Edukira joan

Nikaragua: berrikuspenen arteko aldeak

Aldatu loturak
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
42.985 edits
No edit summary
(7 erabiltzailek tartean egindako 25 berrikusketa ez dira erakusten)
1. lerroa: 1. lerroa:
{{lanean|xirkan}}
{{Herrialde infotaula
{{Herrialde infotaula
| ohiko_izen = Nikaragua
| ohiko_izen = Nikaragua
| nongo = Nikaraguako
| ohiko_izen_luze= Nikaraguako Errepublika
| ohiko_izen_luze= Nikaraguako Errepublika
| bertako_izen = República de Nicaragua
| bertako_izen = República de Nicaragua
| nongo = Nikaraguako
| bandera_irudi = Flag of Nicaragua.svg
| lema_nazional = ''En Dios Confiamos''<br />("Jainkoarengan dugu ustea")
| armarri_irudi = Coat of arms of Nicaragua.svg
| lema_nazional = En Dios Confiamos<br />(Jainkoan sinesten dugu)
| ereserki_nazional = [[Salve a ti, Nicaragua]]
| ereserkiaren audioa = National Anthem of Nicaragua.ogg
| mapa_irudi = LocationNicaragua.svg
| hiriburu = [[Managua]]
| hiriburuaren_koordenatuak = {{koord|12|9|N|86|16|W|display=inline}}
| hiri_handien = [[Managua]]
| hizkuntza_ofizialak = [[Gaztelania]]{{sup|1}}
| gobernu_mota = [[Errepublika]] [[lehendakari|presidentzialista]]
| buru_titulu1 = Presidentea
| buru_izen1 = [[Daniel Ortega]]
| subiranotasun_mota = Independentzia
| subiranotasunaren_gertaerak = - [[Espainia]]tik
| subiranotasun_urtea = <br />[[1821]] [[irailaren 15]]
| azalera =
| eremu_rankin = 97.
| eremu_km2 = 130.375
| ur_portzentaia = 7,14
| biztanle_zenbatespen =
| biztanle_zenbatespen_urte =
| biztanle_zenbatespen_rankin =
| erroldatutako_biztanle_zenbatespen = 6.071.045
| biztanle_errolda_urte = 2012
| biztanle_dentsitate_km2 = 51
| biztanle_dentsitate_rankin = 155.
| txanpon = [[Córdoba (dirua)|Cordoba]]
| txanpon_kode = NIO
| ordu_eremu = UTC
| utc_offset = -6
| DST_ordu_eremu =
| utc_offset_DST =
| domeinu = ni
| aurrezenbaki = 505
| gentilizioa = nikaraguar
| gentilizioa = nikaraguar
| oharrak = {{sup|1}}[[miskitoera]] hizkuntza onartua da miskitoen lurralde autonomoan
| oharrak = {{sup|1}}[[miskitoera]] hizkuntza onartua da miskitoen lurralde autonomoan<ref name="Euskaltzaindia"/>
}}
}}
'''Nikaragua''' [[Erdialdeko Amerika]]ko estatua da, [[Ozeano Barea]]ren eta [[Karibe itsasoa]]ren artean kokatua. Mugakide ditu [[Honduras]] iparraldean eta [[Costa Rica]] hegoaldean. 130.375&nbsp;km²ko eremua hartzen du eta [[2012]]an 6.071.045 biztanle zituen<ref name="inide">[http://www.inide.gob.ni/estadisticas/Cifras%20municipales%20a%C3%B1o%202012%20INIDE.pdf Población Total, estimada al 30 de Junio del año 2012] Inide.gob.ni</ref>. Hiriburua [[Managua]] da.
'''Nikaragua'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref> (gaztelaniaz {{IPA|nikaˈɾaɣwa}}) ahoskatua), ofizialki '''Nikaraguako Errepublika''', [[Erdialdeko Amerika]]ko estatu burujabea da. Iparraldean [[Honduras]] du, ekialdean [[Karibe itsasoa]], hegoaldean [[Costa Rica]], eta mendebaldean [[Ozeano Barea]]. 130.373 kilometro koadroko eremua hartzen du,<ref name="banconicaragua">[http://www.bcn.gob.ni/publicaciones/periodicidad/anual/nicaragua_cifras/nicaragua_cifras.pdf Nicaragua en cifras 2016], bcn.gob.ni</ref> eta [[2016]]an 6,3 milioi biztanle zituen.<ref name="zenbatespena">[https://web.archive.org/web/20171215012047/http://www.inide.gob.ni/Anuarios/Anuario%20Estadistico%202015.pdf Anuario Estadístico 2015], inide.gob.ni</ref> Hiriburua [[Managua]] da.


== Geografia ==
== Geografia ==
=== Orografia eta hidrografia ===
=== Mugak ===
Nikaragua Erdialdeko Amerikan dago, [[Karibe itsasoa]]ren eta [[Ozeano Barea]]ren artean. Iparraldean [[Honduras]]ekin du muga, eta hegoaldean [[Costa Rica]]rekin.
[[Fitxategi:Nicaragua Topography.png|thumb|left|250px|<small>Nikaraguako topografia</small>]]
Nikaraguako mendebaldea mendi garaiz eta lur emankorreko haranez osatua dago. [[Ozeano Barea|Ozeano Bareko]] itsasbazterraren parez pare, eta handik hurbil, [[Honduras]] eta [[Costa Rica]] lotzen dituen sumendi-kate bat dago (San Cristobal, 1.475 m). Bestalde, hego-mendebaldean aintzira asko daude, eta haietatik bi, Managua edo [[Managuako aintzira|Xolotlan]] eta Nikaragua edo [[Nikaragua aintzira|Cocibolca]] (8.262&nbsp;km²), oso handiak dira; azken horrek sumendi-jatorriko uharte asko ditu (Concepcion, 1.610 m). Aintzirak dauden sakanaren ekialdean, ibaiek irekitako haran sakonez bereizita, hainbat norabidetako mendikateak daude: [[Entre Rios]] ([[Mogotón]], 2.107 m), [[Isabelia]], [[Huapi]] eta [[Chontaleña]]. Mendietatik ekialdera, lurraldearen garaiera apalduz doa Karibeko itsasbazterreko zelai zingiratsuraino ([[Miskitoen kosta]]). Lurraldearen egitura dela eta, [[lurrikara]]k izateko arriskua handia da Nikaraguan.


=== Erliebea ===
Ozeano Barera doazen ibaiak oso laburrak dira; haietatik luzeenak [[Fonsecako golkoa|Fonsecako golkora]] isurtzen diren Negro eta Estero Real dira. Karibeko itsasora doazen ibaiak, aldiz, luzeak, ur emari handikoak eta, zenbait kilometroan, ontziz ibiltzeko egokiak dira. Haien artean, hauek dira nagusiak: [[Coco ibaia|Coco]] edo Segovia (685&nbsp;km), Hondurasen eta Nikaraguaren arteko muga eratzen duena, Prinzapolca, [[Río Grande de Matagalpa]], Escondido, eta Costa Ricarekin mugatzen duen [[San Juan (ibaia)|San Juan]].
[[Fitxategi:Nicaragua Topography.png|thumb|eskuinera|280px|Nikaraguako erliebea]]
Nikaraguako mendebaldea mendi garaiz eta lur emankorreko haranez osatua dago. [[Ozeano Bare]]ko itsasbazterraren parez pare, eta handik hurbil, Honduras eta Costa Rica lotzen dituen sumendi-kate bat dago (San Cristobal, 1.475 metro). Hego-mendebaldean aintzira ugari dago; handienak [[Managuako aintzira|Xolotlan]] eta [[Nikaragua aintzira|Cocibolca]] dira. Aintzirak dauden sakanaren ekialdean, ibaiek irekitako haran sakonez bereizita, hainbat norabidetako mendikateak daude: [[Entre Rios]] ([[Mogotón]], 2.107 metro), [[Isabelia]], [[Huapi]] eta [[Chontaleña]]. Mendietatik ekialdera, lurraldearen garaiera apalduz doa Karibeko itsasbazterreko zelai zingiratsuraino ([[Miskitoen kosta]]). Lurraldearen egitura dela eta, [[lurrikara]]k izateko arriskua handia da Nikaraguan.


=== Klima eta landaredia ===
=== Hidrografia ===
Ozeano Barera doazen ibaiak oso laburrak dira; haietatik luzeenak [[Fonsecako golkoa|Fonsecako golkora]] isurtzen diren Negro eta Estero Real dira. Karibeko itsasora doazen ibaiak, aldiz, luzeak, ur emari handikoak eta, zenbait kilometroan, ontziz ibiltzeko egokiak dira. Haien artean, hauek dira nagusiak: [[Coco ibaia|Coco]] edo Segovia (685 kilometro), Hondurasen eta Nikaraguaren arteko muga eratzen duena, Prinzapolca, [[Río Grande de Matagalpa]], Escondido, eta Costa Ricarekin mugatzen duen [[San Juan (ibaia)|San Juan]].

Bestalde, hego-mendebaldean aintzira asko daude, eta haietatik bi, Managua edo [[Managuako aintzira|Xolotlán]] (1.049 kilometro koadro) eta Nikaragua edo [[Nikaragua aintzira|Cocibolca]] (8.262 kilometro koadro), oso handiak dira; azken horrek sumendi-jatorriko uharte asko ditu ([[Concepción (sumendia)|Concepción]] sumendia, 1.610 metro).

=== Klima ===
Nikaraguak [[klima tropikal]]a du, urtarriletik maiatzera sasoi lehorra eta maiatzetik abendura euri-sasoia dituena. Nikaraguako ekialdea, ordea, mendebaldea baino zertxobait epelagoa eta askoz hezeagoa da, eta sasoi idorrak ez du ia eraginik; hala, mendebaldean 1.900&nbsp;mm euri izaten dira urtean eta 4.000&nbsp;mm, berriz, ekialdean. Urteko batez besteko tenperatura 27&nbsp;°C ingurukoa da.
Nikaraguak [[klima tropikal]]a du, urtarriletik maiatzera sasoi lehorra eta maiatzetik abendura euri-sasoia dituena. Nikaraguako ekialdea, ordea, mendebaldea baino zertxobait epelagoa eta askoz hezeagoa da, eta sasoi idorrak ez du ia eraginik; hala, mendebaldean 1.900&nbsp;mm euri izaten dira urtean eta 4.000&nbsp;mm, berriz, ekialdean. Urteko batez besteko tenperatura 27&nbsp;°C ingurukoa da.


=== Landaredia ===
Nikaraguako lurraldearen erdia baino gehiago baso tropikalak hartzen du; oso trinkoa da toki batzuetan, eta zur bikaineko zuhaitzak ditu. Zuhaitz-mota asko daude, eta, besteak beste, ugari dira almendrondoak, intxaurrondoak, zedro eta pinu-mota batzuk, kaoba, guaiakana eta mizpirondoa. Mendebaldeko lur behereetan sabana da nagusi, eta basoa ibarretan baino ez da izaten.
Nikaraguako lurraldearen erdia baino gehiago baso tropikalak hartzen du; oso trinkoa da toki batzuetan, eta zur bikaineko zuhaitzak ditu. Zuhaitz-mota asko daude, eta, besteak beste, ugari dira almendrondoak, intxaurrondoak, zedro eta pinu-mota batzuk, kaoba, guaiakana eta mizpirondoa. Mendebaldeko lur behereetan sabana da nagusi, eta basoa ibarretan baino ez da izaten.
== Historia ==
{{Sakontzeko|Nikaraguako historia}}
Nikaraguako antzinako biztanleak [[Hego Amerika|Hego Ameriketatik]] joan eta mendebaldeko itsasaldean kokatu ziren. [[X. mendea]]n [[Mexiko]]tik eta [[Erdialdeko Amerika]]ko beste toki batzuetatik ere iritsi ziren indiar leinu batzuk.


<gallery mode="packed" heights="120">
[[Kristobal Kolon]] [[1502]]an iritsi zen Nikaraguara. Europatik ekarritako eritasunen eta kolonizatzaileen gehiegikerien eraginez, biztanleria asko urritu zen denbora laburrean. [[1520]]an [[Francisco Fernández de Córdoba]] espainiarrak [[Granada (Nikaragua)|Granada]] eta [[León (Nikaragua)|León]] hiriak sortu zituen. Bi hirien artean liskar ugari izan ziren sortu zirenetik: León liberalen gune izan zen, eta Granada, berriz, kontserbadoreena eta aristokraziarena.
Ometepe.jpg|[[Concepción (sumendia)|Concepción]] eta Maderas sumendiak [[Nikaragua aintzira|Cocibolca aintziran]]
PenasBlancas,_part_of_the_Bosawas_Reserve,_Jinotega_Department,_Nicaragua.jpg|Peñas Blancas, [[Jinotegako departamendua|Jinotega]]
CornIsland.JPG|Artoaren uharteak, [[Hego Atlantikoko Eskualde Autonomoa]]
Rota volcano.jpg|Rota sumendia, [[Leongo departamendua|Leon]]
Río San Juan02.JPG|[[San Juan (ibaia)|San Juan]] ibaia, [[Río San Juango departamendua|Río San Juan]]
</gallery>


== Historia ==
[[XVII. mendea|XVII.]] eta [[XVIII. mendea|XVIII. mendeetan]], ingeles itsaslapurrak Karibeko itsasaldean lehorreratu ziren. Horren ondorioz, [[Britainia Handia]]k [[Miskitoen kosta]] bere babesean hartu zuen ([[1740]]-[[1786]]).
{{Sakontzeko|Nikaraguako historia}}
Nikaraguako antzinako biztanleak [[Hego Amerika|Hego Ameriketatik]] joan eta mendebaldeko itsasaldean kokatu ziren. [[X. mendea]]n [[Mexiko]]tik eta [[Erdialdeko Amerika]]ko beste toki batzuetatik ere iritsi ziren indiar leinu batzuk. [[Kristobal Kolon]] [[1502]]an iritsi zen Nikaraguara. Europatik ekarritako eritasunen eta kolonizatzaileen gehiegikerien eraginez, biztanleria asko urritu zen denbora laburrean. [[1520]]an [[Francisco Fernández de Córdoba]] espainiarrak [[Granada (Nikaragua)|Granada]] eta [[León (Nikaragua)|León]] hiriak sortu zituen. Bi hirien artean liskar ugari izan ziren sortu zirenetik: León liberalen gune izan zen, eta Granada, berriz, kontserbadoreena eta aristokraziarena. [[XVII. mendea|XVII.]] eta [[XVIII. mendea|XVIII. mendeetan]], ingeles itsaslapurrak Karibeko itsasaldean lehorreratu ziren. Horren ondorioz, [[Britainia Handia]]k [[Miskitoen kosta]] bere babesean hartu zuen ([[1740]]-[[1786]]).


[[1800]]. urte inguruan, Espainiaren mendetik askatzeko borrokak izan ziren Nikaraguan. [[1826]]an, Erdialdeko Amerikako Probintzien Batasuneko estatu egin zen, baina [[1838]]an elkartea utzi zuen. Nikaraguak [[1838]]an lortu zuen independentzia, eta handik aurrera liberalen eta kontserbadoreen arteko borrokak izan ziren nagusi. Granada eta Leon hiriek hiriburu izan nahi zuten, eta urteetan zehar txandaka izan ziren bata eta bestea, bi hirien arteko hitzarmenez, [[1857]]an bi hirien erdian zegoen [[Managua]] hiriburu egin zuten arte.
[[1800]]. urte inguruan, Espainiaren mendetik askatzeko borrokak izan ziren Nikaraguan. [[1826]]an, Erdialdeko Amerikako Probintzien Batasuneko estatu egin zen, baina [[1838]]an elkartea utzi zuen. Nikaraguak [[1838]]an lortu zuen independentzia, eta handik aurrera liberalen eta kontserbadoreen arteko borrokak izan ziren nagusi. Granada eta Leon hiriek hiriburu izan nahi zuten, eta urteetan zehar txandaka izan ziren bata eta bestea, bi hirien arteko hitzarmenez, [[1857]]an bi hirien erdian zegoen [[Managua]] hiriburu egin zuten arte.
69. lerroa: 45. lerroa:
Kontserbadoreak aginpidean egon ziren [[XIX. mendea]]ren bigarren erdialdean, baina 1893an liberalak izan ziren nagusi. Liberalek [[1909]] arte izan zuten aginpidea, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuen]] laguntzaz, kontserbadoreen eskuetan geratu zen arte, hain zuzen. Estatu Batuek armada bidali zuten lehendakariari laguntza emateko, eta han geratu zen [[1925]] arte. Urte horretan gerra zibila izan zen berriz liberalen eta kontserbadoreen artean. Berriro itzuli zen Estatu Batuetako armada eta liberalak menderatu zituen [[1927]]an. [[1928]]ko eta [[1932]]ko hauteskundeetan liberalak izan ziren irabazle. [[1933]]an Estatu Batuetako armadak alde egin zuen Nikaraguatik, baina hango Goardia Nazionala prestatua utzi zuten istiluak sortzen baldin baziren haiei aurre egiteko.
Kontserbadoreak aginpidean egon ziren [[XIX. mendea]]ren bigarren erdialdean, baina 1893an liberalak izan ziren nagusi. Liberalek [[1909]] arte izan zuten aginpidea, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuen]] laguntzaz, kontserbadoreen eskuetan geratu zen arte, hain zuzen. Estatu Batuek armada bidali zuten lehendakariari laguntza emateko, eta han geratu zen [[1925]] arte. Urte horretan gerra zibila izan zen berriz liberalen eta kontserbadoreen artean. Berriro itzuli zen Estatu Batuetako armada eta liberalak menderatu zituen [[1927]]an. [[1928]]ko eta [[1932]]ko hauteskundeetan liberalak izan ziren irabazle. [[1933]]an Estatu Batuetako armadak alde egin zuen Nikaraguatik, baina hango Goardia Nazionala prestatua utzi zuten istiluak sortzen baldin baziren haiei aurre egiteko.
[[Fitxategi:Perón y Somoza.JPG|thumb|200px|<small>[[Anastasio Somoza García]] (ezkerrean) eta [[Juan Perón|Perón]].</small>]]
[[Fitxategi:Perón y Somoza.JPG|thumb|220px|[[Anastasio Somoza García]] (ezkerrean) eta [[Juan Perón|Perón]].]]
[[1934]]an, Goardia Nazionaleko [[Anastasio Somoza García]] buruzagiak eragin zuen liberalen buruzagi [[Augusto César Sandino|César Augusto Sandinoren]] hilketa, eta [[1936]]an iritsi zen lehendakaritzara. Hogei urtez egon zen aginpidean. Haren agintaldian ekonomiaren irabaziak somozatarrentzat eta haien aldekoentzat izan ziren. [[1956]]an hil egin zuten, eta haren seme [[Luis Somoza Debayle]] izan zen ordezkoa [[1967]] arte; ondoren haren anaia [[Anastasio Somoza Debayle]] izan zen lehendakari. Bitarte horretan, Somozaren aurkakoek, [[Nazio Askapenerako Fronte Sandinista|sandinistek]] (César Augusto Sandinoren omenez) gerrilla sortu zuten [[1962]]an.
[[1934]]an, Goardia Nazionaleko [[Anastasio Somoza García]] buruzagiak eragin zuen liberalen buruzagi [[Augusto César Sandino|César Augusto Sandinoren]] hilketa, eta [[1936]]an iritsi zen lehendakaritzara. Hogei urtez egon zen aginpidean. Haren agintaldian ekonomiaren irabaziak somozatarrentzat eta haien aldekoentzat izan ziren. [[1956]]an hil egin zuten, eta haren seme [[Luis Somoza Debayle]] izan zen ordezkoa [[1967]] arte; ondoren haren anaia [[Anastasio Somoza Debayle]] izan zen lehendakari. Bitarte horretan, Somozaren aurkakoek, [[Nazio Askapenerako Fronte Sandinista|sandinistek]] (César Augusto Sandinoren omenez) gerrilla sortu zuten [[1962]]an.


[[1972]]an lurrikara izugarria izan zen Nikaraguan. Managuan 6.000 hildako izan ziren, eta 300.000 lagun geratu ziren etxerik gabe. Lurrikarak eragindako hondamendiari aurre egiteko atzerriko herrietatik iritsitako dirua Somozaren familiak gorde zuela jakin zenean, izugarri indartu ziren gobernuaren kontrako mugimenduak. Sandinistek bildu zituzten indar horiek, eta matxinatu eta aginpidetik bota zuten Somoza, [[1979]]an. Urte hartatik [[1985]] arte, [[Nazio Askapenerako Fronte Sandinista|Frente Sandinista de Liberación Nacional]] (Nazio Askapenerako Fronte Sandinista, FSLN) erakundearen Batzordea egon zen aginpidean, Daniel Ortega lehendakaritzan zela. Bestalde, Nazioa Berritzeko Gobernuaren eskuetan zeuden aginpide eragilea eta legegintzako aginpidea, eta Estatuko Kontseiluaren aholkua zuen egiteko horretan. Sandinisten gobernuak Somozaren familiaren esku zeuden ondasunak bereganatu zituen. Harreman estuak izan zituen [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunarekin]] eta [[Kuba]]rekin, eta Estatu Batuekin, berriz, gero eta okerragoak. [[1980]]. urte inguruan, Estatu Batuen laguntzarekin, sandinistak gobernutik kentzeko talde armatuak sortu ziren (''[[contra]]'' delakoa).
[[1972]]an lurrikara izugarria izan zen Nikaraguan. Managuan 6.000 hildako izan ziren, eta 300.000 lagun geratu ziren etxerik gabe. Lurrikarak eragindako hondamendiari aurre egiteko atzerriko herrietatik iritsitako dirua Somozaren familiak gorde zuela jakin zenean, izugarri indartu ziren gobernuaren kontrako mugimenduak. Sandinistek bildu zituzten indar horiek, eta matxinatu eta aginpidetik bota zuten Somoza, [[1979]]an. Urte hartatik [[1985]] arte, [[Nazio Askapenerako Fronte Sandinista|Frente Sandinista de Liberación Nacional]] (Nazio Askapenerako Fronte Sandinista, FSLN) erakundearen Batzordea egon zen aginpidean, Daniel Ortega lehendakaritzan zela. Bestalde, Nazioa Berritzeko Gobernuaren eskuetan zeuden aginpide eragilea eta legegintzako aginpidea, eta Estatuko Kontseiluaren aholkua zuen egiteko horretan. Sandinisten gobernuak Somozaren familiaren esku zeuden ondasunak bereganatu zituen. Harreman estuak izan zituen [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunarekin]] eta [[Kuba]]rekin, eta Estatu Batuekin, berriz, gero eta okerragoak. [[1980]]. urte inguruan, Estatu Batuen laguntzarekin, sandinistak gobernutik kentzeko talde armatuak sortu ziren (''[[Contra]]'' delakoa).


[[Fitxategi:Violeta_Chamorro_1993.jpg|thumb|180px|ezkerrera|[[Violeta Barrios de Chamorro|Violeta Chamorro]]]]
[[1984]]an hauteskundeak izan ziren, eta sandinisten esku zegoen administrazio berri batek hartu zuen ordu arteko Batzordearen lekua, [[1985]]ean. [[1986]]-[[1987]] urteetan, [[Erdialdeko Amerika]]ko hainbat herrialde bake-hitzarmenak prestatzen eta sinatzen ahalegindu zen. Horren ondorioz, [[1989]]an, zazpi urtez indarrean egondako salbuespen-egoera amaitu zen Nikaraguan. Hala, 1990eko otsailaren 25ean, hauteskundeak egin ziren, nazioarteko behatzaileak bertan zirela; UNO (Oposizioko Nazio Batasuna, zentro-eskuineko 14 alderdi politiko biltzen zituena) atera zen garaile, eta [[Violeta Barrios de Chamorro|Violeta Chamorro]] hautatu zuten lehendakari urte bereko apirilean.
[[1984]]an hauteskundeak izan ziren, eta sandinisten esku zegoen administrazio berri batek hartu zuen ordu arteko Batzordearen lekua, [[1985]]ean. [[1986]]-[[1987]] urteetan, [[Erdialdeko Amerika]]ko hainbat herrialde bake-hitzarmenak prestatzen eta sinatzen ahalegindu zen. Horren ondorioz, [[1989]]an, zazpi urtez indarrean egondako salbuespen-egoera amaitu zen Nikaraguan. Hala, 1990eko otsailaren 25ean, hauteskundeak egin ziren, nazioarteko behatzaileak bertan zirela; UNO (Oposizioko Nazio Batasuna, zentro-eskuineko 14 alderdi politiko biltzen zituena) atera zen garaile, eta [[Violeta Barrios de Chamorro|Violeta Chamorro]] hautatu zuten lehendakari urte bereko apirilean.


[[1990]]etik [[1996]]ra, Violeta Chamorroren gobernu-taldearen trantsizio demokratikoaren prozesua eta berradiskidetze nazionala burura eramatea izan zen zeregina. ''Contra''k armak utzi zituen, Estatu Batuek blokeoa altxatu zuten, eta sandinistek, beren aldetik, onartu zuten indar-erlazio berrian gutxiengoa izatea. Militar erregularren %90 desmobilizatuak izan ziren. Gerra amaitzeak bide eman zion Nikaraguako ekonomiari zegoen zulotik ateratzeko, baina zereginak pilatzen zitzaizkion: Ameriketako herrialderik behartsuenetakoa zen Nikaragua, kanpo-zorraren astuntasunak leherturik zeukan eta ez zen gai biztanleria aktiboaren %40ri baino gehiagori lana emateko.
[[1990]]etik [[1996]]ra, Violeta Chamorroren gobernu-taldearen trantsizio demokratikoaren prozesua eta berradiskidetze nazionala burura eramatea izan zen zeregina. ''Contra''k armak utzi zituen, Estatu Batuek blokeoa altxatu zuten, eta sandinistek, beren aldetik, onartu zuten indar-erlazio berrian gutxiengoa izatea. Militar erregularren %90 desmobilizatuak izan ziren. Gerra amaitzeak bide eman zion Nikaraguako ekonomiari zegoen zulotik ateratzeko, baina zereginak pilatzen zitzaizkion: Ameriketako herrialderik behartsuenetakoa zen Nikaragua, kanpo-zorraren astuntasunak leherturik zeukan eta ez zen gai biztanleria aktiboaren %40ri baino gehiagori lana emateko.


[[Fitxategi:Daniel Ortega 2008.jpg|thumb|180px|eskuinera|[[Daniel Ortega]]]]
Sandinistak ahalegindu ziren 1990ean galdutako agintea berreskuratzen, ekonomia-krisiak eragindako egonezinari probetxu atereaz, baina demokratizazio-prozesuak beste norabide bat hartu zuen [[1995]]eko konstituzioaren erreformatik aurrera. Sandinistak ez ziren, harrezkero, oposizioko beste indar bat baizik. [[1996]]ko azaroko hauteskundeak liberal batek irabazi zituen, [[Arnoldo Alemán|Arnoldo Alemanek]], baina lehenago UNO osatu zuten indar politikoak zeuden atzetik. Lehendakari berriak Violeta Chamorrok hasitako liberalizazio-politikarekin jarraitu zuen, eta atzerriko inbertsioak erakartzen ahalegindu zen. [[Inflazio]]a jaistea eta hasita zegoen zenbait azpiegitura-proiektu gauzatzea lortu zuen. Baina Nikaraguaren berpizte erlatibo hori txiki-txiki eginda geratu zen, [[1998]]ko urrian [[Mitch urakana]] pasatu zenean. Milaka eta milaka pertsona desagertu ziren, nikaraguarren %10 bizilekurik gabe geratu zen, errepide-sarearen bi herenak hondaturik geratu ziren, eta nekazaritza-uzten %70 galdu zen.
Sandinistak ahalegindu ziren 1990ean galdutako agintea berreskuratzen, ekonomia-krisiak eragindako egonezinari probetxu atereaz, baina demokratizazio-prozesuak beste norabide bat hartu zuen [[1995]]eko konstituzioaren erreformatik aurrera. Sandinistak ez ziren, harrezkero, oposizioko beste indar bat baizik. [[1996]]ko azaroko hauteskundeak liberal batek irabazi zituen, [[Arnoldo Alemán]]ek, baina lehenago UNO osatu zuten indar politikoak zeuden atzetik. Lehendakari berriak Violeta Chamorrok hasitako liberalizazio-politikarekin jarraitu zuen, eta atzerriko inbertsioak erakartzen ahalegindu zen. [[Inflazio]]a jaistea eta hasita zegoen zenbait azpiegitura-proiektu gauzatzea lortu zuen. Baina Nikaraguaren berpizte erlatibo hori txiki-txiki eginda geratu zen, [[1998]]ko urrian [[Mitch urakana]] pasatu zenean. Milaka eta milaka pertsona desagertu ziren, nikaraguarren %10 bizilekurik gabe geratu zen, errepide-sarearen bi herenak hondaturik geratu ziren, eta nekazaritza-uzten %70 galdu zen.


[[2001]]ean alderdi liberalak irabazi zituen berriro ere hauteskundeak, [[Enrique Bolaños]] buru zela. Bolañosek Alemán presidentearen kontrako salaketak ikertzen jarraitu zuen (dirua zuritu izana eta ustelkeria), eta azkenik, 20 urteko kartzela-zigorra ezarri zioten lehendakari ohiari. Alemánen aldeko hainbat kidek eta kongresuko beste hainbatek, kide sandinistekin bat eginik, Bolaños lehendakariaren eta haren ministroen boterea mugatu zuten, eta dimiti zezan eskatu zioten. 2006ko hauteskundeen ondoren, [[Daniel Ortega]] itzuli zen lehendakaritzara.
[[2001]]ean alderdi liberalak irabazi zituen berriro ere hauteskundeak, [[Enrique Bolaños]] buru zela. Bolañosek Alemán presidentearen kontrako salaketak ikertzen jarraitu zuen (dirua zuritu izana eta ustelkeria), eta azkenik, 20 urteko kartzela-zigorra ezarri zioten lehendakari ohiari. Alemánen aldeko hainbat kidek eta kongresuko beste hainbatek, kide sandinistekin bat eginik, Bolaños lehendakariaren eta haren ministroen boterea mugatu zuten, eta dimiti zezan eskatu zioten. [[2006]]ko hauteskundeen ondoren, [[Daniel Ortega]] itzuli zen lehendakaritzara. [[2011]]ko eta [[2016]]ko hauteskundeetan berriz aukeratua izan zen.<ref>{{erreferentzia |url=http://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/osoa/4478251/ortega-sandinistak-lortu-du-garaipena-datuen/ |izenburua=Nikaraguarrek garaipena eman diote berriz ere Ortega sandinistari |argitaletxea= eitb.eus |sartze-data=2017-12-12}}</ref>


== Gobernua eta administrazioa ==
== Politika ==
=== Politika ===
[[Fitxategi:Daniel Ortega 2008.jpg|thumb|150px|<small>[[Daniel Ortega]], gaur egungo presidentea</small>]]
[[Fitxategi:Asamblea_Nicaragua.png|thumb|230px|eskuinera|Nikaraguako Nazio Biltzarra]]
Nikaragua [[errepublika]] bat da. [[1986]]an onartutako konstituzioaren arabera, lehendakariak du aginpide eragilea eta Nazio Biltzarrak, berriz, legegintzako aginpidea. Esan behar da errepublikako lehendakaria, aldi berean, gobernuko eta estatuko buru dela. Nazio Biltzarra 90 diputatuz osatua dago, eta 16 urtetik gorakoen sufragio unibertsalez aukeratzen da, sei urteko legealdirako.
Nikaragua [[errepublika]] da. [[1986]]an onartutako konstituzioaren arabera, lehendakariak du aginpide eragilea eta Nazio Biltzarrak, ''Asamblea Nacional de Nicaragua'' delakoak, berriz, legegintzako aginpidea. Errepublikako lehendakaria da, aldi berean, gobernuburu eta estatuburu. Nazio Biltzarra 90 diputatuz osatua dago, eta 16 urtetik gorakoen sufragio unibertsalez aukeratzen da, sei urteko legealdirako.


[[1980ko hamarkada]]n, Nikaraguako alderdi politiko nagusia [[Nazio Askapenerako Fronte Sandinista]] (FSLN) izan zen. [[1962]]an sortutako alderdi horrek, oposizioko beste hainbat indarren laguntzarekin, [[1979]]an [[Anastasio Somoza García|Anastasio Somoza]] agintetik botatzea lortu zuen, eta bera egon zen agintean [[1990]] urtea arte. Urte hartako hauteskundeak eskuineko (eta sandinismoaren aurkako) UNO koalizioak irabazi zituen. [[1996]]ko azaroko hauteskundeak, berriz, [[Alianza Liberal]] izeneko koalizioak irabazi zituen eta, beste izen baten pean izanik ere, UNO osatzen zuten zentroko eta eskuineko alderdi gehientsuak zeuden atzetik. [[2007]]an [[Daniel Ortega]] sandinistak agintea berreskuratu zuen<ref>[http://internacional.elpais.com/internacional/2006/11/08/actualidad/1162940407_850215.html ''El sandinista Daniel Ortega gana las elecciones en Nicaragua y evita una segunda vuelta''] Internacional.elpais.com</ref>.
[[1980ko hamarkada]]n, Nikaraguako alderdi politiko nagusia [[Nazio Askapenerako Fronte Sandinista]] (FSLN) izan zen. [[1962]]an sortutako alderdi horrek, oposizioko beste hainbat indarren laguntzarekin, [[1979]]an [[Anastasio Somoza García|Anastasio Somoza]] agintetik botatzea lortu zuen, eta bera egon zen agintean [[1990]] urtea arte. Urte hartako hauteskundeak eskuineko (eta sandinismoaren aurkako) UNO koalizioak irabazi zituen. [[1996]]ko azaroko hauteskundeak, berriz, [[Alianza Liberal]] izeneko koalizioak irabazi zituen eta, beste izen baten pean izanik ere, UNO osatzen zuten zentroko eta eskuineko alderdi gehientsuak zeuden atzetik. [[2007]]an [[Daniel Ortega]] sandinistak agintea berreskuratu zuen<ref>[http://internacional.elpais.com/internacional/2006/11/08/actualidad/1162940407_850215.html ''El sandinista Daniel Ortega gana las elecciones en Nicaragua y evita una segunda vuelta''], internacional.elpais.com</ref>.


== Banaketa administratiboa ==
=== Banaketa administratiboa ===
{{sakontzeko|Nikaraguaren banaketa administratiboa}}
{{sakontzeko|Nikaraguaren banaketa administratiboa}}
Nikaragua 15 departamendutan eta 2 eskualde autonomotan ([[Ipar Atlantikoko Eskualde Autonomoa|Ipar Atlantiko]] eta [[Hego Atlantikoko Eskualde Autonomoa|Hego Atlantiko]]) banatuta dago.
Nikaragua 15 departamendutan eta 2 eskualde autonomotan ([[Ipar Atlantikoko Eskualde Autonomoa|Ipar Atlantiko]] eta [[Hego Atlantikoko Eskualde Autonomoa|Hego Atlantiko]]) banatuta dago.

{{Image label begin|image=Nicaragua location map.svg|width=550|float=right}}
<center>
{{Image label begin|image=Nicaragua location map.svg|width=550|float=center}}
{{Image label small|x=1.15|y=0.50|scale=300|text='''[[Ipar Atlantikoko Eskualde Autonomoa|Ipar Atlantiko]]'''}}
{{Image label small|x=1.15|y=0.50|scale=300|text='''[[Ipar Atlantikoko Eskualde Autonomoa|Ipar Atlantiko]]'''}}
{{Image label small|x=1.20|y=0.95|scale=300|text='''[[Hego Atlantikoko Eskualde Autonomoa|Hego Atlantiko]]'''}}
{{Image label small|x=1.20|y=0.95|scale=300|text='''[[Hego Atlantikoko Eskualde Autonomoa|Hego Atlantiko]]'''}}
114. lerroa: 95. lerroa:


{| class="sortable wikitable" style="float: left;"
{| class="sortable wikitable" style="float: left;"
!|| class="unsortable"| || Departamendua|| Hiriburua||Biztanleria (2012)<ref name="inide" />|| Eremua (km²)|| Dentsitatea (biz/km²)
!|| class="unsortable"| || Departamendua|| Hiriburua||Biztanleria (2012)<ref name="inide">[https://web.archive.org/web/20130502230512/http://www.inide.gob.ni/estadisticas/Cifras%20municipales%20a%C3%B1o%202012%20INIDE.pdf Población Total, estimada al 30 de Junio del año 2012] Inide.gob.ni</ref>|| Eremua (km²)|| Dentsitatea (biz/km²)
|-
|-
|1|| [[File:Flag of Boaco.svg|35px]] ||[[Boacoko departamendua]]|| [[Boaco]]|| align=right| 174.682|| align=right| 4.177|| align=right| 41,8
|1|| [[Fitxategi:Flag of Boaco.svg|35px]] ||[[Boacoko departamendua]]|| [[Boaco]]|| align=right| 178.582|| align=right| 4.177|| align=right| 42,8
|-
|-
|2|| [[File:Flag of Jinotepe.svg|35px]] ||[[Carazoko departamendua]]|| [[Jinotepe]]
|2|| [[Fitxategi:Flag of Jinotepe.svg|35px]] ||[[Carazoko departamendua]]|| [[Jinotepe]]|| align=right| 190.769|| align=right| 1.081|| align=right| 176,4
| align=right| 186.898|| align=right| 1.081|| align=right| 172,9
|-
|-
|3|| [[File:Flag of Chinandega.svg|35px]] ||[[Chinandegako departamendua]]|| [[Chinandega]]
|3|| [[Fitxategi:Flag of Chinandega.svg|35px]] ||[[Chinandegako departamendua]]|| [[Chinandega]] || align=right| 429.557|| align=right| 4.822|| align=right| 89,1
| align=right| 423.062|| align=right| 4.822|| align=right| 87,7
|-
|-
|4|| [[File:Flag Blank.svg|35px]] ||[[Chontalesko departamendua]]|| [[Juigalpa]]|| align=right| 182.838|| align=right| 6.481|| align=right| 28,2
|4|| [[Fitxategi:Flag Blank.svg|35px]] ||[[Chontalesko departamendua]]|| [[Juigalpa]]|| align=right| 185.866|| align=right| 6.481|| align=right| 28,7
|-
|-
|5|| [[File:Flag of Esteli.svg|35px]] ||[[Estelíko departamendua]]|| [[Estelí]]|| align=right| 220.703|| align=right| 2.230|| align=right| 98,9
|5|| [[Fitxategi:Flag of Esteli.svg|35px]] ||[[Estelíko departamendua]]|| [[Estelí]]|| align=right| 224.231|| align=right| 2.230|| align=right| 100,6
|-
|-
|6|| [[File:Flag of Granada, Nicaragua.svg|35px]] ||[[Granadako departamendua]]|| [[Granada (Nikaragua)|Granada]]
|6|| [[Fitxategi:Flag of Granada, Nicaragua.svg|35px]] ||[[Granadako departamendua]]|| [[Granada (Nikaragua)|Granada]] || align=right| 206.009|| align=right| 1.040|| align=right| 198,2
| align=right| 200.991|| align=right| 1.040|| align=right| 193,3
|-
|-
|7|| [[File:Flag of Jinotega.gif|35px]] ||[[Jinotegako departamendua]]|| [[Jinotega]]|| align=right| 417.372|| align=right| 9.222|| align=right| 45,3
|7|| [[Fitxategi:Flag of Jinotega.gif|35px]] ||[[Jinotegako departamendua]]|| [[Jinotega]]|| align=right| 438.413|| align=right| 9.222|| align=right| 47,5
|-
|-
|8|| [[File:Flag of Leon, Nicaragua.svg|35px]] ||[[Leongo departamendua]]|| [[León (Nikaragua)|León]]|| align=right| 404.471|| align=right| 5.138|| align=right| 78,7
|8|| [[Fitxategi:Flag of Leon, Nicaragua.svg|35px]] ||[[Leongo departamendua]]|| [[León (Nikaragua)|León]]|| align=right| 410.860|| align=right| 5.138|| align=right| 80
|-
|-
|9|| [[File:Flag of Madriz.svg|35px]] ||[[Madrizko departamendua]]|| [[Somoto]]|| align=right| 158.020|| align=right| 1.708|| align=right| 92,5
|9|| [[Fitxategi:Flag of Madriz.svg|35px]] ||[[Madrizko departamendua]]|| [[Somoto]]|| align=right| 164.146|| align=right| 1.708|| align=right| 96,1
|-
|-
|10|| [[File:Flag of Managua.svg|35px]] ||[[Managuako departamendua]]|| [[Managua]]|| align=right| 1.448.271|| align=right| 3.465|| align=right| 418
|10|| [[Fitxategi:Flag of Managua.svg|35px]] ||[[Managuako departamendua]]|| [[Managua]]|| align=right| 1.484.462|| align=right| 3.465|| align=right| 428
|-
|-
|11|| [[File:Flag of Masaya.svg|35px]] ||[[Masayako departamendua]]|| [[Masaya]]|| align=right| 348.254|| align=right| 611|| align=right| 570
|11|| [[Fitxategi:Flag of Masaya.svg|35px]] ||[[Masayako departamendua]]|| [[Masaya]]|| align=right| 364.168|| align=right| 611|| align=right| 596,2
|-
|-
|12|| [[File:Flag of Matagalpa.svg|35px]] ||[[Matagalpako departamendua]]|| [[Matagalpa]]|| align=right| 542.419|| align=right| 6.804|| align=right| 79,7
|12|| [[Fitxategi:Flag of Matagalpa.svg|35px]] ||[[Matagalpako departamendua]]|| [[Matagalpa]]|| align=right| 561.282|| align=right| 6.804|| align=right| 82,5
|-
|-
|13|| [[File:Flag of Nueva Segovia.svg|35px]] ||[[Nueva Segoviako departamendua]]|| [[Ocotal]]|| align=right| 243.014|| align=right| 3.491|| align=right| 69,6
|13|| [[Fitxategi:Flag of Nueva Segovia.svg|35px]] ||[[Nueva Segoviako departamendua]]|| [[Ocotal]]|| align=right| 253.489|| align=right| 3.491|| align=right| 72,6
|-
|-
|14|| [[File:Flag of Rivas.svg|35px]] ||[[Rivasko departamendua]]||[[Rivas (Nikaragua)|Rivas]]|| align=right| 174.589|| align=right| 2.162|| align=right| 80,7
|14|| [[Fitxategi:Flag of Rivas.svg|35px]] ||[[Rivasko departamendua]]||[[Rivas (Nikaragua)|Rivas]]|| align=right| 177.668|| align=right| 2.162|| align=right| 82,2
|-
|-
|15|| [[File:Flag of San Carlos, Nicaragua.svg|35px]] ||[[Río San Juango departamendua]]|| [[San Carlos (Nikaragua)|San Carlos]]|| align=right| 122.666|| align=right| 7.541|| align=right| 16,3
|15|| [[Fitxategi:Flag of San Carlos, Nicaragua.svg|35px]] ||[[Río San Juango departamendua]]|| [[San Carlos (Nikaragua)|San Carlos]]|| align=right| 127.225|| align=right| 7.541|| align=right| 16,9
|-
|-
|16|| [[File:Flag of Region Autonoma del Atlantico Norte.svg|35px]] ||[[Ipar Atlantikoko Eskualde Autonomoa]]|| [[Puerto Cabezas]]|| align=right| 453.541|| align=right| 33.106|| align=right| 13,7
|16|| [[Fitxategi:Flag of Region Autonoma del Atlantico Norte.svg|35px]] ||[[Ipar Atlantikoko Eskualde Autonomoa]]|| [[Puerto Cabezas]]|| align=right| 480.874|| align=right| 33.106|| align=right| 14,5
|-
|-
|17|| [[File:Flag of Region Autonoma Atlantico Sur.svg|35px]] ||[[Hego Atlantikoko Eskualde Autonomoa]]|| [[Bluefields]]|| align=right| 369.254|| align=right| 27.260|| align=right| 13,5
|17|| [[Fitxategi:Flag of Region Autonoma Atlantico Sur.svg|35px]] ||[[Hego Atlantikoko Eskualde Autonomoa]]|| [[Bluefields]]|| align=right| 385.102|| align=right| 27.260|| align=right| 14,1
|}
|}
<div style="clear:both;"></div>
<div style="clear:both;"></div>
</center>


== Ekonomia ==
== Demografia ==
=== Biztanleria ===
Nikaragua herrialde behartsua da, eta areago [[Mitch urakana]]k [[1998]]an eragindako txikizioaren ondoren. Haize-erauntsi ikaragarri haren aurretik, gainera, biztanleen erdiak, gutxi gorabehera, bizitzeko gutxieneko premiak estali ezinik bizi ziren.
[[2016]]an Nikaraguak 6.327.927 biztanle zituen,<ref name="banconicaragua"/> 52,7 biztanle kilometro koadroko dentsitatearekin. Adin-egiturari dagokionez, 0-14 urte bitartekoak biztanleen %27,2 dira, 15-24 urte bitartekoak %21,3, 25-54 urte bitartekoak %40,2, 55-64 urte bitartekoak %6 eta 65 urtetik gorakoak %5,3. Bizi itxaropena 73,5 urtekoa da, 71,3 urtekoa gizonezkoena eta 75,8 urtekoa emakumezkoena. Emankortasun-indizea emakumeko 1,89 haur da. (2017ko zenbatespenak).<ref name="cia" />


[[Ozeano Atlantikoa|Atlantiko]] aldeko eskualdean (lurralde osoaren erdia baino gehiago hartzen du) biztanleen %8 baizik ez da bizi; izan ere, baso trinkoz estalia dago, eta ia ez dago garraio-azpiegiturarik. Herrixka sakabanatu batzuk badaude, han-hemenka, anglofonoak batez ere. Ekonomiaren ikuspuntutik, garrantzi gutxiko eskualdea da. Basoko ustiapen batzuk salbuetsita (zur preziatuak, [[kautxu]]a), eskualde horretako biztanle gehienak (indiarrak edo beltzen ondorengoak) iraupeneko nekazaritzatik, ehizatik eta arrantzatik bizi dira.
Nekazaritza da herrialdeko jarduera nagusia, sektore horretatik zuzenean bizi den biztanle-kopurua alde bat utzirik, industria gehiena ere nekazaritza-produktuen elaborazioan oinarritzen baita. Barne-produktu gordinaren %17,1 nekazaritzari dagokio (2013ko datuak<ref name="cia">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nu.html Nicaragua] The World Factbook. Cia.gov 2015eko urtarrilaren 5ean kontsultatua</ref>), eta sektore horretan enplegatzen da biztanleria aktiboaren %31<ref name="cia" />. Lantzen diren gaiei dagokienez, bizibidea ateratzekoak eta salmentarakoak bereizi behar dira: lehenbizikoen artean [[arto]]a, [[arroz]]a, [[basarto]]a eta [[babarrun]]ak dira nagusi, eta bigarrenen artean, berriz, [[kafe]]a, [[kotoi-landare|kotoia]], [[banana]]k, [[azukre-kanabera]] eta [[kakao arbola|kakaoa]]. [[Laranja]]k, [[manioka|tapioka]], [[anana]]k eta [[sesamo]]a ere ekoizten dira. Abeltzaintza (behiak, zerriak eta hegaztiak), behi-hazkuntza bereziki, garrantzi handiko jarduera da, Nikaraguaren erdialdean batez ere, eta haragia esportatzeko adina ekoizten da. Basoaren ustiapenak (kaoba, zedroa, palisandroa) nolabaiteko garrantzia baino ez du, garraio-azpiegiturarik eza dela eta. Arrantza, bestalde, molde zaharren arabera egiten da, bai ur gazitan nola gezatan (aintzira eta ibai handi asko ditu). Arrantzatutako gehiena Nikaraguan bertan kontsumitzen da, eta esportaziorako espezie nagusia [[izkira]]k dira.
Mendebalderago, lurraldearen erdialdean, mestizoak dira nagusi, eta jende gehixeago bizi da: 16-21 biztanle kilometro koadroko. Eskualde horretako biztanleak, batez ere, abere-hazkuntzatik eta [[kafe]]a eta [[kotoi-landare|kotoia]] ekoiztetik bizi dira.


Mendikatearen mendebaldeko isurialdean eta, batez ere, [[Ozeano Barea]]ren aldeko kostaldean dago, aldiz, Nikaraguako gune nagusia, bai demografiaren, bai ekonomiaren aldetik. Biztanleen %60 baino gehiago, gutxiengo zuria tartean dela, lurralde horretan (eremu osoaren %15 inguru) kontzentratzen da. Sumendi-jatorriko lurren emankortasuna dela-eta, nekazaritza intentsiboa da eskualde horretan: kafea eta kotoia ekoizten dira, batik bat, baina baita [[banana]]k, [[arroz]]a eta [[azukre-kanabera]] ere. Eskualde horren bihotzean, bi aintzira handienen erdian, Managua dago, hiriburua eta herrialdeko administrazio-, merkataritza-, ekonomia- eta garraio-zentro nagusia. Gainera, hiriburuaren aldirietan kontzentratzen da Nikaraguako industria guztien %80. Halaber, azken eskualde horretan ekoizten da nekazaritza balio osoaren %70.
Bigarren sektoreari –industria eta meatzaritza– [[Barne produktu gordin|BPGaren]] %25,5 dagokio eta biztanleria aktiboaren %18 enplegatzen da bertan<ref name="cia" />. Ustiatzen diren mea-baliabideen artean aipatzekoak dira [[urre]]a (nagusia), [[kobre]]a eta [[zilar]]ra. Industria, batik bat, Nikaraguan ekoiztutako gaien lanketan oinarritzen da, janari- eta edari-industrian gehienbat: [[azukre]]a, [[garagardo]]a, [[ron]]a, [[olio]]a, haragi-kontserba; [[pospolo]]gintza, larrugintza, [[kotoi]]-ehungintza; petrolio-findegi bat eta porlan-lantegiak ere badira. Nikaraguak erregaiak inportatu beharra du, baina [[energia hidrauliko|zentral hidroelektrikoetatik]] lortzen du behar duen energiaren parte handi bat.


[[Fitxategi:Nicaragua boys.jpg|thumb|250px|eskuinera|Nikaraguar gazteak]]
Merkataritza-balantzan defizit handia du Nikaraguak. Esportatzen dituen gaien artean kafea, itsaskiak (izkirak), haragia, azukrea, urrea eta bananak daude. Inportatzen dituen produktu nagusiak, berriz, kontsumorako ondasunak, makineria eta tresneria, eta [[petrolio]]aren deribatuak dira. Nikaraguarekin merkataritza-harreman gehienak dituzten herrialdeak hauek dira: [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]], [[Erdialdeko Amerika]]ko herrialdeak, [[Alemania]], [[Kanada]], [[Venezuela]] eta [[Japonia]].
=== Banaketa etnikoa ===

Biztanle gehienak, %69, [[mestizo]]ak dira; zuriak %17 dira, beltzak %9, eta Nikaraguako bertako indiarrak, [[sumoak]] eta [[miskito]]ak, %5<ref name="cia" />.
Nikaraguak garraio-azpiegitura aurreratu gabea du. Errepide-sarearen ardatza [[Honduras]]ekin eta [[Costa Rica]]rekin lotzen duen [[Panamerikar errepidea]] da, Nikaraguako toki jendetsuenetan barrena 368&nbsp;km egiten dituena. Guztira, 23.897&nbsp;km errepide ditu, baina haietatik 3.282 baizik ez dago asfaltaturik (2012<ref name="cia" />). Garrantzizkoak dira, bestalde, ontzi bidezko garraioak, aintzira eta ibaietan. Nazioarteko hegaldietarako aireportu bat dago Managuatik hurbil.

[[1998]]an, abian jarritako hainbat ekonomia-erreformari esker, hamar urteko gerra zibilaren ondorio latzak atzera uzten hasita zegoen, eta ekonomia-hazkunde indartsua bizi zuen, baina urte horretako udazkenean, [[Mitch urakana]]k hankaz gora bota zituen ekonomia-indize guztiak eta, herrialdea suntsiturik utzi ondoren, lehenaz gain, gogortu egin zuen Nikaraguaren etorkizuna. Gutxi gorabehera, 1.000 milioi dolarreko kalteak eragin zituela kalkulatzen da<ref name="ncdc">[http://www.ncdc.noaa.gov/oa/reports/mitch/mitch.html ''Mitch: The Deadliest Atlantic Hurricane Since 1780''] National Climatic Data Center. Ncdc.noaa.gov. 2015eko urtarrilaren 5ean kontsultatua</ref>. Kalterik handienak, milaka pertsonak bizia galtzeaz gainera, nekazaritzan izan ziren, sektore horretakoak baitira Nikaraguako esportazio gehienak. Hala, 1999an, 900 milioi dolar inguruko merkataritza-defizita jasan zuen Nikaraguako ekonomiak. Nazioarteko laguntza asko zuzendu ziren, harrezkero, Nikaraguara.

== Biztanleria eta gizartea ==
[[Fitxategi:AfroNicoya.jpg|thumb|200px|<small>Afrikar jatorriko nikaraguarra</small>]]
Nikaraguako biztanle gehienak hainbat arrazaren nahasketen ondorengoak dira: mestizoak (zurien eta indiarren artekoak), zanboak (indiarren eta beltzen artekoak) eta mulatoak (zurien eta beltzen artekoak). Horietaz gainera, zuriak (%17), beltzak (%9) eta Nikaraguako bertako indiarrak ere (%5; [[sumoak]] eta [[miskito]]ak) badira<ref name="cia" />.

[[Ozeano Atlantikoa|Atlantiko]] aldeko eskualdean (lurralde osoaren erdia baino gehiago hartzen du) biztanleen %8 baizik ez da bizi; izan ere, baso trinkoz estalia dago, eta ia ez dago garraio-azpiegiturarik. Herrixka sakabanatu batzuk badaude, han-hemenka, anglofonoak batez ere. Ekonomiaren ikuspuntutik, garrantzi gutxiko eskualdea da. Basoko ustiapen batzuk salbuetsita (zur preziatuak, [[kautxu]]a), eskualde horretako biztanle gehienak (indiarrak edo beltzen ondorengoak) iraupeneko nekazaritzatik, ehizatik eta arrantzatik bizi dira.
Mendebalderago, lurraldearen erdialdean, mestizoak dira nagusi, eta jende gehixeago bizi da: 16tik 21 biztanlera km<sup>2</sup>-ko. Eskualde horretako biztanleak, batez ere, abere-hazkuntzatik eta [[kafe]]a eta [[kotoi-landare|kotoia]] ekoiztetik bizi dira. Mendikatearen mendebaldeko isurialdean eta, batez ere, [[Ozeano Barea]]ren aldeko kostaldean dago, aldiz, Nikaraguako gune nagusia, bai demografiaren, bai ekonomiaren aldetik. Biztanleen %60 baino gehiago, gutxiengo zuria tartean dela, lurralde horretan (eremu osoaren %15 inguru) kontzentratzen da. Sumendi-jatorriko lurren emankortasuna dela-eta, nekazaritza intentsiboa da eskualde horretan: kafea eta kotoia ekoizten dira, batik bat, baina baita [[banana]]k, [[arroz]]a eta [[azukre-kanabera]] ere. Eskualde horren bihotzean, bi aintzira handienen erdian, Managua dago, hiriburua eta herrialdeko administrazio-, merkataritza-, ekonomia- eta garraio-zentro nagusia. Gainera, hiriburuaren aldirietan kontzentratzen da Nikaraguako industria guztien %80. Halaber, azken eskualde horretan ekoizten da nekazaritza balio osoaren %70.


=== Hizkuntzak ===
Hizkuntza ofiziala [[gaztelania]] da, baina ekialdeko basoetan bizi diren talde batzuek [[ingeles]]a edota [[miskitoera]] erabiltzen dituzte. Adin-egiturari dagokionez, 0-14 urte bitartekoak biztanleen %29,3 dira, 15-64 urte bitartekoak %65,8, eta 65 urtez gorakoak %4,7 besterik ez (2014ko zenbatespena<ref name="cia" />). 70,6 urteko bizi-itxaropena dute Nikaraguako gizonezkoek, eta emakumezkoek 75ekoa. Emankortasun-indizea emakumeko 1,99 haur da (2014ko zenbatespena<ref name="cia" />). Nikaraguako biztanleriaren ia herena, beraz, 15 urtetik beherakoa da.
Hizkuntza ofiziala [[gaztelania]] da, baina ekialdeko basoetan bizi diren talde batzuek [[ingeles kreolerak|ingeles kreolera]] edota [[miskitoera]] erabiltzen dituzte.


=== Erlijioa ===
Lehen eta bigarren mailako hezkuntza doan eta nahitaezkoa da, baina azpiegitura oso txarra da (ikastetxeak eta irakasleak falta dira), eta haurren hiru laurdenek lehen mailako ikasketak egiten badituzte ere, gutxi iristen dira bigarren mailakoak egitera. Goi-mailako ikasketak egiteko zentro nagusiak, berriz, [[Erdialdeko Amerika]]ko Unibertsitatea, [[Nikaraguako Unibertsitate Politeknikoa]] (biak [[Managua]]n), eta Nikaraguako Unibertsitate Autonomo Nazionala (1812, Leon) dira.
2016ko zenbatespenaren arabera, %51,6 katolikoak dira, eta %33,9 protestanteak.<ref name="cia"/>


=== Hiri nagusiak ===
=== Hiri nagusiak ===
183. lerroa: 157. lerroa:
| name = Nikaraguako hiri handienak
| name = Nikaraguako hiri handienak
| country = Nikaragua
| country = Nikaragua
| stat_ref = 2012ko zenbatespena (inide<ref name="inide" />)
| stat_ref = 2015eko zenbatespena (inide)<ref name="zenbatespena"/>
| list_by_pop =
| list_by_pop =
| class = nav
| class = nav
240. lerroa: 214. lerroa:
}}
}}


== Biografiak ==
== Ekonomia ==
Nikaragua herrialde behartsua da, eta areago [[Mitch urakana]]k [[1998]]an eragindako txikizioaren ondoren. Haize-erauntsi ikaragarri haren aurretik, gainera, biztanleen erdiak, gutxi gorabehera, bizitzeko gutxieneko premiak estali ezinik bizi ziren.
* [[Francisco Hernandez de Cordoba]] (?-[[1526]]), lehen europarra Nikaraguara iristen.

Nekazaritza da herrialdeko jarduera nagusia, sektore horretatik zuzenean bizi den biztanle-kopurua alde bat utzirik, industria gehiena ere nekazaritza-produktuen elaborazioan oinarritzen baita. [[Barne produktu gordin]]aren %14,8 nekazaritzari dagokio (2016ko datua), eta sektore horretan enplegatzen da biztanleria aktiboaren %31.<ref name="cia">[https://web.archive.org/web/20181231013303/https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/nu.html Nicaragua], The World Factbook, cia.gov 2017ko abenduaren 12an kontsultatua</ref> Lantzen diren gaiei dagokienez, bizibidea ateratzekoak eta salmentarakoak bereizi behar dira: lehenbizikoen artean [[arto]]a, [[arroz]]a, [[basarto]]a eta [[babarrun]]ak dira nagusi, eta bigarrenen artean, berriz, [[kafe]]a, [[kotoi-landare|kotoia]], [[banana]]k, [[azukre-kanabera]] eta [[kakao arbola|kakaoa]]. [[Laranja]]k, [[manioka|tapioka]], [[anana]]k eta [[sesamo]]a ere ekoizten dira. Abeltzaintza (behiak, zerriak eta hegaztiak), behi-hazkuntza bereziki, garrantzi handiko jarduera da, Nikaraguaren erdialdean batez ere, eta haragia esportatzeko adina ekoizten da. Basoaren ustiapenak (kaoba, zedroa, palisandroa) nolabaiteko garrantzia baino ez du, garraio-azpiegiturarik eza dela eta. Arrantza, bestalde, molde zaharren arabera egiten da, bai ur gazitan nola gezatan (aintzira eta ibai handi asko ditu). Arrantzatutako gehiena Nikaraguan bertan kontsumitzen da, eta esportaziorako espezie nagusia [[izkira]]k dira.

Bigarren sektoreari –industria eta meatzaritza– BPGaren %24,2 dagokio eta biztanleria aktiboaren %18 enplegatzen da bertan<ref name="cia" />. Ustiatzen diren mea-baliabideen artean aipatzekoak dira [[urre]]a (nagusia), [[kobre]]a eta [[zilar]]ra. Industria, batik bat, Nikaraguan ekoiztutako gaien lanketan oinarritzen da, janari eta edari industrian gehienbat: [[azukre]]a, [[garagardo]]a, [[ron]]a, [[olio]]a, haragi-kontserba; [[pospolo]]gintza, larrugintza, [[kotoi]]-ehungintza; petrolio-findegi bat eta porlan-lantegiak ere badira. Nikaraguak erregaiak inportatu beharra du, baina [[energia hidrauliko|zentral hidroelektrikoetatik]] lortzen du behar duen energiaren parte handi bat.

Merkataritza-balantzan defizit handia du Nikaraguak. Esportatzen dituen gaien artean kafea, itsaskiak (izkirak), haragia, azukrea, urrea eta bananak daude. Inportatzen dituen produktu nagusiak, berriz, kontsumorako ondasunak, makineria eta tresneria, eta [[petrolio]]aren deribatuak dira. Nikaraguarekin merkataritza-harreman gehienak dituzten herrialdeak hauek dira: [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]], [[Erdialdeko Amerika]]ko herrialdeak, [[Alemania]], [[Kanada]], [[Venezuela]] eta [[Japonia]].

[[1998]]an, abian jarritako hainbat ekonomia-erreformari esker, hamar urteko gerra zibilaren ondorio latzak atzera uzten hasita zegoen, eta ekonomia-hazkunde indartsua bizi zuen, baina urte horretako udazkenean, [[Mitch urakana]]k hankaz gora bota zituen ekonomia-indize guztiak eta, herrialdea suntsiturik utzi ondoren, lehenaz gain, gogortu egin zuen Nikaraguaren etorkizuna. Gutxi gorabehera, 1.000 milioi dolarreko kalteak eragin zituela kalkulatzen da<ref name="ncdc">[http://www.ncdc.noaa.gov/oa/reports/mitch/mitch.html ''Mitch: The Deadliest Atlantic Hurricane Since 1780''], National Climatic Data Center, ncdc.noaa.gov. 2015eko urtarrilaren 5ean kontsultatua</ref>. Kalterik handienak, milaka pertsonak bizia galtzeaz gainera, nekazaritzan izan ziren, sektore horretakoak baitira Nikaraguako esportazio gehienak. Hala, 1999an, 900 milioi dolar inguruko merkataritza-defizita jasan zuen Nikaraguako ekonomiak. Nazioarteko laguntza asko zuzendu ziren, harrezkero, Nikaraguara.

== Azpiegiturak ==
=== Garraioa ===
Nikaraguak garraio-azpiegitura aurreratu gabea du. Errepide-sarearen ardatza [[Honduras]]ekin eta [[Costa Rica]]rekin lotzen duen [[Panamerikar errepidea]] da, Nikaraguako toki jendetsuenetan barrena 368 kilometro egiten dituena. 2014an, 23.897 kilometro errepide zituen, baina haietatik 3.346 baizik ez zeuden asfaltaturik.<ref name="cia" /> Garrantzizkoak dira, bestalde, ontzi bidezko garraioak, aintzira eta ibaietan. Nazioarteko hegaldietarako aireportu bat dago Managuatik hurbil.

=== Hezkuntza ===
Lehen mailako hezkuntza doan eta derrigorrezkoa da, baina azpiegitura oso txarra da (ikastetxeak eta irakasleak falta dira), eta haurren hiru laurdenek lehen mailako ikasketak egiten badituzte ere, gutxi iristen dira bigarren mailakoak egitera. Goi-mailako ikasketak egiteko zentro nagusiak, berriz, Erdialdeko Amerikako Unibertsitatea, [[Nikaraguako Unibertsitate Politeknikoa]] (biak [[Managua]]n) eta Nikaraguako Unibertsitate Autonomo Nazionala (Leon) dira.

== Nikaraguar ezagunak ==
* [[Rubén Darío|Ruben Dario]] ([[1867]]- [[1916]]), poeta.
* [[Rubén Darío|Ruben Dario]] ([[1867]]- [[1916]]), poeta.
* [[Augusto César Sandino|Augusto Sandino]] ([[1895]]- [[1934]]), iraultzailea.
* [[Augusto César Sandino|Augusto Sandino]] ([[1895]]- [[1934]]), iraultzailea.
* [[Anastasio Somoza García|Anastasio Somoza]] ([[1896]]- [[1956]]), militarra.
* [[Anastasio Somoza García|Anastasio Somoza]] ([[1896]]-[[1956]]), militarra eta diktadorea.
* [[Ernesto Cardenal]] ([[1925]]), teologoa eta poeta.
* [[Ernesto Cardenal]] ([[1925]]-[[2020]]), teologoa eta poeta.
* [[Violeta Barrios de Chamorro|Violeta Chamorro]] ([[1929]]), politikaria.
* [[Violeta Barrios de Chamorro|Violeta Chamorro]] ([[1929]]-), politikaria.
* [[Carlos Fonseca]] ([[1936]]-[[1976]]), politikaria.
* [[Carlos Fonseca]] ([[1936]]-[[1976]]), politikaria.
* [[Daniel Ortega]] ([[1945]]), politikaria.
* [[Sergio Ramírez Mercado]] ([[1942]]-), idazle eta politikaria.
* [[Gioconda Belli]] ([[1948]]), idazlea.
* [[Daniel Ortega]] ([[1945]]-), politikaria.
* [[Arnoldo Alemán]] ([[1945]]-), politikaria.

* [[Gioconda Belli]] ([[1948]]-), idazlea.
== Kultura ==
* [[Amerikako literatura|Literatura amerikarra]].
* [[Gaztelaniazko literatura]].
* [http://www.artenicaraguense.com Nicaraguan Art]


== Erreferentziak ==
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia_zerrenda}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}


== Kanpo-loturak ==
== Kanpo estekak ==
* [http://www.presidencia.gob.ni/ Herrialdeko webgune ofiziala]
* es [https://web.archive.org/web/20100508130336/http://www.presidencia.gob.ni/ Herrialdeko webgune ofiziala], presidencia.gob.ni
* [http://www.jalgi.com/atlasa/estatuak.html Jalgi.com atlasa] datuak, mapak eta irudiak
* [http://www.argia.eus/nikaragua Nikaragua], argia.eus
{{CIA|nu}}
{{CIA|nu}}
{{autoritate kontrola}}


{{commonskat}}
{{Amerikako herrialde eta lurralde aurkibidea}}
{{Amerikako herrialde eta lurralde aurkibidea}}
[[Kategoria:Nikaragua| ]]

[[Kategoria:Nikaragua]]
[[Kategoria:Nazio Batuen Erakundeko kideak]]
[[Kategoria:Nahuatl toponimia]]

10:55, 6 iraila 2022ko berrikusketa

Nikaraguako Errepublika
República de Nicaragua
Ereserkia: Salve a ti (en) Itzuli
Goiburua: En Dios Confiamos
("Jainkoarengan dugu ustea")

flag of Nicaragua (en) Itzuli
coat of arms of Nicaragua (en) Itzuli
Geografia
HiriburuaManagua
12°9′16″N 86°16′26″W
Azalera130.375 km²
Punturik altuenaCerro Mogotón
Punturik sakonenaKaribe itsasoa (0 m)
KontinenteaIpar Amerika
MugakideakCosta Rica, Honduras eta Kolonbia
Administrazioa
Gobernu-sistemaerrepublika
Nikaraguako PresidenteaDaniel Ortega
LegebiltzarraNational Assembly of Nicaragua (en) Itzuli
Harreman diplomatikoak Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide
Demografia
Biztanleria5.142.098
DentsitateaAdierazpen errorea: Ustekabeko < eragilea bizt/km²
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Ezkontzeko adinagenero guztiak: 18
Emankortasun-tasa2,264 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak142.550 (2010)
Bizi-itxaropena75,404 (2016)
Giniren koefizientea46,2 (2014)
Giza garapen indizea0,667 (2021)
Ekonomia
BPG nominala13.814.261.535,543 $ (2017)
BPG per capita2.221 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa36.401.261.551 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn5.854,57 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala4,7 % (2016)
Erreserbak2.757.785.586 $ (2017)
Inflazioa3,1 % (2016)
Historia
Sorrera data: 1821
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+505
ISO 3166-1 alpha-2NI
ISO 3166-1 alpha-3NIC
Ordu eremua
Elektrizitatea120 V. 60 Hz.NEMA 1-15 (en) Itzuli eta NEMA 5-15 (en) Itzuli
Internet domeinua.ni
visitnicaragua.us

Nikaragua[1] (gaztelaniaz nikaˈɾaɣwa) ahoskatua), ofizialki Nikaraguako Errepublika, Erdialdeko Amerikako estatu burujabea da. Iparraldean Honduras du, ekialdean Karibe itsasoa, hegoaldean Costa Rica, eta mendebaldean Ozeano Barea. 130.373 kilometro koadroko eremua hartzen du,[2] eta 2016an 6,3 milioi biztanle zituen.[3] Hiriburua Managua da.

Geografia

Mugak

Nikaragua Erdialdeko Amerikan dago, Karibe itsasoaren eta Ozeano Barearen artean. Iparraldean Hondurasekin du muga, eta hegoaldean Costa Ricarekin.

Erliebea

Nikaraguako erliebea

Nikaraguako mendebaldea mendi garaiz eta lur emankorreko haranez osatua dago. Ozeano Bareko itsasbazterraren parez pare, eta handik hurbil, Honduras eta Costa Rica lotzen dituen sumendi-kate bat dago (San Cristobal, 1.475 metro). Hego-mendebaldean aintzira ugari dago; handienak Xolotlan eta Cocibolca dira. Aintzirak dauden sakanaren ekialdean, ibaiek irekitako haran sakonez bereizita, hainbat norabidetako mendikateak daude: Entre Rios (Mogotón, 2.107 metro), Isabelia, Huapi eta Chontaleña. Mendietatik ekialdera, lurraldearen garaiera apalduz doa Karibeko itsasbazterreko zelai zingiratsuraino (Miskitoen kosta). Lurraldearen egitura dela eta, lurrikarak izateko arriskua handia da Nikaraguan.

Hidrografia

Ozeano Barera doazen ibaiak oso laburrak dira; haietatik luzeenak Fonsecako golkora isurtzen diren Negro eta Estero Real dira. Karibeko itsasora doazen ibaiak, aldiz, luzeak, ur emari handikoak eta, zenbait kilometroan, ontziz ibiltzeko egokiak dira. Haien artean, hauek dira nagusiak: Coco edo Segovia (685 kilometro), Hondurasen eta Nikaraguaren arteko muga eratzen duena, Prinzapolca, Río Grande de Matagalpa, Escondido, eta Costa Ricarekin mugatzen duen San Juan.

Bestalde, hego-mendebaldean aintzira asko daude, eta haietatik bi, Managua edo Xolotlán (1.049 kilometro koadro) eta Nikaragua edo Cocibolca (8.262 kilometro koadro), oso handiak dira; azken horrek sumendi-jatorriko uharte asko ditu (Concepción sumendia, 1.610 metro).

Klima

Nikaraguak klima tropikala du, urtarriletik maiatzera sasoi lehorra eta maiatzetik abendura euri-sasoia dituena. Nikaraguako ekialdea, ordea, mendebaldea baino zertxobait epelagoa eta askoz hezeagoa da, eta sasoi idorrak ez du ia eraginik; hala, mendebaldean 1.900 mm euri izaten dira urtean eta 4.000 mm, berriz, ekialdean. Urteko batez besteko tenperatura 27 °C ingurukoa da.

Landaredia

Nikaraguako lurraldearen erdia baino gehiago baso tropikalak hartzen du; oso trinkoa da toki batzuetan, eta zur bikaineko zuhaitzak ditu. Zuhaitz-mota asko daude, eta, besteak beste, ugari dira almendrondoak, intxaurrondoak, zedro eta pinu-mota batzuk, kaoba, guaiakana eta mizpirondoa. Mendebaldeko lur behereetan sabana da nagusi, eta basoa ibarretan baino ez da izaten.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Nikaraguako historia»

Nikaraguako antzinako biztanleak Hego Ameriketatik joan eta mendebaldeko itsasaldean kokatu ziren. X. mendean Mexikotik eta Erdialdeko Amerikako beste toki batzuetatik ere iritsi ziren indiar leinu batzuk. Kristobal Kolon 1502an iritsi zen Nikaraguara. Europatik ekarritako eritasunen eta kolonizatzaileen gehiegikerien eraginez, biztanleria asko urritu zen denbora laburrean. 1520an Francisco Fernández de Córdoba espainiarrak Granada eta León hiriak sortu zituen. Bi hirien artean liskar ugari izan ziren sortu zirenetik: León liberalen gune izan zen, eta Granada, berriz, kontserbadoreena eta aristokraziarena. XVII. eta XVIII. mendeetan, ingeles itsaslapurrak Karibeko itsasaldean lehorreratu ziren. Horren ondorioz, Britainia Handiak Miskitoen kosta bere babesean hartu zuen (1740-1786).

1800. urte inguruan, Espainiaren mendetik askatzeko borrokak izan ziren Nikaraguan. 1826an, Erdialdeko Amerikako Probintzien Batasuneko estatu egin zen, baina 1838an elkartea utzi zuen. Nikaraguak 1838an lortu zuen independentzia, eta handik aurrera liberalen eta kontserbadoreen arteko borrokak izan ziren nagusi. Granada eta Leon hiriek hiriburu izan nahi zuten, eta urteetan zehar txandaka izan ziren bata eta bestea, bi hirien arteko hitzarmenez, 1857an bi hirien erdian zegoen Managua hiriburu egin zuten arte.

Kontserbadoreak aginpidean egon ziren XIX. mendearen bigarren erdialdean, baina 1893an liberalak izan ziren nagusi. Liberalek 1909 arte izan zuten aginpidea, Estatu Batuen laguntzaz, kontserbadoreen eskuetan geratu zen arte, hain zuzen. Estatu Batuek armada bidali zuten lehendakariari laguntza emateko, eta han geratu zen 1925 arte. Urte horretan gerra zibila izan zen berriz liberalen eta kontserbadoreen artean. Berriro itzuli zen Estatu Batuetako armada eta liberalak menderatu zituen 1927an. 1928ko eta 1932ko hauteskundeetan liberalak izan ziren irabazle. 1933an Estatu Batuetako armadak alde egin zuen Nikaraguatik, baina hango Goardia Nazionala prestatua utzi zuten istiluak sortzen baldin baziren haiei aurre egiteko.

Anastasio Somoza García (ezkerrean) eta Perón.

1934an, Goardia Nazionaleko Anastasio Somoza García buruzagiak eragin zuen liberalen buruzagi César Augusto Sandinoren hilketa, eta 1936an iritsi zen lehendakaritzara. Hogei urtez egon zen aginpidean. Haren agintaldian ekonomiaren irabaziak somozatarrentzat eta haien aldekoentzat izan ziren. 1956an hil egin zuten, eta haren seme Luis Somoza Debayle izan zen ordezkoa 1967 arte; ondoren haren anaia Anastasio Somoza Debayle izan zen lehendakari. Bitarte horretan, Somozaren aurkakoek, sandinistek (César Augusto Sandinoren omenez) gerrilla sortu zuten 1962an.

1972an lurrikara izugarria izan zen Nikaraguan. Managuan 6.000 hildako izan ziren, eta 300.000 lagun geratu ziren etxerik gabe. Lurrikarak eragindako hondamendiari aurre egiteko atzerriko herrietatik iritsitako dirua Somozaren familiak gorde zuela jakin zenean, izugarri indartu ziren gobernuaren kontrako mugimenduak. Sandinistek bildu zituzten indar horiek, eta matxinatu eta aginpidetik bota zuten Somoza, 1979an. Urte hartatik 1985 arte, Frente Sandinista de Liberación Nacional (Nazio Askapenerako Fronte Sandinista, FSLN) erakundearen Batzordea egon zen aginpidean, Daniel Ortega lehendakaritzan zela. Bestalde, Nazioa Berritzeko Gobernuaren eskuetan zeuden aginpide eragilea eta legegintzako aginpidea, eta Estatuko Kontseiluaren aholkua zuen egiteko horretan. Sandinisten gobernuak Somozaren familiaren esku zeuden ondasunak bereganatu zituen. Harreman estuak izan zituen Sobietar Batasunarekin eta Kubarekin, eta Estatu Batuekin, berriz, gero eta okerragoak. 1980. urte inguruan, Estatu Batuen laguntzarekin, sandinistak gobernutik kentzeko talde armatuak sortu ziren (Contra delakoa).

Violeta Chamorro

1984an hauteskundeak izan ziren, eta sandinisten esku zegoen administrazio berri batek hartu zuen ordu arteko Batzordearen lekua, 1985ean. 1986-1987 urteetan, Erdialdeko Amerikako hainbat herrialde bake-hitzarmenak prestatzen eta sinatzen ahalegindu zen. Horren ondorioz, 1989an, zazpi urtez indarrean egondako salbuespen-egoera amaitu zen Nikaraguan. Hala, 1990eko otsailaren 25ean, hauteskundeak egin ziren, nazioarteko behatzaileak bertan zirela; UNO (Oposizioko Nazio Batasuna, zentro-eskuineko 14 alderdi politiko biltzen zituena) atera zen garaile, eta Violeta Chamorro hautatu zuten lehendakari urte bereko apirilean.

1990etik 1996ra, Violeta Chamorroren gobernu-taldearen trantsizio demokratikoaren prozesua eta berradiskidetze nazionala burura eramatea izan zen zeregina. Contrak armak utzi zituen, Estatu Batuek blokeoa altxatu zuten, eta sandinistek, beren aldetik, onartu zuten indar-erlazio berrian gutxiengoa izatea. Militar erregularren %90 desmobilizatuak izan ziren. Gerra amaitzeak bide eman zion Nikaraguako ekonomiari zegoen zulotik ateratzeko, baina zereginak pilatzen zitzaizkion: Ameriketako herrialderik behartsuenetakoa zen Nikaragua, kanpo-zorraren astuntasunak leherturik zeukan eta ez zen gai biztanleria aktiboaren %40ri baino gehiagori lana emateko.

Daniel Ortega

Sandinistak ahalegindu ziren 1990ean galdutako agintea berreskuratzen, ekonomia-krisiak eragindako egonezinari probetxu atereaz, baina demokratizazio-prozesuak beste norabide bat hartu zuen 1995eko konstituzioaren erreformatik aurrera. Sandinistak ez ziren, harrezkero, oposizioko beste indar bat baizik. 1996ko azaroko hauteskundeak liberal batek irabazi zituen, Arnoldo Alemánek, baina lehenago UNO osatu zuten indar politikoak zeuden atzetik. Lehendakari berriak Violeta Chamorrok hasitako liberalizazio-politikarekin jarraitu zuen, eta atzerriko inbertsioak erakartzen ahalegindu zen. Inflazioa jaistea eta hasita zegoen zenbait azpiegitura-proiektu gauzatzea lortu zuen. Baina Nikaraguaren berpizte erlatibo hori txiki-txiki eginda geratu zen, 1998ko urrian Mitch urakana pasatu zenean. Milaka eta milaka pertsona desagertu ziren, nikaraguarren %10 bizilekurik gabe geratu zen, errepide-sarearen bi herenak hondaturik geratu ziren, eta nekazaritza-uzten %70 galdu zen.

2001ean alderdi liberalak irabazi zituen berriro ere hauteskundeak, Enrique Bolaños buru zela. Bolañosek Alemán presidentearen kontrako salaketak ikertzen jarraitu zuen (dirua zuritu izana eta ustelkeria), eta azkenik, 20 urteko kartzela-zigorra ezarri zioten lehendakari ohiari. Alemánen aldeko hainbat kidek eta kongresuko beste hainbatek, kide sandinistekin bat eginik, Bolaños lehendakariaren eta haren ministroen boterea mugatu zuten, eta dimiti zezan eskatu zioten. 2006ko hauteskundeen ondoren, Daniel Ortega itzuli zen lehendakaritzara. 2011ko eta 2016ko hauteskundeetan berriz aukeratua izan zen.[4]

Gobernua eta administrazioa

Politika

Nikaraguako Nazio Biltzarra

Nikaragua errepublika da. 1986an onartutako konstituzioaren arabera, lehendakariak du aginpide eragilea eta Nazio Biltzarrak, Asamblea Nacional de Nicaragua delakoak, berriz, legegintzako aginpidea. Errepublikako lehendakaria da, aldi berean, gobernuburu eta estatuburu. Nazio Biltzarra 90 diputatuz osatua dago, eta 16 urtetik gorakoen sufragio unibertsalez aukeratzen da, sei urteko legealdirako.

1980ko hamarkadan, Nikaraguako alderdi politiko nagusia Nazio Askapenerako Fronte Sandinista (FSLN) izan zen. 1962an sortutako alderdi horrek, oposizioko beste hainbat indarren laguntzarekin, 1979an Anastasio Somoza agintetik botatzea lortu zuen, eta bera egon zen agintean 1990 urtea arte. Urte hartako hauteskundeak eskuineko (eta sandinismoaren aurkako) UNO koalizioak irabazi zituen. 1996ko azaroko hauteskundeak, berriz, Alianza Liberal izeneko koalizioak irabazi zituen eta, beste izen baten pean izanik ere, UNO osatzen zuten zentroko eta eskuineko alderdi gehientsuak zeuden atzetik. 2007an Daniel Ortega sandinistak agintea berreskuratu zuen[5].

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Nikaraguaren banaketa administratiboa»

Nikaragua 15 departamendutan eta 2 eskualde autonomotan (Ipar Atlantiko eta Hego Atlantiko) banatuta dago.

Departamendua Hiriburua Biztanleria (2012)[6] Eremua (km²) Dentsitatea (biz/km²)
1 Boacoko departamendua Boaco 178.582 4.177 42,8
2 Carazoko departamendua Jinotepe 190.769 1.081 176,4
3 Chinandegako departamendua Chinandega 429.557 4.822 89,1
4 Chontalesko departamendua Juigalpa 185.866 6.481 28,7
5 Estelíko departamendua Estelí 224.231 2.230 100,6
6 Granadako departamendua Granada 206.009 1.040 198,2
7 Jinotegako departamendua Jinotega 438.413 9.222 47,5
8 Leongo departamendua León 410.860 5.138 80
9 Madrizko departamendua Somoto 164.146 1.708 96,1
10 Managuako departamendua Managua 1.484.462 3.465 428
11 Masayako departamendua Masaya 364.168 611 596,2
12 Matagalpako departamendua Matagalpa 561.282 6.804 82,5
13 Nueva Segoviako departamendua Ocotal 253.489 3.491 72,6
14 Rivasko departamendua Rivas 177.668 2.162 82,2
15 Río San Juango departamendua San Carlos 127.225 7.541 16,9
16 Ipar Atlantikoko Eskualde Autonomoa Puerto Cabezas 480.874 33.106 14,5
17 Hego Atlantikoko Eskualde Autonomoa Bluefields 385.102 27.260 14,1

Demografia

Biztanleria

2016an Nikaraguak 6.327.927 biztanle zituen,[2] 52,7 biztanle kilometro koadroko dentsitatearekin. Adin-egiturari dagokionez, 0-14 urte bitartekoak biztanleen %27,2 dira, 15-24 urte bitartekoak %21,3, 25-54 urte bitartekoak %40,2, 55-64 urte bitartekoak %6 eta 65 urtetik gorakoak %5,3. Bizi itxaropena 73,5 urtekoa da, 71,3 urtekoa gizonezkoena eta 75,8 urtekoa emakumezkoena. Emankortasun-indizea emakumeko 1,89 haur da. (2017ko zenbatespenak).[7]

Atlantiko aldeko eskualdean (lurralde osoaren erdia baino gehiago hartzen du) biztanleen %8 baizik ez da bizi; izan ere, baso trinkoz estalia dago, eta ia ez dago garraio-azpiegiturarik. Herrixka sakabanatu batzuk badaude, han-hemenka, anglofonoak batez ere. Ekonomiaren ikuspuntutik, garrantzi gutxiko eskualdea da. Basoko ustiapen batzuk salbuetsita (zur preziatuak, kautxua), eskualde horretako biztanle gehienak (indiarrak edo beltzen ondorengoak) iraupeneko nekazaritzatik, ehizatik eta arrantzatik bizi dira. Mendebalderago, lurraldearen erdialdean, mestizoak dira nagusi, eta jende gehixeago bizi da: 16-21 biztanle kilometro koadroko. Eskualde horretako biztanleak, batez ere, abere-hazkuntzatik eta kafea eta kotoia ekoiztetik bizi dira.

Mendikatearen mendebaldeko isurialdean eta, batez ere, Ozeano Barearen aldeko kostaldean dago, aldiz, Nikaraguako gune nagusia, bai demografiaren, bai ekonomiaren aldetik. Biztanleen %60 baino gehiago, gutxiengo zuria tartean dela, lurralde horretan (eremu osoaren %15 inguru) kontzentratzen da. Sumendi-jatorriko lurren emankortasuna dela-eta, nekazaritza intentsiboa da eskualde horretan: kafea eta kotoia ekoizten dira, batik bat, baina baita bananak, arroza eta azukre-kanabera ere. Eskualde horren bihotzean, bi aintzira handienen erdian, Managua dago, hiriburua eta herrialdeko administrazio-, merkataritza-, ekonomia- eta garraio-zentro nagusia. Gainera, hiriburuaren aldirietan kontzentratzen da Nikaraguako industria guztien %80. Halaber, azken eskualde horretan ekoizten da nekazaritza balio osoaren %70.

Nikaraguar gazteak

Banaketa etnikoa

Biztanle gehienak, %69, mestizoak dira; zuriak %17 dira, beltzak %9, eta Nikaraguako bertako indiarrak, sumoak eta miskitoak, %5[7].

Hizkuntzak

Hizkuntza ofiziala gaztelania da, baina ekialdeko basoetan bizi diren talde batzuek ingeles kreolera edota miskitoera erabiltzen dituzte.

Erlijioa

2016ko zenbatespenaren arabera, %51,6 katolikoak dira, eta %33,9 protestanteak.[7]

Hiri nagusiak

Nikaragua: biztanle gehien duten udalerriak
2015eko zenbatespena (inide)[3]
Post. Izena Departamendua Biztanleak
Managua
Managua
León
León 		1 Managua Managua 1.028.808
2 León León 201.100
3 Masaya Masaya 166.588
4 Matagalpa Matagalpa 150.643
5 Chinandega Chinandega 133.361
6 Tipitapa Managua 130.627
7 Granada Granada 123.697
8 Estelí Estelí 122.924
9 Ciudad Sandino Managua 101.929
10 Siuna Ipar Atlantiko 101.770

Ekonomia

Nikaragua herrialde behartsua da, eta areago Mitch urakanak 1998an eragindako txikizioaren ondoren. Haize-erauntsi ikaragarri haren aurretik, gainera, biztanleen erdiak, gutxi gorabehera, bizitzeko gutxieneko premiak estali ezinik bizi ziren.

Nekazaritza da herrialdeko jarduera nagusia, sektore horretatik zuzenean bizi den biztanle-kopurua alde bat utzirik, industria gehiena ere nekazaritza-produktuen elaborazioan oinarritzen baita. Barne produktu gordinaren %14,8 nekazaritzari dagokio (2016ko datua), eta sektore horretan enplegatzen da biztanleria aktiboaren %31.[7] Lantzen diren gaiei dagokienez, bizibidea ateratzekoak eta salmentarakoak bereizi behar dira: lehenbizikoen artean artoa, arroza, basartoa eta babarrunak dira nagusi, eta bigarrenen artean, berriz, kafea, kotoia, bananak, azukre-kanabera eta kakaoa. Laranjak, tapioka, ananak eta sesamoa ere ekoizten dira. Abeltzaintza (behiak, zerriak eta hegaztiak), behi-hazkuntza bereziki, garrantzi handiko jarduera da, Nikaraguaren erdialdean batez ere, eta haragia esportatzeko adina ekoizten da. Basoaren ustiapenak (kaoba, zedroa, palisandroa) nolabaiteko garrantzia baino ez du, garraio-azpiegiturarik eza dela eta. Arrantza, bestalde, molde zaharren arabera egiten da, bai ur gazitan nola gezatan (aintzira eta ibai handi asko ditu). Arrantzatutako gehiena Nikaraguan bertan kontsumitzen da, eta esportaziorako espezie nagusia izkirak dira.

Bigarren sektoreari –industria eta meatzaritza– BPGaren %24,2 dagokio eta biztanleria aktiboaren %18 enplegatzen da bertan[7]. Ustiatzen diren mea-baliabideen artean aipatzekoak dira urrea (nagusia), kobrea eta zilarra. Industria, batik bat, Nikaraguan ekoiztutako gaien lanketan oinarritzen da, janari eta edari industrian gehienbat: azukrea, garagardoa, rona, olioa, haragi-kontserba; pospologintza, larrugintza, kotoi-ehungintza; petrolio-findegi bat eta porlan-lantegiak ere badira. Nikaraguak erregaiak inportatu beharra du, baina zentral hidroelektrikoetatik lortzen du behar duen energiaren parte handi bat.

Merkataritza-balantzan defizit handia du Nikaraguak. Esportatzen dituen gaien artean kafea, itsaskiak (izkirak), haragia, azukrea, urrea eta bananak daude. Inportatzen dituen produktu nagusiak, berriz, kontsumorako ondasunak, makineria eta tresneria, eta petrolioaren deribatuak dira. Nikaraguarekin merkataritza-harreman gehienak dituzten herrialdeak hauek dira: Estatu Batuak, Erdialdeko Amerikako herrialdeak, Alemania, Kanada, Venezuela eta Japonia.

1998an, abian jarritako hainbat ekonomia-erreformari esker, hamar urteko gerra zibilaren ondorio latzak atzera uzten hasita zegoen, eta ekonomia-hazkunde indartsua bizi zuen, baina urte horretako udazkenean, Mitch urakanak hankaz gora bota zituen ekonomia-indize guztiak eta, herrialdea suntsiturik utzi ondoren, lehenaz gain, gogortu egin zuen Nikaraguaren etorkizuna. Gutxi gorabehera, 1.000 milioi dolarreko kalteak eragin zituela kalkulatzen da[8]. Kalterik handienak, milaka pertsonak bizia galtzeaz gainera, nekazaritzan izan ziren, sektore horretakoak baitira Nikaraguako esportazio gehienak. Hala, 1999an, 900 milioi dolar inguruko merkataritza-defizita jasan zuen Nikaraguako ekonomiak. Nazioarteko laguntza asko zuzendu ziren, harrezkero, Nikaraguara.

Azpiegiturak

Garraioa

Nikaraguak garraio-azpiegitura aurreratu gabea du. Errepide-sarearen ardatza Hondurasekin eta Costa Ricarekin lotzen duen Panamerikar errepidea da, Nikaraguako toki jendetsuenetan barrena 368 kilometro egiten dituena. 2014an, 23.897 kilometro errepide zituen, baina haietatik 3.346 baizik ez zeuden asfaltaturik.[7] Garrantzizkoak dira, bestalde, ontzi bidezko garraioak, aintzira eta ibaietan. Nazioarteko hegaldietarako aireportu bat dago Managuatik hurbil.

Hezkuntza

Lehen mailako hezkuntza doan eta derrigorrezkoa da, baina azpiegitura oso txarra da (ikastetxeak eta irakasleak falta dira), eta haurren hiru laurdenek lehen mailako ikasketak egiten badituzte ere, gutxi iristen dira bigarren mailakoak egitera. Goi-mailako ikasketak egiteko zentro nagusiak, berriz, Erdialdeko Amerikako Unibertsitatea, Nikaraguako Unibertsitate Politeknikoa (biak Managuan) eta Nikaraguako Unibertsitate Autonomo Nazionala (Leon) dira.

Nikaraguar ezagunak

Erreferentziak

  1. ↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
  2. ↑ a b Nicaragua en cifras 2016, bcn.gob.ni
  3. ↑ a b Anuario Estadístico 2015, inide.gob.ni
  4. ↑ Nikaraguarrek garaipena eman diote berriz ere Ortega sandinistari. eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2017-12-12).
  5. ↑ El sandinista Daniel Ortega gana las elecciones en Nicaragua y evita una segunda vuelta, internacional.elpais.com
  6. ↑ Población Total, estimada al 30 de Junio del año 2012 Inide.gob.ni
  7. ↑ a b c d e f Nicaragua, The World Factbook, cia.gov 2017ko abenduaren 12an kontsultatua
  8. ↑ Mitch: The Deadliest Atlantic Hurricane Since 1780, National Climatic Data Center, ncdc.noaa.gov. 2015eko urtarrilaren 5ean kontsultatua

Kanpo estekak



Amerikako herrialde eta lurraldeak
Ipar Amerika eta Karibea
 Estatu burujabeak: Ameriketako Estatu Batuak • Antigua eta Barbuda • Bahamak • Barbados • Belize • Costa Rica • Kuba • Dominika • Dominikar Errepublika • El Salvador • Grenada • Guatemala • Haiti • Honduras • Jamaika • Kanada • Mexiko • Nikaragua • Panama • Saint Kitts eta Nevis • Santa Luzia • Saint Vincent eta Grenadinak • Trinidad eta Tobago


Dependentziak: Groenlandia (Danimarka) • Guadalupe ∙ Martinika ∙ Saint Barthelemy ∙ Saint Martin ∙ Saint Pierre eta Mikelune (Frantzia) • Aruba · Holandarren Antillak (Herbehereak) • Aingira · Bermuda · Birjina uharte britainiarrak · Kaiman uharteak · Montserrat · Turkak eta Caicoak (Erresuma Batua) • Puerto Rico · Birjina Uharte Estatubatuarrak (Ameriketako Estatu Batuak)

Hego Amerika
 Estatu burujabeak: Argentina • Bolivia • Brasil • Txile • Kolonbia • Ekuador • Guyana • Paraguai • Peru • Surinam • Uruguai • Venezuela


Dependentziak: Guyana Frantsesa (Frantzia) • Falklandak (Erresuma Batua)

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Nikaragua&oldid=9032475"(e)tik eskuratuta