XVII. mendea: berrikuspenen arteko aldeak
| (12 erabiltzailek tartean egindako 34 berrikusketa ez dira erakusten) | |||
| 1. lerroa: | 1. lerroa: | ||
{{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}} |
|||
'''XVII. mendea''' [[1601]]. urtetik [[1700]]. urtera bitarteko aldia da (bi urte horiek barne). |
|||
{{mendea| |
{{mendea| |
||
aurrekoa=XVI| |
aurrekoa=XVI| |
||
| 7. lerroa: | 6. lerroa: | ||
urte_hasiera=16 |
urte_hasiera=16 |
||
}} |
}} |
||
[[Fitxategi:1700_CE_world_map.PNG|thumb|Mundua 1700. urte inguruan.]] |
|||
'''XVII. mendea''' [[1601]]eko [[urtarrilaren 1]]ean hasi eta [[1700]]eko [[abenduaren 31]]n amaitu zen. Mende honen hasieran, gutxi gorabehera, 560 milioi pertsona bizi ziren munduan, eta mendearen amaieran, berriz, 600 milioi<ref>{{Erreferentzia|abizena=Weigl, Andreas.|izenburua=Bevölkerungsgeschichte Europas : von den Anfängen bis in die Gegenwart|argitaletxea=Böhlau Verlag|data=2012|url=https://www.worldcat.org/oclc/813375143|isbn=978-3-8252-3756-1|pmc=813375143|sartze-data=2020-06-07}}</ref>. |
|||
Kontinente guztien arteko konexioa, [[XVI. mende]]an hasi zena, [[merkataritza]] sare global bat barne, areagotu egin zen mende honetan. [[Holanda]]rrak potentzia komertzial global bat bezala agertu ziren eta [[Iberiar penintsula|iberiar]] inperioak bultzatu zituzten. [[Frantzia]] eta, gero eta gehiago, [[Ingalaterra]] ere munduko merkataritzan sartu ziren. [[Europa]]rren eragina mundu mailan mugatua izaten jarraitu zuen, [[Txinako historia|Txina]] eta [[Indiako historia|India]] munduko ekonomiarik handienak baitziren eta [[Otomandar Inperioa]]k bere posizio indartsuari eusten zion. Beraz, munduko merkataritzaren ezaugarria munduko eskualdeen arteko oreka moderno goiztiarra izan zen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Kleinschmidt, Christian, 1961-|izenburua=Wirtschaftsgeschichte der Neuzeit : die Weltwirtschaft, 1500-1850|url=https://www.worldcat.org/oclc/1154412130|edizioa=Originalausgabe|isbn=978-3-406-70801-5|pmc=1154412130|sartze-data=2020-06-07}}</ref>. |
|||
== Gertaerak == |
|||
[[Izotz Aro Txikia]]ren baldintza klimatiko mugakoek [[uzta]]k galtzea ekarri zuten, ondoren [[gosete]]ak eta [[epidemia]]k etorri zirelarik. Galera handiak izan zituzten [[gerra]] ugari ere gertatu zirenez, garaikide askok, baita ondorengo historialariek ere, XVII. mendea krisi mendea izan zela uste izan zuten. Hala ere, krisi fenomenoen intentsitatea asko aldatzen zen eskualde batetik bestera eta denboran zehar. Botere politikoaren gatazkak antagonismo konfesional eta erlijiosoek gogor kargatzen zituzten, eta are gehiago handitu ziren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Die Welt im 17. Jahrhundert|argitaletxea=Mandelbaum-Verl|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/552605389|isbn=978-3-85476-267-6|pmc=552605389|sartze-data=2020-06-07}}</ref>. Horietatik, [[Hogeita Hamar Urteko Gerra]], [[Erdialdeko Europa]]ko zati handiak suntsitu zituena eta biztanleria nabarmen murriztu zuena, gatazkarik bortitzenetako bat izan zen. Barne gatazka politikoak, askotan muga konfesionaletan zehar, biktima ugari izan ziren Ingalaterran, [[Polonia]]n eta Frantzian. Inperio askotan, [[errege]]ek, botere politikoa gero eta gehiago zentralizatu eta burokratizatu nahi zutenak, [[estamentu]]en aurka borrokatu zuten. Borroka honek oso emaitza ezberdinak izan zituen eskualde ezberdinetan. Frantzia Europako [[absolutismo]] eredu bihurtu zen bitartean, Ingalaterran [[Erresuma Batuko Komunen Ganbera|parlamentuak]] botere handia lortu zuen erregeengandik. |
|||
=== '''Zientzia eta teknologia''' === |
|||
[[Vienako setioa (1683)|Viena konkistatzeko bere ahaleginean]] porrot egin ondoren, Otomandar Inperioa gero eta gehiago ahuldu zen, [[Austria]]ko [[Habsburgo]]tarrak [[Balkan]]etan hedatzen hasi ziren bitartean, bere inperioa etnia anitzeko estatu bihurtu zen. [[Errusia]]k eta Indiako [[Mogol Inperioa]]k euren inperioen hedapena jarraitu zuten aurreko mendean hasitako bidetik. [[Txina]]k ere bere hedapen prozesua hasi zuen, aurretik [[Mantxuria]]ko [[Qing dinastia]]k boterea hartu zuenean asaldatze prozesu bat izan ondoren, gerraren biktima ugari eta gainbehera ekonomikoa eragin zituena. Aldez aurretik bateratutako [[Japonia]] lurraldekako ''status quo''ra mugatu zen, eta neurri handi batean atzerriarekiko harremanak murriztu zituen. |
|||
[[Karibe]]ko eta [[Latinoamerika]]ko plantazioen eskulanaren eskaria gero eta [[esklabo]] afrikar gehiagok bete zuten. Holandarrek euren [[inperio kolonial]]a hedatu zutenean, bereziki [[Asia]]ko hego-ekialdean, Ingalaterra eta Frantzia [[Ipar Amerika]] kolonizatzen hasi ziren. |
|||
=== Gertaerak === |
|||
== Europa == |
|||
{{Ikus gainera|XVII. mendeko krisia}} |
|||
[[1618]] eta [[1648]] artean [[Hogeita Hamar Urteko Gerra]]k kontinente zaharra astindu zuen. [[Westfaliako Bakea]]rekin amaitu zen, eta ondorioak [[Habsburgotar monarkia|Habsburgotarren]] gailentasunaren amaiera eta [[Borboi etxea|Borboi leinua]]renaren hasiera eta [[Suediar Inperioa]]ren hastapenak eta [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]]ren deszentralizazioa izan ziren. |
|||
=== Kultura === |
|||
== Afrika == |
|||
[[Esklabotza Afrikan]] mende honetan modu bortitzean garatu zen, Ameriketara batik bat bidalitako milaka gizon eta emakumerekin, europar inperioen eskutik. Bien bitartean, kontinentea banatu zuten britainiar eta frantziarren artean nagusiki, baita portugaldar, espainiar, herbeheretar, alemaniar eta italiarrek ere. |
|||
== Asia == |
|||
=== Pertsona esanguratsuak === |
|||
[[Mogol Inperioa]]k, aurreko mendean gailurra jo eta gero, zabaldu egin zen kanpotik etorritako [[Jesusen Lagundia|jesuitei]] eta [[Britainiar Inperioa]]ri. Garaia honetakoak dira, besteak beste, [Taj Majal]] eta [[Gotorleku Gorria]] eraikin enblematikoak. |
|||
[[Txina]]n, bestela, [[1644]]an abiatu zen [[Qing dinastia]], [[Mantxuria]]tik etorritakoak. [[Japonia]]n, [[1639]]an apurtu zituzten harremanak misiolari eta ia atzerritar guztiekin. |
|||
| ⚫ | |||
== Amerika == |
|||
[[uk:XVII століття]] |
|||
[[Frantziar Inperio Koloniala]] lehendabiziko kokalekuak ezarri zituen [[Eskozia Berria]] eta [[Quebec]] aldean. [[1663]]an, [[Frantzia Berria]] lurraldea euren menpe gelditu zen. [[Britainiar Inperioa]], bestela, [[Virginia]]ko kostaldetik hasita, [[Hamahiru Koloniak]] garatu zituen, gaur egungo Ameriketako Estatu Batuetako ekialdean. [[Herbeheretar Inperioa]] eta [[Suediar Inperioa|Suediakoa]] ere [[Ipar Amerika]]n hedatu ziren mende honetan. |
|||
Bitartean, [[Espainiar Inperioa]] bere momenturik gorenean zegoen, [[Hego Amerika]] ([[Peruko Erregeorderria]]) eta [[Erdialdeko Amerika|Ertamerika]] ([[Guatemalako Kapitaintza Nagusia|Guatemalako kapitaintza nagusia]]) ia guztia euren menpean egonda, baita gaurko AEBetako mendebaldea eta hegoaldea ere ([[Espainia Berriko Erregeorderria]]). [[Portugaldar Inperioa]], bestela, [[Brasil]] aldean hedatuta zegoen. |
|||
== Erreferentziak == |
|||
{{erreferentzia zerrenda|2}} |
|||
== Kanpo estekak == |
|||
{{autoritate kontrola}} |
|||
| ⚫ | |||
Hauxe da oraingo bertsioa, 12:20, 28 urtarrila 2023 data duena
| Mendeak: | |
| XVI.a - XVII.a - XVIII.a | |
| Hamarkadak: | |
| 1600koa 1610koa 1620koa 1630koa 1640koa1650koa 1660koa 1670koa 1680koa 1690koa | |
| Kategoriak: | |
| Jaiotakoak - Hildakoak |
XVII. mendea 1601eko urtarrilaren 1ean hasi eta 1700eko abenduaren 31n amaitu zen. Mende honen hasieran, gutxi gorabehera, 560 milioi pertsona bizi ziren munduan, eta mendearen amaieran, berriz, 600 milioi[1].
Kontinente guztien arteko konexioa, XVI. mendean hasi zena, merkataritza sare global bat barne, areagotu egin zen mende honetan. Holandarrak potentzia komertzial global bat bezala agertu ziren eta iberiar inperioak bultzatu zituzten. Frantzia eta, gero eta gehiago, Ingalaterra ere munduko merkataritzan sartu ziren. Europarren eragina mundu mailan mugatua izaten jarraitu zuen, Txina eta India munduko ekonomiarik handienak baitziren eta Otomandar Inperioak bere posizio indartsuari eusten zion. Beraz, munduko merkataritzaren ezaugarria munduko eskualdeen arteko oreka moderno goiztiarra izan zen[2].
Izotz Aro Txikiaren baldintza klimatiko mugakoek uztak galtzea ekarri zuten, ondoren goseteak eta epidemiak etorri zirelarik. Galera handiak izan zituzten gerra ugari ere gertatu zirenez, garaikide askok, baita ondorengo historialariek ere, XVII. mendea krisi mendea izan zela uste izan zuten. Hala ere, krisi fenomenoen intentsitatea asko aldatzen zen eskualde batetik bestera eta denboran zehar. Botere politikoaren gatazkak antagonismo konfesional eta erlijiosoek gogor kargatzen zituzten, eta are gehiago handitu ziren[3]. Horietatik, Hogeita Hamar Urteko Gerra, Erdialdeko Europako zati handiak suntsitu zituena eta biztanleria nabarmen murriztu zuena, gatazkarik bortitzenetako bat izan zen. Barne gatazka politikoak, askotan muga konfesionaletan zehar, biktima ugari izan ziren Ingalaterran, Polonian eta Frantzian. Inperio askotan, erregeek, botere politikoa gero eta gehiago zentralizatu eta burokratizatu nahi zutenak, estamentuen aurka borrokatu zuten. Borroka honek oso emaitza ezberdinak izan zituen eskualde ezberdinetan. Frantzia Europako absolutismo eredu bihurtu zen bitartean, Ingalaterran parlamentuak botere handia lortu zuen erregeengandik.
Viena konkistatzeko bere ahaleginean porrot egin ondoren, Otomandar Inperioa gero eta gehiago ahuldu zen, Austriako Habsburgotarrak Balkanetan hedatzen hasi ziren bitartean, bere inperioa etnia anitzeko estatu bihurtu zen. Errusiak eta Indiako Mogol Inperioak euren inperioen hedapena jarraitu zuten aurreko mendean hasitako bidetik. Txinak ere bere hedapen prozesua hasi zuen, aurretik Mantxuriako Qing dinastiak boterea hartu zuenean asaldatze prozesu bat izan ondoren, gerraren biktima ugari eta gainbehera ekonomikoa eragin zituena. Aldez aurretik bateratutako Japonia lurraldekako status quora mugatu zen, eta neurri handi batean atzerriarekiko harremanak murriztu zituen.
Karibeko eta Latinoamerikako plantazioen eskulanaren eskaria gero eta esklabo afrikar gehiagok bete zuten. Holandarrek euren inperio koloniala hedatu zutenean, bereziki Asiako hego-ekialdean, Ingalaterra eta Frantzia Ipar Amerika kolonizatzen hasi ziren.
Europa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1618 eta 1648 artean Hogeita Hamar Urteko Gerrak kontinente zaharra astindu zuen. Westfaliako Bakearekin amaitu zen, eta ondorioak Habsburgotarren gailentasunaren amaiera eta Borboi leinuarenaren hasiera eta Suediar Inperioaren hastapenak eta Germaniako Erromatar Inperio Santuaren deszentralizazioa izan ziren.
Afrika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Esklabotza Afrikan mende honetan modu bortitzean garatu zen, Ameriketara batik bat bidalitako milaka gizon eta emakumerekin, europar inperioen eskutik. Bien bitartean, kontinentea banatu zuten britainiar eta frantziarren artean nagusiki, baita portugaldar, espainiar, herbeheretar, alemaniar eta italiarrek ere.
Asia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Mogol Inperioak, aurreko mendean gailurra jo eta gero, zabaldu egin zen kanpotik etorritako jesuitei eta Britainiar Inperioari. Garaia honetakoak dira, besteak beste, [Taj Majal]] eta Gotorleku Gorria eraikin enblematikoak.
Txinan, bestela, 1644an abiatu zen Qing dinastia, Mantxuriatik etorritakoak. Japonian, 1639an apurtu zituzten harremanak misiolari eta ia atzerritar guztiekin.
Amerika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Frantziar Inperio Koloniala lehendabiziko kokalekuak ezarri zituen Eskozia Berria eta Quebec aldean. 1663an, Frantzia Berria lurraldea euren menpe gelditu zen. Britainiar Inperioa, bestela, Virginiako kostaldetik hasita, Hamahiru Koloniak garatu zituen, gaur egungo Ameriketako Estatu Batuetako ekialdean. Herbeheretar Inperioa eta Suediakoa ere Ipar Amerikan hedatu ziren mende honetan.
Bitartean, Espainiar Inperioa bere momenturik gorenean zegoen, Hego Amerika (Peruko Erregeorderria) eta Ertamerika (Guatemalako kapitaintza nagusia) ia guztia euren menpean egonda, baita gaurko AEBetako mendebaldea eta hegoaldea ere (Espainia Berriko Erregeorderria). Portugaldar Inperioa, bestela, Brasil aldean hedatuta zegoen.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Weigl, Andreas.. (2012). Bevölkerungsgeschichte Europas : von den Anfängen bis in die Gegenwart. Böhlau Verlag ISBN 978-3-8252-3756-1. PMC 813375143. (Noiz kontsultatua: 2020-06-07).
- ↑ Kleinschmidt, Christian, 1961-. Wirtschaftsgeschichte der Neuzeit : die Weltwirtschaft, 1500-1850. (Originalausgabe. argitaraldia) ISBN 978-3-406-70801-5. PMC 1154412130. (Noiz kontsultatua: 2020-06-07).
- ↑ Die Welt im 17. Jahrhundert. Mandelbaum-Verl 2008 ISBN 978-3-85476-267-6. PMC 552605389. (Noiz kontsultatua: 2020-06-07).
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Datuak: Q7016
Multimedia: 17th century / Q7016