Eguesibarrera

Eguesibarrera (†)
	eguesibarrera — euskera
	Eguesibarrera, Hegoaldeko goi nafarreraren barruan
Sailkapena
Euskalkia	Nafarrera
Zati-euskalkia	Hegoaldeko goi nafarrera
Azpieuskalkia	Sortaldeko nafarrera
Kokapena
Eskualdea	Aranguren, Eguesibar, Elortzibar, Ibargoiti, Itzagaondoa, Lizoainibar, Longida, Untzitibar, Urraulbeiti eta Urraulgoiti,; Nafarroa Garaia
Egoera
Estatus	desagertua

Eguesibarrera hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiaren hizkera bat da, Nafarroa Garaiko Aranguren, Eguesibar, Elortzibar, Ibargoiti, Itzagaondoa, Lizoainibar, Longida, Untzitibar, Urraulbeiti eta Urraulgoiti ibarretako berezko euskara. Sortaldeko azpieuskalkia barruan dago.

2007ko udazkenean, ez zegoen eguesibarrerazko euskaldun gutxienik, eta, beraz, hizkera hilda da.

Herriko hizkeraren aztarna anitz dago ibar honetako toponimian, esaera zaharretan eta eguneroko hainbat hitzetan.

Historia

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Egues (Burlata eta Uharte barne), Elortz (Tebas barne), Aranguren, Ibargoiti, Untziti, Itzagaondoa, Longida eta Lizoain ibarrak, Agoitz, Tebas, Urrotz eta Uharte hiribilduak eta Urraulgoiti ibarreko Aristu, Adoain, Arangozki, Artanga, Aietxu, Elkoatz, Jakoisti, Lareki, Ongotz eta Sastoia herriak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiko Eguesibarrera azpieuskalkian.^[1] Azpieuskalki horretakoak ziren, intentsitate handieneko eremuan, Eguesibarreko Egulbati, Elia, Amokain eta Sagaseta (udalerriko biztanleriaren % 7 osatzen zuten), Lizoainibarreko Beortegi, Laboa eta Leiun (udalerriko biztanleriaren % 15) eta Aristu, Urraulgoitiko herri bakarra, intentsitate handieneko eremuan kokatua (ozta-ozta iristen zela ibar horren % 2ra). Bestalde, Urraulgoitin honetan, Aizkurgi, Arieltz, Eparotz, Ezkanitz, Gindano, Imirizaldu, Irurozki, Larraun, Ozkoidi, Santa Fe, Zabaltza, Zerrenkanobeiti eta Zerrenkanogoiti herriak, ibarreko biztanleriaren % 59 ordezkatzen zutenak, eremu ez euskaldunean zeuden. Pedro Irizarren kalkuluen arabera, 1860 eta 1870 artean 3 200 eguesibarrerazko euskaldun inguru egongo ziren hiru ibarretan.^[2]

1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, 1904ko irailaren 1ean, oso Eguesibarrera hiztun gutxi geratzen ziren. Azpieuskalki horretako leku bakartzat honako hauek aipatzen dira, hirurak Eguesibarrekoak: Egulbati, Sagaseta eta Elkano.

1925-1935 garaian, Aingeru Irigaraik ikerketa zehatzak egin zituen Nafarroa Garaiko hizkuntzaren mugaldean. Garai hartan euskal hiztunak aurkitu zituen herrialdeko herririk hegoaldekoenak adierazten dituzten bere datuekin, Eguesibarrerari zegokion toki bakarra Urraulgoitiko Aristu etxaldea zen, 1930ean 27 biztanle zituena, eta 1940an 17 besterik ez. Gainerakoak ez ziren euskaldunak.^[3]

1930eko hamarkadan, Pirinioaurreko azpieuskalkiak bere nagusitasuna galdu zuen gaztelaniaren mesedetan, asmo politikoko (Frankismoa) eta izaera ekonomikoko hainbat inguruabar sozialengatik, gaztelaniaren aurrerabidea errazten zutenak. Borondatezko berezko hizkuntzaren galera hori euskaraz hitz egiteko debekuarekin batera gertatu zen. Hala, 1937an erabat debekatu zen bide publikoan euskaraz hitz egitea. Hurrengo urtean, euskara erregistroetatik kanpo uzten da, eta horren atzetik daude auzitegiak, saltokiak, eskritura publikoak, aldizkariak, eskolak, irratiak... Horrela, herri landatarrenetan, edo batzuetan ezta hori ere, euskara familiartera bakarrik baztertuta geratu zen.

Ondorioz, 1970ean jada ez zen horrelako Eguesibarrerazko euskaldunik geratzen.^[2]

Kokapena

Eguesibarrerako banaketa

Gaur egun, ez dago eguesibarrera hiztunik. Hala ere, 1870an, hiztunak erregistratu dira, honako udalerri hauek barne:

Ezaugarriak

Ahoskera

Bokalismoari dagokionez, oa > ua taldeak ixtera jotzen du batzuetan (da nesakua, ez mutikua)
Bokalerdiaren kontsonantizazioa dugu u > b kasuan (gau > gaba)
Monoptongaketak sailean, ai diptongoa > i bihurtu da (jinkuenpaxa)
Goiko bokalek eragin asimilazioaz mintzatuko gara orain, -a bokala nagusitzen da aitzineko -u eta -i ren ondoren (kulpa, erbia)
-on bukaera gordetzen da gaztelaniatik datozen -ón bukaturiko erdal maileguetan (kañon, millon)

Morfologia

Mugagabe, mugatuari dagokionez, jakina da euskaraz, azken honetan mugatzaileak gero eta gehiago ezartzen direla. Aditzondoak, adjektiboa eta bigarren mailako predikatuak mugagabe edo partitiboarekin adierazten dira mendebal eta erdialdeko hainbat kasutan (i gaixto aiz, gaxto zara)
Kasu ergatiboari dagokionez, jakina ere bada, euskararen dialektoen artean euskalkiak bi multzotan bereizten dituen isoglosa garrantzitsua badagoela; hau da, alde batetik absolutibo pluralaren eta ergatibo pluralaren arteko ezberdintasuna egiten duten euskalkiek, (-ek) morfema atxikiz ergatibo pluralerako, eta (-ak) absolutibo pluralerako
Kasu soziatiboan -aki dugu maiz askotan (filaeki, inzensarioaeki)
Kasu prolatiboan zenbaitetan -tik dugu: ez da markarik agertzen (ni kanpero bainindego)
Ablatibo bizigabean -taik morfema ohikoa dugu (hortaik hasi da)
Distributiboan -ra morfema banatzailea agertzen da, -na/-ra-ren balio berberarekin

Hiztegia

Herri gehienek eguesibarreraz dute izen tradizionala, eta gaur egungoak, euskara batuaz, nagusiki Urraulen:

Adoain: Aduañe
Akirain: Akidain
Apardoze: Apardoxe edo Aparduese
Ardatz: Ardanatz
Ardatz: Ardanatz
Arieltz: Arieltze
Arripodas: Ripodase
Burlata: Burleta
Egillor: Ellor
Elkoatz: Elukatze
Eparotz: Eparoze
Erespuru: Aizpurua
Eskusaga: Eskuxiaga
Etxague: Etxabe
Ezkitz: Azkotz
Geretz: Geretze
Jakoisti: Sakoixti
Larraun: Larrañe
Martsain: Masain
Nardoze Alduate: Nardoxe Alduate edo Narduese Alduate
Nardoze Andurra: Nardoxe Andurra edo Narduese Andurra
Ongotz: Ongoze
San Vicente: Donebikendi
Santsoain: Santsuañe
Sastoia: Sastua
Tabar: Tabarre
Uharte: Uerte
Zabaltza: Ibarzabaltza
Zerrenkanobeiti: Serrenkanupe
Zerrenkanogoiti: Serrenkanugaine
Zilegieta: Zeligueta

Hiztunak

Hizkera hori ziurrenik desagertua dago 1970etik. Hauxe da hiztun kopuruaren bilakaera historian zehar:


Hiztunak aldaeraren arabera	Hiztunak guztira
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.	Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Eguesibarrera	Eguesibarrera

Konparaketa

Hemen agertzen dira bildutako aditz-formak:

Euskara batua	Eguesibarrera	Zizurko hizkera	Artzibarrera
Euskara batua	Eguesibarrera	Zizurko hizkera	Hegoartzibartar	Arriasgoitikoa	Hegoesteribartar
naiz zara da gara zarete dira	naiz zara da gara zarate dere	naiz zare ? ? ? ?	naiz zara da gara zate dire	neiz zara da gera zate dire	neiz zera de gera zete dire
nintzen ziren zen ginen zineten ziren	nitza zina ze gina zinate zere	? ? ? ? ? ?	nintze zine zen gine zinete zire	nintze zine ze ginde zinete ziren	nintze zine ze gintze zinete ziren

Bibliografia

"Hegoaldeko Goi-Nafarrera Elortzibarko Aldaera Hiztegia - Nafarroako Euskalkiak" (Aitor Arana, 2009)

Erreferentziak

Euskaltzaindia. Hegoaldeko goi-nafarrera. Eguesibarrera.

↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑ ^a ^b Pedro Irizar. «Los dialectos y variedades de la lengua vasca. Variedades desaparecidas y variedades amenazadas de rápida extinción. Su evolución en el transcurso de un siglo» [Contribución a la Dialectología de la lengua vasca, t. I, pp.241-267. Batez ere: pp.251, 257, 260-261]
↑ Irigarai. Contribución a la Dialectología de la Lengua Vasca, t. 1, 9., 10. eta 11. mapak, 132-133 ok,