Japoniera

Japoniera
日本語
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Japonia, Hawaii, Brasil, Guam, Marshall Uharteak, Palau, Taiwan
Hiztunak	126 milioi
Rankinga	9
Ofizialtasuna	Angaur uhartea (Palau) Japonia de facto
Eskualdea	Ekialdeko Asia
UNESCO sailkapena	1: ziurra
Araugilea	Ez du (Japoniako Gobernuak eragin handia du)
Hizkuntza sailkapena
japoniar hizkuntzak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	SOV hizkuntza, nominatibo-akusatibo hizkuntza, hizkuntza eranskaria, moraic language (en) , time–manner–place (en) , adjective-noun (en) , hizkuntza sintetikoa, direct–inverse alignment (en) , pitch accent (en) , postposizioa eta pro-drop language (en)
Denbora gramatikalak	orainaldia eta lehenaldia
Modu gramatikalak	desiderative (en)
Kasu gramatikalak	nominatiboa, genitiboa, akusatiboa, datiboa, lative case (en) , ablatiboa eta instrumentala
Alfabetoa	kanjia, kana, Katakana eta Hiragana
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	ja
ISO 639-2	jpn
ISO 639-3	jpn
Ethnologue	jpn
Glottolog	nucl1643
Wikipedia	ja
Linguasphere	45-CAA
ASCL	72
IETF	ja

Orri honetako testu zati batzuk japoniar idazkerarekin idatzita daude. Euskarri eleaniztun egokirik gabe, galdera ikurrak ikusiko dituzu kanji edo kana karaktereen ordez.

Japoniera (日本語, nihongo) Ekialdeko Asiako hizkuntza bat da. 127 milioi hiztun ditu, gehienak Japonian, baina baita mundu guztian zehar ere, japoniar jatorrikoen artean. Hizkuntza eranskaria da eta ohorezko sistema konplexua du, igorlearen eta hartzailearen arteko harremanaren eta japoniar gizarteko mailaren araberako hiztegia darabilena.

Japoniera eta euskara

Japonierak eta euskarak badituzte zenbait antzekotasun fonetikan eta gramatikan. Antzekotasun horiek, hala ere, ez dira genetikoak, bi hizkuntzek ez dutelako sorburuari dagokion ahaidetasun harremanik.

Euskararekiko antzekotasunak

• Atzizkien erabilera: adibidez, -gin, -gile, -ari atzizkien baliokide japoniarretako batzuk: -in, -ka. Era berean, euskaraz deklinabide-atzizkien bidez adierazten diren funtzioetarako, japonierak postposizioak ditu: 先生が来る Sensei ga kuru ("Irakaslea —galdegaia da— dator"), 先生は来る Sensei wa kuru ("Irakaslea —mintzagaia da— dator"), 先生を見る Sensei wo miru ("Irakaslea dakusa"), 先生の本 Sensei no ("Irakaslearen"), 先生に Sensei ni ("irakasleari" / "irakaslearengan" / "irakasleak" —ergatibo agentea—, "irakaslearengana"), 先生と Sensei to ("irakaslearekin"), 先生から Sensei kara ("irakaslearengandik"), 先生へ Sensei he ("irakaslearengana")... Aditzei ere hainbat atzizki kausal, denborazko, helburuzko-eta erants dakizkieke, hizkuntza indoeuroparren konjuntzioen ordez: 来たので Kita no de nahiz 来たから Kita kara ("Bazetorrelako" / "Etorri baitzen" / "Etorri baita"), 来たときに Kita toki ni ("Etorri denean" / "Etorri zenean")...

• Bi hizkuntzetako perpausen oinarrizko ordena SOV da, hots, lehenik subjektua doa, bigarrenik objektua eta, azkenik, aditza.

• Bitxikeria hutsa bada ere, izan aditzaren orainaldia desu da (japoniera jasoan) edo da (lagunartekoan): euskarazko duzu (gipuzkerazko dezu) eta da gogora badakartza ere, dira, naiz, gara... esanahiak ere ditu.

• Ez dago erlatibozko izenorderik: euskaraz bezala, aurrena menpeko perpausa doa eta, jarraian, zehazten duen izena: 友人は昨日来た。 友人は日本人です。 Yūjin wa kinō kita. Yūjin wa nihonjin desu ("Adiskidea atzo etorri zen. Adiskidea japoniarra da") elkartu eta zera bilakatzen dira: 昨日来た友人は日本人です Kinō kita yūjin wa nihonjin desu ("Atzo etorri zen adiskidea japoniarra da").

Aldeak

• Adjektibo japoniarrak aditzak balira bezala jokatzen dira: 青いです Aoi desu ("Urdina da"), 青かったです Aokatta desu ("Urdina zen") eta baiezko eta ezezko formak dituzte: 青くないです Aokunai desu ("Ez da urdina"), 青くなかったです Aokunakatta desu ("Ez zen urdina"), 青ければ Aokereba ("Urdina baldin bada..." / "Urdina balitz..."), 青くなければ Aokunakereba ("Ez bada urdina..." / "Urdina ez balitz...").

• Japonieraz ez dago singularrik, pluralik edo mugagaberik: 本を読んだ Hon wo yonda esaldiak, egoeraren arabera, Liburua irakurri dut eta Liburuak irakurri ditut esan nahi ditu. Nolanahi ere, liburu guztiak, sei liburu, hainbat liburu... modukoak bereizten dira.
• Japoniar aditzek ez dute pertsonarik agertzen: beraz, 本を読んだ Hon wo yonda esaldiak Liburua irakurri du, Liburua irakurri dute... ere ematen ditu aditzera. Hori dela eta, subjektua nor den argi eta garbi utzi nahi denean, izenordea espresuki erabiltzen da: 私は本を読んだ Watashi wa hon wo yonda ("Nik liburua irakurri dut"), 彼らは本を読んだ Karera wa hon wo yonda ("Haiek liburua irakurri dute")... Jakina, "Liburuak irakurri ditut", "Liburuak irakurri dituzte"... ere ulertzen dira.

• Zenbatzen den objektuaren ezaugarri jakin batzuen arabera, zenbakiaz gain, kontagailu gisako hitzak ere behar dira, nolakoa den kontuan hartuta: gizakia, animalia handia, txikia, hegaztia, arraina, tresna, eraikina, liburua, objektu biribila, luzea, laua, eta abar, eta abar: 二人の友人が来た Futari no yūjin ga kita ("Bi adiskide etorri dira"), 2冊の本を読んだ Nissatsu no hon wo yonda ("Bi liburu irakurri ditu"), 2枚のCDを買った Nimai no shīdī wo katta ("Bi CD erosi ditu").

Idazkera

Antzina, japoniarrek ez zuten berezko alfabetorik. Erdi Aroan, jakintsuek txinera erabiltzen zuten idazki budistak eta kronikak idazteko zein irakurtzeko. Europan latina legez, Japonian txinera zen eskolatuen hizkuntza. Halaxe, literatura bi zatitan banatu zen: alde batetik, gizonezkoek txineraz idatziriko testuak; bestetik, emakumeek hiragana izeneko silaba-sortaz idatzitako japonierazko testuak. Txinatar ideogramak desegokiak ziren, ordea, eta transkripzio fonetikoa egiteko, monje budistek katakanak (hiraganaren gisako silabak) asmatu zituzten, kanjietatik abiatuta.

東京都 (Tōkyō-to) izenak hitzez hitz hau esan nahi du: ekialde (東) + hiriburu (京) + metropoli (都), hots, ekialdeko hiriburu handia. Kanak (hiragana eta katakana deitzen dira) kanjien zati sinpleetatik eratorritakoak dira eta soinuak adierazteko erabiltzen dira. する (suru, euskaraz, egin) = す (su) + る (ru). Jatorria japonieran edo txineran duten hitzetan hiragana erabiltzen da; eta maileguzko hitzetan, berriz, katakana (japonierazko hiztegiaren % 11 atzerritikoa da).

Ahoskera

Japonierazko ahoskera hizki erromatarrekin adierazteko, Hepburn erromanizazioaren berrikusitako bertsioa erabiltzen da Wikipedian. Hepburn-en oinarrizko arau batzuk zehatz-mehatz jarraituz, japonierazko hitzak erraz ahoska daitezke.

Bokalak

• Oro har, a, e, i eta o euskaraz bezala ahoskatzen dira.
• u zubererazko ü da.
• Bokalak luzeak edo motzak dira: luzeen iraupena motzen bikoitza da eta Hepburn sisteman makroi batez adierazten da.
  • Oro har, o eta u luzeen soinuak ō eta ū makroidunen bidez idazten dira, bai hiraganaz, bai kanjiez (お eta う bokal luzeak) eta bai katakanaz (chōon ー). Adibidez:
    1. ゆき, yuki (elurra); ゆうき, yūki (adorea)
    2. とる, toru (hartu); とおる, tōru (igaro)
    3. ここ, koko (hemen); こうこう, kōkō (batxilergo)
    4. ノート, nōto (koaderno)
    5. スーパー, sūpā (supermerkatu)
  • Normalean, e eta i luzeen soinuak ee, ei eta ii idazten dira hiraganaz eta kanjiez, edo ē eta ī katakanaz; ei, aldiz, e soinu luzea da. Adibidez:
    1. え, e (marrazki); ええ, ee (bai)
    2. へや, heya (gela); へいや, heiya (ordokia)
    3. おじさん, ojisan (osaba); おじいさん, ojiisan (aitona)
    4. テープ, tēpu (zinta)
    5. タクシー, takushī (taxi)
  • Normalean, a luzearen soinua aa idazten da hiraganaz eta kanjiez, edo ā (katakanaz). Adibidez:
    1. おばさん, obasan (izeba); おばあさん, obaasan (amona)
    2. カード, kādo (txartela)

-n mora

• -n (-ん) kontsonante baten aurrean badago, moratzat hartzen da. Adibidez, えんぴつ, enpitsu (lapitz).
• -n mora bat eta ondoren bokal bat edo y bat badago, n' idazten da; apostrofoak (') ahoskeran etenalditxo bat adierazten du:

1. たんい, tan'i (unitate); たに, tani (ibar)
2. くんよみ, kun'yomi (kanjiak irakurtzeko modu bat)

• -n morak hainbat forma fonetiko ditu:
  • -n mora bat -k- edo -g- baten aurrean, [ŋ] ahoskatzen da (euskaraz, egingo, emango).
  • -n mora bat -m-, -b- edo -p- baten aurrean, [m] ahoskatzen da. Jatorrizko Hepburn bertsioan -m idazten da, baina berrikusitakoan, -n: せんぱい, sempai (jatorrizko Hepburn); senpai (berrikusitako Hepburn).
  • Beste kasuetan, [n] ahoskatzen da.

Kontsonanteak

• b, d, k, m, n (mora denean izan ezik), p eta t kontsonanteak euskaraz bezala ahoskatzen dira.
• ch, euskarazko tx bezala.
• y, lapurterazko jota bezala.
• f leunagoa da: berez, bakarrik fu (ふ) silaban agertzen da eta h hasperendunaren antza du.
• g, euskaraz bezala; hala ere, zenbait hiztunek ng ahoskatzen dute (euskaraz, inguru), baita hitzaren hasieran ere.
• h ingelesezko hot hitzean bezala ahoskatzen da, baina leunago.
• j, ingelesezko jota bezala (John).
• r beti leuna da, ere edo Gipuzkoara hitzetan bezala, inoiz ez erre eta gipuzkoarra hitzetakoak, yakuzen hizkeran salbu.
• sh, euskal ixa bezala, gutxi gorabehera.
• s, euskal zeta bezala.
• z, italierazko zucchero bezala ahoskatzen da (/dzúkkero/).
• tsu (つ) euskal tz bezala ahoskatzen da.

Literatura

Sakontzeko, irakurri: «Japonierazko literatura»

Ikus, gainera

• Laguntza:Japoniera

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Japoniera

• Japoniera-Euskara Hiztegia online
• Japonierazko alfabetoaren ariketa-liburua (PDF)