Edukira joan

Prusia: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasuna
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
An13sa (eztabaida | ekarpenak)
45.647 edits
tNo edit summary
No edit summary
 
(29 erabiltzailek tartean egindako 47 berrikusketa ez dira erakusten)
3. lerroa: 3. lerroa:
| nongo = Prusiako
| nongo = Prusiako
| izena bertako hizkuntzan = Preußen
| izena bertako hizkuntzan = Preußen
| bandera= Flag of Preussen 1701-1918.jpg
| bandera= Flag of Prussia (1892-1918).svg
| armarria = Wappen Deutsches Reich - Königreich Preussen (Grosses).png
| armarria = Wappen Deutsches Reich - Königreich Preussen (Grosses).png
| hasiera urtea=[[1525]]
| hasiera urtea=[[1525]]
| amaiera urtea=[[1947]]
| amaiera urtea=[[1947]]
| gobernua=[[Monarkia]], [[demokrazia]]
| gobernua=[[Monarkia]] <small>(1918 arte)</small>, [[errepublika]]
| mapa=Map-DR-Prussia.svg
| mapa=Map-DR-Prussia.svg
| mapa testua=Prusiaren lurraldeak urdinez
| mapa testua=[[Prusiako Erresuma]]ren lurraldeak, urdinez, [[Alemaniar Inperioa]]n (1871 – 1918).
| gert1=Prusiako Dukerria
| gert1=Prusiako dukerriaren sorrera
| gert2=Prusiako Estatu Askea
| gert2=[[Prusiako Erresuma]]ren sorrera
| gert3=Prusiako Estatu Askearen sorrera
| gert3=Abolizioa
| gert4=Ezeztatzea (''[[De iure]]'')
⚫
| gert1 data=[[1618]]
| gert2 data=[[1918]]
| gert1 data=[[1525]]
| gert3 data=[[1947]]
| gert2 data=[[1701]]
⚫
| gert3 data=[[1918]]
⚫
| hiriburua=[[Königsberg]], gero [[Berlin]]
| gert4 data=[[1947]]
⚫
| hiriburua=[[Kaliningrad|Königsberg]], gero [[Berlin]]
| hiriburu mota=Hiriburua
| hiriburu mota=Hiriburua
| hizkuntza=[[Aleman]]a
| hizkuntza=[[aleman]]a
| erlijioa=Protestantea, Erromatar Katolikoa
| erlijioa=protestantea, erromatar katolikoa
| biztanleria=41.915.040
| biztanleria=10.349.000 (1816)<br />
41.915.040 (1939)
| goiburua=Suum cuique<br/>(''Bakoitzari berea'')
| goiburua=Suum cuique<br />(''Bakoitzari berea'')
}}
}}
'''Prusia''' ([[aleman]]ez: ''Preuße''; [[latin]]ez: ''Borussia'', ''Prutenia''; [[letoniera]]z: ''Prūsija''; [[lituaniera]]z: ''Prūsija''; [[poloniera]]z: ''Prusy''; [[antzinako prusiera]]z: ''Prūsa'') [[Brandenburg]]en sortutako estatua izan zen, zeinek eragin handia izan zuen [[Alemania]]ko zein [[Europa]]ko historiaren gainean.
'''Prusia''' ({{lang-de|Preuße}}; {{lang-la|Borussia'', ''Prutenia}}; {{lang-lv|Prūsija}}; {{lang-lt|Prūsija}}; {{lang-pl|Prusy}}; [[antzinako prusiera]]z: ''Prūsa'') [[Erdialdeko Europa|Erdialdeko]] eta [[Ekialdeko Europa]]ko [[estatu]] bat izan zen, [[1525]]ean sortua eta [[Bigarren Mundu Gerra]]ren amaieran ([[1947]]) desegina. Eragin handia izan zuen [[Alemania]]ko eta [[Europa]]ko historian. Hasieran [[Königsberg]] izan zuen hiriburu, eta gero [[Berlin]].

Hasieran [[Königsberg]] eta ondoren [[Berlin]] izan zituen hiriburu.


== Historia ==
== Historia ==
Antzinako prusiarrak [[Baltiko]] itsaso ondoan bizi ziren, [[Oder]] eta [[Niemen]] ibaien artean. Baltikoko herrietako hizkuntza bat hitz egiten zuten, [[prusiera zahar]]ra deritzana. [[XIII. mende]]an [[germaniar]]rek ([[Ordena Teutonikoa]]k) prusiarrak kristautu eta menderatu zituzten. Aitonen seme germaniarrek gazteluak eraiki zituzten Prusian eta nekazari germaniar asko iritsi ziren lurra lantzera. [[XIV. mende]]rako, Prusiako biztanle gehienek [[aleman]]ez hitz egiten zuten, antzinako prusiar hizkuntzak [[XVII. mende]]a arte iraun bazuen ere.
Antzinako prusiarrak herri baltiarra izan zen, lituaniarrengandik eta letoniarrengandik hurbila. [[Zaldun Teutoniko]]ek lurraldea hartutakoan, ezarian ezarian alemaniar bihurtu zuten. [[Brandenburgeko Markerria]] eta [[Prusiako dukerria]] batzeak ([[1618]]) [[Prusiako Erresuma]]ren sorrera ekarri zuen [[1701]]ean.


[[1525]]ean, Prusia [[Hohenzollern dinastia|Hohenzollern familiaren]] mendeko dukerri bilakatu zen; [[1618]]an, Hohenzollern-Brandenburg etxea iritsi zen aginpidera; [[Brandenburgoko margraverria]] eta [[Prusiako dukerria]] batzean Europako lurralde indartsuenetako bat eratu zen: [[Brandeburgo-Prusia]]. [[Frederiko Gilen I.a Brandenburgekoa|Frederiko Gilen Handiak]] ([[1640]]-[[1688]]) Prusiako gudaroste ahaltsua eratu zuen; [[Frederiko I.a Prusiakoa|Frederiko I.a]] (1688-[[1713]]) [[Prusiako Erresuma|Prusiako errege]] izendatu zuten. [[Frederiko II.a Handia|Frederiko II.ak]] ([[1740]]-[[1786]]) [[Silesia]] eta [[Polonia]]ko mendebaldeko lurraldeak bereganatu zituen, eta Prusia Europako botere nagusietakoa bilakatu zen.
Prusiak [[XVIII. mendea|XVIII.]] nahiz [[XIX. mendea|XIX. mendeetan]] lortu zuen ahalmenaren erpinera iristea. XVIII. mendean, [[Prusiako Friedrich II.a|Friedrich II.arekin]] ([[1740]]-[[1786]]), Europako botere nagusienetakoa bilakatu zen. XIX. mendean, [[Otto von Bismarck]] kantzilerrari esker, Prusia Alemania berriko edo [[Bigarren Reich]]-eko lurralde nagusia bihurtu zen politika, ekonomia eta populazioari zegokienez.


1807an, [[Napoleon]]en kontrako borroken ondoren, Prusiak lurralde batzuk galdu zituen, baina [[1815]]eko [[Vienako Batzarra|Vienako Batzarrean]] horietako asko berreskuratu zituen. Handik aurrera, Austriarekin lehian egon zen germaniar elkartearen buru nor izango. [[1871]]n, [[Otto von Bismarck]] kantzilerrari esker, [[Alemaniar Inperioa|Bigarren Reicheko]] lurralde nagusia bihurtu zen politika, ekonomia eta populazioari zegokienez.
[[Lehen Mundu Gerra]]k ekarri zuen [[Hohenzollern leinua]]ren amaierarekin batera, Prusia [[Weimar Errepublika]]ko zati bat izan zen, ''Prusiako Estatu Askeko'' izenpean ([[1919]]). [[Nazi]]ek ''de facto'' [[1934]]an ezabatu zuten Prusiaren estatu gisako izaera, eta [[Bigarren Mundu Gerrako aliatuak|aliatuek]] [[1947]]an egin zuten gauza bera de jure.


[[Lehen Mundu Gerra]] bukatu zenean, [[Hohenzollern dinastia]]ren amaierarekin batera, [[Silesia]], Posen, [[Mendebaldeko Prusia]], [[Danzig]], Memel, [[Schleswig]]eko iparraldea, [[Belgika]]ko mugako lurraldeak eta [[Sarre]] eskualdea galduta, Prusia inoiz izandako lurralderik txikienera mugatua zegoen, eta, egoera ahul horretan, [[Weimarko Errepublika]]ko ''land'' bihurtu zen (''Prusiako Estatu Askea''). [[1933]]an, [[Hitler]]rek Prusiako konstituzioa eta hango legeak indargabetu zituen. [[Bigarren Mundu Gerra]]ren amaieran Alemania aliatuen mende geratu zen eta, horrenbestez, Prusiari geratzen zitzaizkion lurralde urriak ere bai; izan ere, [[Sobietar Batasun]]ak hartu zuen ipar-ekialdeko Prusia eta Poloniak, berriz, Prusiako ekialdeko zenbait lurralde.
Hortik aurrera, Prusia izena historian, kulturan edo geografian baino ez da erabili. Esaterako, etikan ''bertute prusiarrez'' mintzatzen da, hau da, antolakuntza hobezina, sakrifizioa, legearen agintea, autoritateari men egitea edo militarismoa, baina aldi berean, tolerantzia, puntualitatea, apaltasuna etab.


== Gaur egun ==
{{Commonskat|Prussia}}
Prusia lurraldetzat desegin zenetik, ''Prusia'' izena historian, kulturan edo geografian baino ez da erabili. Esaterako, [[etika]]ren arloan, ''prusiar bertuteak'' aipatzen dira: [[Prusiako Erresuma]]ri lotutako [[bertute]]ak dira; bereziki, erresuma historiko horren [[militarismo]]a eta prusiar armadaren kode etikoa, baina baita [[burges]] balioak (nagusiki [[kalbinismo]]aren eragina jaso dutenak).<ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Hughes|izenburua=Early modern Germany, 1477-1806|argitaletxea=University of Pennsylvania Press|hizkuntza=en|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/24870679|isbn=0-8122-3182-1|pmc=24870679|sartze-data=2021-06-03}}</ref>
{{NA lotura|nl}}


== Erreferentziak ==
⚫
[[Kategoria:Antzinako herrialdeak]]
{{ lur | data=2015-07-05}}
⚫
[[Kategoria:Alemaniako historia]]
{{erreferentzia zerrenda}}


== Kanpo estekak ==
[[ar:بروسيا]]
{{autoritate kontrola}}
[[bat-smg:Prūsėjė]]

[[bg:Прусия]]
⚫
[[Kategoria:Alemaniako historia]]
[[br:Prusia]]
⚫
[[Kategoria:XX. mendean desagertutako herrialdeak]]
[[ca:Prússia]]
[[cs:Prusko]]
[[da:Preussen]]
[[de:Preußen]]
[[el:Πρωσία]]
[[en:Prussia]]
[[eo:Prusio]]
[[es:Prusia]]
[[et:Preisimaa]]
[[fa:پروس]]
[[fi:Preussi]]
[[fr:Prusse]]
[[ga:An Phrúis]]
[[gl:Prusia]]
[[he:פרוסיה]]
[[hi:प्रुशिया]]
[[hr:Pruska]]
[[id:Prusia]]
[[io:Prusia]]
[[is:Prússland]]
[[it:Prussia]]
[[ja:プロイセン]]
[[ka:პრუსია]]
[[ko:프로이센]]
[[la:Borussia]]
[[lb:Preisen]]
[[lt:Prūsija]]
[[mk:Прусија]]
[[mr:प्रशिया]]
[[ms:Prusia]]
[[nap:Prussia]]
[[nds:Preußen (Landschop)]]
[[nds-nl:Praissen]]
[[nl:Pruisen]]
[[no:Preussen]]
[[oc:Prússia]]
[[pl:Prusy (państwo)]]
[[pt:Prússia]]
[[ro:Prusia]]
[[ru:Пруссия]]
[[simple:Prussia]]
[[sk:Prusko]]
[[sl:Prusija]]
[[sq:Prusia]]
[[sr:Пруска]]
[[sv:Preussen]]
[[sw:Prussia]]
[[tr:Prusya]]
[[vi:Vương quốc Phổ]]
[[zh:普魯士]]

Hauxe da oraingo bertsioa, 10:47, 3 ekaina 2021 data duena

Prusia
Preußen
1525 – 1947
Monarkia (1918 arte), errepublika
Prusiako bandera

Prusiako armarria

Goiburua
Suum cuique
(Bakoitzari berea)
Prusiako Erresumaren lurraldeak, urdinez, Alemaniar Inperioan (1871 – 1918).
Geografia
HiriburuaKönigsberg, gero Berlin
Biztanleria10.349.000 (1816)
41.915.040 (1939)
Kultura
Hizkuntza(k)alemana
Erlijioaprotestantea, erromatar katolikoa
Historia
Prusiako dukerriaren sorrera1525
Prusiako Erresumaren sorrera1701
Prusiako Estatu Askearen sorrera1918
Ezeztatzea (De iure)1947

Prusia (alemanez: Preuße; latinez: Borussia, Prutenia; letonieraz: Prūsija; lituanieraz: Prūsija; polonieraz: Prusy; antzinako prusieraz: Prūsa) Erdialdeko eta Ekialdeko Europako estatu bat izan zen, 1525ean sortua eta Bigarren Mundu Gerraren amaieran (1947) desegina. Eragin handia izan zuen Alemaniako eta Europako historian. Hasieran Königsberg izan zuen hiriburu, eta gero Berlin.

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako prusiarrak Baltiko itsaso ondoan bizi ziren, Oder eta Niemen ibaien artean. Baltikoko herrietako hizkuntza bat hitz egiten zuten, prusiera zaharra deritzana. XIII. mendean germaniarrek (Ordena Teutonikoak) prusiarrak kristautu eta menderatu zituzten. Aitonen seme germaniarrek gazteluak eraiki zituzten Prusian eta nekazari germaniar asko iritsi ziren lurra lantzera. XIV. menderako, Prusiako biztanle gehienek alemanez hitz egiten zuten, antzinako prusiar hizkuntzak XVII. mendea arte iraun bazuen ere.

1525ean, Prusia Hohenzollern familiaren mendeko dukerri bilakatu zen; 1618an, Hohenzollern-Brandenburg etxea iritsi zen aginpidera; Brandenburgoko margraverria eta Prusiako dukerria batzean Europako lurralde indartsuenetako bat eratu zen: Brandeburgo-Prusia. Frederiko Gilen Handiak (1640-1688) Prusiako gudaroste ahaltsua eratu zuen; Frederiko I.a (1688-1713) Prusiako errege izendatu zuten. Frederiko II.ak (1740-1786) Silesia eta Poloniako mendebaldeko lurraldeak bereganatu zituen, eta Prusia Europako botere nagusietakoa bilakatu zen.

1807an, Napoleonen kontrako borroken ondoren, Prusiak lurralde batzuk galdu zituen, baina 1815eko Vienako Batzarrean horietako asko berreskuratu zituen. Handik aurrera, Austriarekin lehian egon zen germaniar elkartearen buru nor izango. 1871n, Otto von Bismarck kantzilerrari esker, Bigarren Reicheko lurralde nagusia bihurtu zen politika, ekonomia eta populazioari zegokienez.

Lehen Mundu Gerra bukatu zenean, Hohenzollern dinastiaren amaierarekin batera, Silesia, Posen, Mendebaldeko Prusia, Danzig, Memel, Schleswigeko iparraldea, Belgikako mugako lurraldeak eta Sarre eskualdea galduta, Prusia inoiz izandako lurralderik txikienera mugatua zegoen, eta, egoera ahul horretan, Weimarko Errepublikako land bihurtu zen (Prusiako Estatu Askea). 1933an, Hitlerrek Prusiako konstituzioa eta hango legeak indargabetu zituen. Bigarren Mundu Gerraren amaieran Alemania aliatuen mende geratu zen eta, horrenbestez, Prusiari geratzen zitzaizkion lurralde urriak ere bai; izan ere, Sobietar Batasunak hartu zuen ipar-ekialdeko Prusia eta Poloniak, berriz, Prusiako ekialdeko zenbait lurralde.

Gaur egun

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Prusia lurraldetzat desegin zenetik, Prusia izena historian, kulturan edo geografian baino ez da erabili. Esaterako, etikaren arloan, prusiar bertuteak aipatzen dira: Prusiako Erresumari lotutako bertuteak dira; bereziki, erresuma historiko horren militarismoa eta prusiar armadaren kode etikoa, baina baita burges balioak (nagusiki kalbinismoaren eragina jaso dutenak).[1]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Ingelesez) Hughes, Michael. (1992). Early modern Germany, 1477-1806. University of Pennsylvania Press ISBN 0-8122-3182-1. PMC 24870679. (Noiz kontsultatua: 2021-06-03).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Prusia&oldid=8551697"(e)tik eskuratuta