikako keinu hizkuntza. Zenbait lurraldetan egoera babestuagoa daukate, baina hiztun kopuru txikia dela eta, ez dute nazio osoko onarpenik. San eta khoikhoi herrien hizkuntzak Namibia eta Botswana aldera hedatzen dira. Nolanahi ere, ehiztari-biltzaile herri horien kultura eta hizkuntza, Afrikako beste herrien aldean hain desberdina, baztertuta egon dira oso, eta galtzeko zorian daude. Hegoafrikar zuri askok beste hizkuntza europarrez hitz egiten dute: portugesez (Angolan eta Mozambiken ere mintzatua), alemanez eta grekoz, besteak beste. Horiekin batera, asiar eta indiar askok Hego Asiako hizkuntzez hitz egiten dute: teluguz, hindiz, gujarateraz eta tamileraz.

Hegoafrikar ezagunak

Henry Hare Dugmore (1810-1896), misiolaria eta xhosazko itzultzailea.
John Ronald Reuel Tolkien (1892-1973), idazlea.
Pieter Botha (1916-2006), apartheid sistemaren sustatzailea eta herrialdeko buruzagia izandakoa (1978-1989).
Nelson Mandela (1918-2013) politikaria, giza eskubideen aldeko ekintzailea eta herrialdeko presidentea izandakoa (1994-1999).
Desmond Tutu (1931-) apezpikua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea.
Miriam Makeba (1932-2008), abeslaria.
Frederik de Klerk (1936-) herrialdeko presidentea izandakoa (1989-1994).
John Maxwell Coetzee (1940-), idazlea.
Joseph Shabalala (1941-), musikaria.
Thabo Mbeki (1942-), herrialdeko presidentea izandakoa (1999-2008).
Mark Shuttleworth (1973-), informatikari eta enpresaburua.
Charlize Theron (1975-), aktorea.
Benny McCarthy (1977-), futbolaria

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2021/12/29 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ 38. araua. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-06-01).
↑ Terminologia Bankua. Euskalterm (Noiz kontsultatua: 2010-06-01).
↑ Hegoafrika sarrera. Elhuyar Hiztegia (Noiz kontsultatua: 2010-06-01).
↑ South Africa. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2021-12-29).

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Hegoafrikari buruzko kanala Argia.com-en
Hegoafrika, apartheidetik Munduko Kopara kronologia ilustratua
Hegoafrikari buruzko 'Bakearen irribarrea' erreportajea Argia astekarian
(Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

Datuak: Q258
Multimedia: South Africa / Q258

[1] 38. araua. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-06-01).

[2] Terminologia Bankua. Euskalterm (Noiz kontsultatua: 2010-06-01).

[3] Hegoafrika sarrera. Elhuyar Hiztegia (Noiz kontsultatua: 2010-06-01).

[citypopulation-4] South Africa. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2021-12-29).

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ 17. lerroa: / 17. lerroa: @@
 === Erliebea ===
-Hegoafrikako lurraldea funtsean ordoki zabal batek osatua da, erdialdean sakonunea ([[Kalahari]] basamortua) eta ertz goratuak dituena. Erdialdean eta ekialdean, sedimentazio materialek antzinako zorua estaltzen dute, ertzetan izan ezik. Oso haran sakonek arrailatzen dute ordokia, eta horien gainean jatorri [[bolkaniko]]ko gune gogorrak edo muinoak daude (600-1800 metro garai); gainera giza jarduerak eraginda eta erosio bizkorrak areagoturiko arrakala sakonak ere daude, donga izenekoak.
+Hegoafrikako lurraldea funtsean ordoki zabal batek osatua da, erdialdean [[Kalahari]]ko sakongunea duena, eta ertzak goratuak. Erdialdean eta ekialdean, sedimentazio materialek antzinako zorua estaltzen dute, ertzetan izan ezik. Oso haran sakonek arrailtzen dute ordokia, eta horien gainean jatorri [[bolkaniko]]ko gune gogorrak edo muinoak daude (600-1800 metro garai); gainera, giza jarduerak eraginda eta erosio bizkorrak areagoturiko arrakala sakonak ere daude, donga izenekoak.
-Ertzetako erliebea era askotakoa da: mendebaldea garaiera txikienekoa da (1.000-1.200 metro); hegoaldeko ertza zabala da eta bertako mendialdeak garaiak (1.600-2.600 metro); ekialdean daude mendirik handienak ([[Drakensberg]] mendiak, 3.000 metrotik gorakoak). Ertz horren eta kostaldearen artean —kostalde zuzena ia denean— ordoki estuak dira, Cape eskualdean izan ezik; han Karroo Txikia ordokiak bi mendikate multzo bereizten ditu: Zwartberg (2.324 m) eta Baaviaanskloofbergen iparraldean, eta Tafelberg, Calledon, Stellensbosch eta Cutenikwaberge hegoaldean.
+Ertzetako erliebea era askotakoa da: mendebaldea garaiera txikienekoa da (1.000-1.200 metro); hegoaldeko ertza zabala da eta bertako mendialdeak garaiak (1.600-2.600 metro); ekialdean daude mendirik handienak ([[Drakensberg]] mendiak, 3.000 metrotik gorakoak). Ertz horren eta kostaldearen artean ordoki estuak dira, [[Lurmutur Mendebaldea]] eskualdean izan ezik; han [[Karoo|Karroo Txikia]] ordokiak bi mendilerro multzo bereizten ditu: [[Swartberg]] (2.325 metro) iparraldean, eta [[Langeberg]]-[[Outeniqua mendiak|Outeniqua]] hegoaldean.
-Hegoaldean [[Esperantza Oneko lurmuturra]] dago, Indiako ozeanoa eta Atlantikoa banatzen dituena.
+Hegoaldeko muturrean [[Esperantza Oneko lurmuturra]] dago, Indiako ozeanoa eta Atlantikoa banatzen dituena.
 === Hidrografia ===
- Hegoafrikako sare hidrografikoa, bestalde, ez da oso handia, klima oso lehorra baita. Orange da ibai nagusia (1.860 km), Drakensberg-etik Atlantikora doana. Beste ibai garrantzitsuak: Vaal (Orange-ren adarra) eta Mozambiken itsasoratzen den Limpopo (1.600 km).
+Hegoafrikako sare hidrografikoa ez da oso handia, klima oso lehorra baita. [[Orange (ibaia)|Orange]] da ibai nagusia (1.860 kilometro luze), Drakensbergetik Atlantikora doana. [[Vaal ibaia|Vaal]] (Orangeren adarra) eta [[Mozambike]]n itsasoratzen den [[Limpopo (ibaia)|Limpopo]] (1.600 kilometro) dira beste ibai garrantzitsuak.
-=== Klima ==
+=== Klima ===
+Hiru klima mota bereizten dira: Mediterraneokoa Cape aldean (500 mm ur urteko), hosto iraunkorreko txara ugari duena; Tropikoko beroa eta hezea ekialdean (1.000-1.500 mm ur urteko), zuhaitzak eta landa-leku oparoak dituen sabana moldatu duena, eta Tropikoko agorra (400-60 mm ur urteko) herrialdeko erdialdetik iparraldera eta mendebalera, larre elkor eta xerofiloak besterik hartzen uzten ez duena (ibaien ertzetan izan ezik, han baso tropikalak baitira).
-Haren eremu zabala dela-eta, muturreko [[klima]]k ditu: hegoaldean eta mendialdean, epela (Mediterraneokoa bezalakoa); ipar-mendebaldean, azpi-tropikala; eta ekialdean, erdi-lehorra. Batez besteko [[euri]] prezipitazioa 464&nbsp;mm-koa da.
-[[Ibai]] nagusiak hiru hauek dira: [[Orange (ibaia)|Orange]] ([[Ozeano Atlantikoa|Atlantikora]] isurtzen da), Vaal eta [[Limpopo]] ([[Indiako ozeanoa|Indikora]] isuriak).
 == Historia ==

i e a Afrikako herrialde eta lurraldeak (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)
Mendebaldeko Afrika	Benin \| Burkina Faso \| Cabo Verde \| Boli Kosta \| Gambia \| Ghana \| Ginea \| Ginea Bissau \| Liberia \| Mali \| Mauritania \| Niger \| Nigeria \| Senegal \| Sierra Leona \| Togo
Iparraldeko Afrika	Aljeria \| Egipto \| Hego Sudan \| Libia \| Maroko \| Sudan \| Tunisia \| Mendebaldeko Sahara
Erdialdeko Afrika	Angola \| Burundi \| Kamerun \| Afrika Erdiko Errepublika \| Txad \| Kongoko Errepublika Demokratikoa \| Kongoko Errepublika \| Ekuatore Ginea \| Gabon \| Ruanda \| Sao Tome eta Principe
Ekialdeko Afrika	Burundi \| Komoreak \| Djibuti \| Eritrea \| Etiopia \| Kenya \| Madagaskar \| Malawi \| Maurizio \| Mozambike \| Ruanda \| Seychelleak \| Somalia \| Tanzania \| Uganda \| Zambia \| Zimbabwe
Hegoaldeko Afrika	Botswana \| Lesotho \| Namibia \| Hego Afrika \| Swazilandia
Menpeko lurraldeak	Indiako Ozeanoko uharte sakabanatuak \| Mayotte \| Réunion (Frantzia) \| Pantelleria (Italia) \| Madeira (Portugal) \| Kanariar Uharteak \| Ceuta \| Melilla \| Espainiar subiranotasuneko lurrak (Espainia) \| Santa Helena, Ascension eta Tristan da Cunha (Err. Bat.) \| Sokotra (Yemen)
Eztabaidatuak	Saharako Arabiar Errepublika Demokratikoa