Amadeo I.a Savoiakoa

Amadeo I.a Savoiakoa, izen osoa Amedeo Ferdinando Maria di Savoia (Turin, Sardiniako Erresuma, 1845eko maiatzaren 30a - Turin, Italia, 1890eko urtarrilaren 18a) Aostako lehen dukea eta, 1870-1873 bitartean, Espainiako erregea izan zen.

Amadeo I.a Savoiakoa
Espainiako errege 1870eko azaroaren 16a - 1873ko otsailaren 11 Espainiako Estatuburua 1870eko azaroaren 16a - 1873ko otsailaren 11
Bizitza
Jaiotza	Turin, 1845eko maiatzaren 30a
Herrialdea	Espainia Italiako Erresuma  (1861eko martxoaren 17a -  1890eko urtarrilaren 18a)
Heriotza	Turin, 1890eko urtarrilaren 18a (44 urte)
Hobiratze lekua	Supergako basilika
Heriotza modua	berezko heriotza: bronkopneumonia
Familia
Aita	Viktor Emanuel II.a Italiakoa
Ama	Archduchess Adelaide of Austria
Ezkontidea(k)	Maria Vittoria dal Pozzo  (1867ko maiatzaren 30a -  1876ko azaroaren 8a) Princess Maria Letizia, Duchess of Aosta (en)  (1888ko irailaren 11 -  1890eko urtarrilaren 18a)
Seme-alabak	ikusi Prince Emanuele Filiberto, 2nd Duke of Aosta (en) Prince Vittorio Emanuele, Count of Turin (en) Luis Amadeo Savoiakoa Prince Umberto, Count of Salemi (en)
Haurrideak	ikusi Maria Pia Savoiakoa Princess Maria Clotilde of Savoy (en) Hunberto I.a Italiakoa Prince Oddone, Duke of Montferrat (en) Vittorio Emanuele di Savoia-Carignano (en) Carlo Alberto di Savoia-Carignano, Principe di Savoia (en)
Leinua	Savoiako etxea House of Savoy-Aosta (en)
Hezkuntza
Hizkuntzak	italiera
Jarduerak
Jarduerak	subiranoa eta militarra
Jasotako sariak	ikusi Order of the Black Eagle Order of St. Andrew knight of the Order of Saints Maurice and Lazarus Knight Grand Cross in the Order of the Netherlands Lion  (1863ko abuztuaren 28a)
Zerbitzu militarra
Gradua	Capitán General de la Real Armada Española (en)
Parte hartutako gatazkak	Battle of Custoza (en)
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	katolizismoa

Urte pare bat iraun zuen haren erregealdiak eta ezegonkortasun politiko handia izan zen garai horretan. Ezin konponduriko krisia larriagotu egin zen Kubaren independentzia nahiarekin eta 1872an hasi zen karlistaldi berriarekin.

Biografia

Amadeo I.a Espainiakoa

Amadeo I.a Espainiakoa

Amadeo I.a Espainiakoa, Vicente Palmaroliren margolana

Amedeo Ferdinando Maria di Savoia Turinen jaio zen, Sardiniako Erresuman, 1845ko maiatzaren 30ean. Aita Piemonte-Sardiniako errege Viktor Emanuel II.a izan zuen eta ama, berriz, Adelaida Austriakoa. Karlos III.a Espainiakoa Adelaidaren birraitona zen; bikotearen bigarren semea izan zen.

1861ean, aita Italiako errege bilakatu zen, Savoiako etxekoa. Heziketa militarra izan zuen eta Custozzako guduan (1866) aritu zen. 1867an María Victoria dal Pozzo della Cisternarekin ezkondu zen.

1867an, Maria Victoria dal Pozzo della Cisternarekin ezkondu zen —La Cisterna y Belriguardoko printzesa zen—, eta bikoteak hiru seme izan zituen: Manuel Filiberto, Aostako II. dukea; Victor Manuel, Turingo I. kondea; eta Luis Amadeo, Los Abruzosko I. dukea.

1876ko azaroaren 8an emaztea hil zitzaion eta alargun egon zen luzez. 1888an ezkondu zen bere iloba Maria Leticia Bonaparte frantses printzesarekin. Napoleon Jose Bonaparterekin ezkonduta zegoen eta Amadeoren arreba Maria Clotilderen alaba zen. Bikoteak beste seme bat izan zuen: Humberto Savoia-Aostakoa, Salemiko I. kondea.

Erregeek hartzen zuten formazio militarraren parekoa jaso zuen eta hargin beltz izan zen.

Espainiako errege (1870-1873)

Iraultza Loriatsuak Seiurteko demokratikoa amaitu ondoren, Elisabet II.a erreginak Espainiatik ihes egin behar izan zuen. 1869ko Konstituzioak monarkia konstituzionala ezarri zuen, baina kargua onartu behar zuen erregea aurkitzea nekeza zen.

Joan Prim jenerala buru zuen Alderdi Aurrerakoiaren lehen mugimenduak Fernando de Coburgok, Pedro V.a errege portugaldarraren aitak, tronua onar zezan lortzera bideratuta egon ziren, 1853an bere emaztea, Maria II .a, hil zen arte errege izan zena. Fernandoren aukerari esker, errege bat aurkitzeko arazoa konpontzeaz gain, Espainian eta Portugalen nagusi ziren dinastiak elkartzean, etorkizuneko iberiar batasun bati atea irekitzen zitzaion, bi koroak banandu eta bi mende geroago.

Baina azkenean, Aostako dukea, Amadeo Savoiakoa ikusi zuten egoki, Italiako erregearen semea. Espainiarekin loturak zituen antzinako dinastia batetik zetorren, progresista zen, katolikoa... Eta 1870eko azaroaren 16an Espainiako Gorteek Amadeo Savoiakoa aukeratu zuten errege, 191 botorekin; beste botoak, berriz, honela banatu ziren: 60 Errepublika federal baten alde, 27 Montpensierreko dukearentzat (Luisa Fernanda infantaren senarra), 8 Baldomero Espartero jeneral zaharrarentzat, 2 Errepublika unitarioaren alde, 2 Alfontso Borboikoaren alde (gero errege izan zena), 1 errepublikarentzat eta beste bat Montpensierreko dukesa Maria Luisa Fernanda infantarentzat, Elisabet II.aren ahizparentzat; 19 boto zuri egon ziren. Horrela aukeratu zuten Amadeo errege.

Erabaki horretan, funtsezkoa izan zuen Joan Prim jeneralaren babesa, ―Joan Prim jeneralak lehenako Baldomero Espartero jeneral zaharrari eskaini zion Espainiako koroa eta honek ez omen zuen onartu―, baina, abenduaren 30ean, artean Amadeo Espainiara iritsi gabe zela, Prim hil zuten Madrilen.

Karlistak eta errepublikazaleak ez ziren ados egon, bakoitzaren arrazoi eta interesak zirela medio, eta aristokrazia borboizaleak ere ez zuen oso egoki ikusi, atzerritarra zen, desamortizazioen aldekoa, Aita Santuen Lurraldeari aurka egin zionaren semea... Herriak ere ez zuen gustuko izan, ez zuen jendaurrerako xarmarik eta kostatu egin zitzaion gaztelaniaz hitz egiten ikastea...

Baina berehala abitu zen batzorde bat Florentziarantz, dukeari parte emateko xedean. Abenduaren 4an onartu zuen ofizialki hautaketa eta segituan bidaiatu zuen Espainiarantz. Tarte horretan, abenduaren 30ean, hil zen Prim, hiru egun lehenago jasandako atentaturen zaurien ondorioz.

Abenduaren 30ean Cartagenan lehorreratu eta, 1871ko urtarrilaren 2an, Madrilera iritsi zenean, Primen gorpuaren aurrean errezatzera joan zen. Ondoren egin zuen zina Gorteen aurrean.

Espainiako ezegonkortasun politikoak arazo handiak eman zizkion Amadeori. Primek bultzatu zuen eta haren alde bozkatu zuen koalizioa zatikatuta zegoen, eta Serrano, Ruiz Zorrilla eta Sagastaren goranahi politikoak gobernuaren lana galarazi zuen. Hori gutxi balitz, 1872ko udaberrian Bigarren Karlistaldia piztu zen.

1872ko uztailaren 18an, Madrilen, onik atera zen bere kontrako atentatu batetik. Horren ostean, Pérez Galdósen arabera, "Ah, per Bacco, io non capisco niente. Siamo una gabbia di pazzi" (Bakorengatik, ez dut deus ere ulertzen. Eroetxe bat gara) esan omen zuen. Kuban, berriz, Hamar Urteko Gerra gaiztotuz joan zen. Azkenik, 1873ko otsailaren 11n, uko egin zion koroari.

Ez zituen garai erosoak bizi. Azken itsuskerietako bat urtarrilaren 29an Maria Victoria erreginak Luis Amadeo hirugarren semea izan zuenean gertatu zitzaien. Garai hartan, erditu berria zen ama luzez ohean egon ohi zenez, beste dama batzuek eraman ohi zuten haurra bataiatzera, baina ez zen inor horretarako prest egon. Azkenean, Prim dukesak egin behar izan zuen. 50 bat pertsonarentzako banketea antolatuta zegoen, baina 20 batek huts egin zuten, hainbat aitzakia argudiatuta.

Madrildar tradizioak dioenez, 1873ko otsailaren 11n, eguerdian, agurra eman zioten Amadeori Café de Fornos jatetxean bazkariaren zain zegoen bitartean. Komunikazioa jaso bezain pronto, bazkaria bertan behera utzi eta grappa bat eskatu omen zuen; familia jaso, tronuari uko egin eta, diputatuen baimenaren zain geratu gabe —1869ko konstituzioak horrela eskatzen zuen—, italiar enbaxadan errefuxiatu omen zen.

Mezua idatzi zion nazioaren ordezkaritzari:

«	Al Congreso: Grande fue la honra que merecí a la Nación española eligiéndome para ocupar su Trono; honra tanto más por mí apreciada, cuanto que se me ofrecía rodeada de las dificultades y peligros que lleva consigo la empresa de gobernar un país tan hondamente perturbado. Alentado, sin embargo, por la resolución propia de mi raza, que antes busca que esquiva el peligro; decidido a inspirarme únicamente en el bien del país, y a colocarme por cima de todos los partidos; resuelto a cumplir religiosamente el juramento por mí prometido a las Cortes Constituyentes, y pronto a hacer todo linaje de sacrificios que dar a este valeroso pueblo la paz que necesita, la libertad que merece y la grandeza a que su gloriosa historia y la virtud y constancia de sus hijos le dan derecho, creía que la corta experiencia de mi vida en el arte de mandar sería suplida por la lealtad de mi carácter y que hallaría poderosa ayuda para conjurar los peligros y vencer las dificultades que no se ocultaban a mi vista en las simpatías de todos los españoles, amantes de su patria, deseosos ya de poner término a las sangrientas y estériles luchas que hace tanto tiempo desgarran sus entrañas. Conozco que me engañó mi buen deseo. Dos largos años ha que ciño la Corona de España, y la España vive en constante lucha, viendo cada día más lejana la era de paz y de ventura que tan ardientemente anhelo. Si fueran extranjeros los enemigos de su dicha, entonces, al frente de estos soldados, tan valientes como sufridos, sería el primero en combatirlos; pero todos los que con la espada, con la pluma, con la palabra agravan y perpetúan los males de la Nación son españoles, todos invocan el dulce nombre de la Patria, todos pelean y se agitan por su bien; y entre el fragor del combate, entre el confuso, atronador y contradictorio clamor de los partidos, entre tantas y tan opuestas manifestaciones de la opinión pública, es imposible atinar cuál es la verdadera, y más imposible todavía hallar el remedio para tamaños males. Lo he buscado ávidamente dentro de la ley y no lo he hallado. Fuera de la ley no ha de buscarlo quien prometió observarla. Nadie achacará a flaqueza de ánimo mi resolución. No habría peligro que me moviera a desceñirme la Corona si creyera que la llevaba en mis sienes para bien de los españoles; ni causó mella en mi ánimo el que corrió la vida de mi augusta esposa, que en este solemne momento manifiesta, como yo, el vivo deseo de que en su día se indulte a los autores de aquel atentado. Pero tengo hoy la firmísima convicción de que serían estériles mis esfuerzos e irrealizables mis propósitos. Éstas son, señores diputados, las razones que me mueven a devolver a la Nación, y en su nombre a vosotros, la Corona que me ofreció el voto nacional, haciendo de ella renuncia por mí, por mis hijos y sucesores. Estad seguros de que al desprenderme de la Corona no me desprendo del amor a esta España tan noble como desgraciada, y de que no llevo otro pesar que el de no haberme sido posible procurarle todo el bien que mi leal corazón para ella apetecía. Amadeo. Palacio de Madrid a 11 de febrero de 1873.	»
—BOLAÑOS MEJÍAS, Carmen: El reinado de Amadeo de Saboya y la monarquía constitucional. Madrid, UNED, 1999, pp. 238-239.7

Erabat desengainatua, Italiara itzuli eta Turinen finkatu zen. Ruiz Zorrillak eginahalak egin zituen itzultzeko, baina gehiengoak onartu egin zuen haren alde egitea eta, otsailaren 11ko arratsalde hartan bertan, I. Errepublika aldarrikatu zuten Espainian.

Abdikazioaren ondorengoa

Abdikatu ondoren, Lisboara joan zen eta, handik, Turinera: bere jaioterrian ezarri zen, emaztearekin eta hiru semeekin.

Italian, Amadeo Aostako duke izan zen.

1876ko azaroaren 8an, María Victoria emaztea hil zen. 1888ko irailaren 11n bigarren aldiz ezkondu zen, Leticia Bonaparterekin.

Turinen hil zen, 1890eko urtarrilaren 18an, bronkopneumoniak jota, eta bertako Supergako basilikan ehortzi zuten.

Erreferentziak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Amadeo I.a Savoiakoa