Goi-nafarrera

Goi-nafarrera (goi nafarrera)^[1] gaur egun Nafarroa Garaiko iparraldeko eskualdeetan egiten den euskalkia da. Hedadura semantikoz, nafarrera ere esaten zaio, Euskaltzaindiko izendapenaren arabera.

Oro har, erdialdeko dialekto bat da, Ipar Euskal Herriko eta Mendebal Euskal Herriko tradizioen artekoa. Euskalki horretan, bi hizkera mota nagusi bereizten dira: iparraldeko goi nafarrera eta hegoaldeko goi nafarrera. Nafarroa Garaiko euskal hiztun gehienak iparraldeko goi-nafarreraz mintzo dira. Hegoaldeko goi-nafarreraren eremua Nafarroa Garaiko erdialdetik Pirinioetara zabaltzen da. Horixe zen Iruñeko hirian hitz egiten zen berezko euskara mota, eta hiztun gutxi du gaur egun, mila lagunetik behera.

Historia

Hegoaldeko goi-nafarreraren lurraldean, eremu handiak hartu zizkion erdarak euskarari XIX. mendean zehar. Hegoaldeko goi-nafarrera XIX. mende arte euskal eusklakirik zabalduena eremuz izan zen (Lizarra, Tafalla eta Zangozako hirien ateetan zegoen euskararen eta erdararen arteko muga, XVIII. mendean). Hiru molde nagusi bereizi zizkion Bonaparte printzeak: Iruñerritik ipar-ekialderakoa (Egues, Olaibar, Artzi, Erro, Auritz), Iruñerritik hego-mendebalerakoa (Oltza, Zizur, Gulia) eta Izarbekoa (Gares).

Erdarazko dokumentuetan ageri diren euskarazko toponimo, hitz eta esaldi laburrak alde batera utzita, hegoaldeko goi-nafarreraz ezagutzen den lehen olerkia 1564koa da, Joan Amenduzekoa Iruñeko medikuak egina. 1561ean Antso Elsokoa fraile teatinoak Doctrina Christiana bat euskaraz (goi-nafarreraz, agian) eta gaztelaniaz inprimarazi zuen. 1621ean, Juan Beriaingoak, Utergan (Izarbeibar) sortutako apezak, Tratado de como se ha de oir misa obra euskaraz (hegoaldeko goi-nafarreraz) eta gaztelaniaz idatzi zuen. 1735ean argitaratu zuen Eleizalde apezak Apecendako Doctrina Christiana liburua, eta 1754an idatzi zuen Jose Antonio Mikelestorena lesakar apezak Cerura nai duenak ar dezaquean vide erraza obra.

Goi-nafarreraz idatzi zuten bi apez ageri dira gailen XVIII-XIX. mendeetan, Sebastian Mendiburu (Oiartzun, Gipuzkoa, 1708 - 1782), iparraldeko goi-nafarreraz idatzi zuena, eta Joakin Lizarraga (Elkano, Egues, 1748 - 1835) hegoaldeko goi-nafarreraz idatzi zuena. XIX. mendearen erdialdetik aurrera hasi ziren Nafarroa Garaiko euskal idazleen lanak Euskal Herriko beste aldeetara bizkorrago zabaltzen; eta, oraindaino nafarrerak, Nafarroa Garaiko gorabehera sozio-politikoak zirela medio, euskararen munduan literatura dialekto nagusitzat hartzeko aukerarik izan ez duen arren, euskalki nagusitzat jotzen da egun alderdi askotatik.

Nafar euskararen gaur egungo mapa (Koldo Zuazo, 2015)

Susana Agerre lizarragabengoatar sokatiralaria, Koldo Zuazorekin hizketan, Sakanan egiten den nafar euskararen erakusgarri.

Hedadura

Nafarreraren hiztunak dituen eremua hau da: Bortziriak, Malerreka eta Sakana eskualdeak; Bertizarana, Goizueta, Beintza-Labaien, Saldias, Ultzama, Lantz, Anue, Atetz, Odieta, Esteribar, Erroibar eta Auritz udalerriak; eta Oronoz-Mugairi herria (Baztan udalerriko mendebaldean; Baztango gainerako herrietan goi nafarrera eta nafar-lapurteraren arteko nahasketa batekin solastatzen dira).

XX. menderaino, Gipuzkoako ipar-ekialdean ere hitz egiten zen nafarrera. Gaur egun, Beterriko gipuzkerakotzat jotzen da hango euskara, baina oraindik, Errenteria-Irun bitarte horretan, zenbat eta ekialderago, nabarmenagoak dira nafarreraren ezaugarriak (eta, neurri txikiagoan, lapurterarenak ere); zenbat eta mendebalderago, berriz, areago nabari dira gipuzkerarenak. Eremu horretan, XVI. mende arte, lapurteraren eragina izan zen nagusi; XVI. eta XVII. mendeetan, nafarrerak eragin zuen batez ere; XVIII. mendean eta orduz geroztik, ordea, gipuzkeraren eragina izan da nagusi, eta Beterriko gipuzkeraren gero eta ezaugarri gehiago ditu.^[2]

«	Laburbilduz, Gipuzkoako gainontzeko hizkeretatik hurbilago azaltzen dira gaurregungo Errenteria-Irun bitartekoak. Gipuzkoarekin batzen dituzten ezaugarriak doaz aurreraka eta Nafarroarekin eta Lapurdirekin batzen zituztenak, aldiz, atzeraka. Gorago esan den bezala, bereizgarri giputz guztiak ere hedatuz doaz —edo dagoeneko hedatu dira— bertara.	»
Koldo Zuazo^[2]

Azpieuskalkiak

Tarteko hizkerak

Alde batetik, Baztango herri gehienetan (Oronoz-Mugairi izan ezik) nafar-lapurterara jotzen da; eta Aezkoan, goi-nafarreraren, nafar-lapurteraren eta ekialdeko nafarreraren tartekoa hitz egiten da.

Bestetik, Leitza, Basaburua, Imotz, Larraun, Lekunberri, Ezkurra eta Eratsungo hizkera erdialdeko euskara edo gipuzkerara gerturatzen da.

Burundan, Altsasu, Olazti, Bakaiku eta Urdiainen, erdialdeko euskararen osagaiak dituzte, bai eta mendebaleko euskararenak ere; badirudi mendebaleko euskararen eragin hori Gasteiztik heldu zela, hiri hori izan bide baitzen mendebaleko euskararen sorgune nagusi XII. eta XIII. mendeetan.

Beste euskalki batzuk

Erdialdeko euskara

Erdialdeko euskara edo gipuzkera zabalduta dago Araitz, Betelu eta Areson, eta tarteko hizkera eragin du inguruko beste udalerri batzuetan, arestian aipatu bezala.

Nafar-lapurtera

Zugarramurdi, Urdazubi eta Luzaide nafar herrietako berezko hizkera nafar-lapurtera da.

Ekialdeko nafarrera

Azkenik, sartaldeko ibarretako hizkerak ekialdeko nafarreran sailkatuak dira gaur egun. Galdua den erronkariera eta galtzear den zaraitzuera ditugu.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ «Euskalkia nafarrera da; zehazteko premia denean, (Iparraldeko eta Hegoaldeko) goi nafarrera, (marra aukeran utziz).» Euskaltzaindia, 57. araua.
↑ ^a ^b Koldo Zuazo (1997): «Oiartzungo hizkeraren kokagunea», in Fontes linguae vasconum: Studia et documenta, 76. zenbakia, 397-426. orrialdeak.