Mongoliera

Mongoliera (Mongγol kele edo Mongol khel; alfabeto zirilikoaz: монгол хэл [mɔŋɢɔ̆ɮ xeɮ]) altaitar hizkuntza da, Mongoliako mintzaira ofiziala dena eta hango biztanleen % 90ek inguru hitz egiten dutena. Txinako probintzia batzuetan ere ofiziala da. Guztira, bospasei milioi hiztun baino gehiago ditu. Mongolian Khalkha dialektoa da nagusi, eta idazkera zirilikoan edo mongoliar idazkera tradizionalean idazten da (batzuetan idazkera latindarrean ere bai, batez ere interneti eta sare sozialei begira), baina Barne Mongolian mongoliera askoz aberatsagoa da dialektologiari dagokionean eta bertan hizkuntza mongoliar idazkera tradizionalean idazten da.

Mongoliera
монгол хэл — ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠬᠡᠯᠡ — ꡏꡡꡃ ꡢꡡꡙ ꡁꡦ ꡙꡦ
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Mongolia eta Txina (Barne Mongoliako eskualde autonomoan eta Liaoning, Jilin and Heilongjiangeko probintzietan)
Hiztunak	5-6 milioi hiztun
Hizkuntza sailkapena
mongoliar hizkuntzak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	SOV hizkuntza eta hizkuntza eranskaria
Kasu gramatikalak	nominatiboa, genitiboa, dative-locative case (en) , akusatiboa, ablatiboa, instrumentala eta komitatiboa
Alfabetoa	Mongolian (en) , alfabeto zirilikoa, ʼPhags-pa (en) , Soyombo (en) , latindar alfabetoa, Mongolian Cyrillic alphabet (en) , tibetar alfabetoa eta Braillea
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	mn
ISO 639-2	mon
ISO 639-3	mon
Ethnologue	mon
Glottolog	mong1331
Wikipedia	mn
ASCL	7902
IETF	mn

Gramatikari dagokionean, mongoliera arautua Khalkha Mongoliera Estandarra da, aldaera hau erakusten da eskoletan eta hori jarraitzen da idazterako orduan. Badira mongoliar hizkuntza familiako kide diren buriatera eta oiratera mongolieraren dialektotzat hartzen dituztenak (beste hainbat ere bai), baina adierazpen horiek ez datoz bat nazioarteko estandarrarekin. Hau da, nazioartean hizkuntzatzat hartzen dira aipatutakoak, nahiz eta mongolieratik hurbil egon.

Banaketa geografikoa

Mongoliera Mongoliako hizkuntza ofiziala eta nazionala da. 2014ko datuen arabera, Mongolian 3.6 milioi pertsona inguruk hitz egiten dute mongolieraz (baina horiek guztiek ez dute idazten mongolieraz). Txinako lurralde autonomo den Barne Mongolian ere mintzatzen da mongoliera eta lurralde hartan ere probintzia mailako hizkuntza ofiziala da, non 4.1 milioi mongoliar inguru bizi diren. Txinan bizi diren mongoliar etniako 5.8 milioi pertsonen artean, gutxi gorabehera horien erdiak hitz egiten daki mongolieraz. Alabaina, ezin da jakin Txina osoan zenbatek dakiten mongoliera, Txinako agintaritzak ez dituelako hizkuntza-gaitasunari buruzko datuak argitaratzen. Barne Mongolian, mongolieraren erabilerak goraldi eta beheraldiak izan ditu azken mendeetan. Adibidez, hizkuntzak beheraldia izan zuen Qing periodoan zehar, baina suspertu egin zen 1947 eta 1965. urteen artean, ostera 1966 eta 1976. urteen artean berriz ere beheraldi batean sartzeko, eta gero, 1977 eta 1992. urteen artean bigarren susperraldia eduki zuen, baina urte horretatik 2012ra bitarte beheranzko joera eduki zuen. Mongolierak Barne Mongolian beheraldiak eduki baditu ere hiriguneetan eta hezkuntza arloan, ez da berdina pasa txinera mintzatzen duten etnia mongoliarreko pertsonekin, horiek haien nortasuna mantentzen dute, Barne Mongoliako hirietan etnia nagusi delako. Barne Mongoliako egoera linguistikoak, dirudienez, ez die oztoporik jartzen mongoliarrei euren hizkuntza mantentzeko lanak egitean. Txinan badira zenbait mongoliar sendia, adibidez, Tumetak, euren jatorrizko hizkuntza (mongoliar familiakoa edo haren dialektoa) hitz egiteko gaitasuna erabat edo ia erabat galdu arren, euren burua mongoliar gisa identifikatzen jarraitzen dutenak eta Txinako agintaritzak ere hala sailkatzen ditu. Mongoliar baten eta txinatar baten ezkontzatik sortutako haurrek ere mongoliar etniako kide gisa sailkatzea nahi badute, hartarako aukera dute (eta askotan hala egiten dute). 2020an, Txinako gobernuak mongolieraz irakasten duten eskoletan hiru arlo — hizkuntza eta literatura, politika eta historia — mandarinez erakuts zitezela agindu zuen eta horrek protestak sortu zituen Barne Mongolian, nahiz eta Txinako agintaritzak berehala deuseztatu zituen protesta horiek.

Sailkapena eta dialektoak

Mongoliera mongoliar hizkuntzen familiako kide da. Mongoliar hizkuntzak mongoliar hizkuntza-familian duen tokia eztabaidaz betetako gaia da, izan ere, hizkuntza-familia horien kideei buruzko informazioa zaila da erlazionatzen eta antolatzen, hortaz, ezin dira ondorio argiak atera. Faltan botatzen dira mongolieraren garapen soziolinguistiko eta historikoari buruzko datuak. Mongoliar hizkuntza-familiaren kideen arteko fonologia eta lexiko-azterketa konparatiboak ondo garatuak dauden arren, oraindik ere ez dago oinarririk azterketa morfosintaktiko konparatibo bat egiteko, adibidez, Khalkha eta Khorchin bezalako aldaera zeharo desberdinen artean.

Mongoliar taldeko zenbait aldaeren izaera — hau da, aldaera horiek mongolieraren dialektoak diren edo hizkuntza burujabeak diren — eztabaidan dago. Mota horretako gutxienez hiru aldaera existitzen dira: oiratera (baita ere Kalmyk aldaera) eta buriatera, zeintzuk Errusian, Mongolian eta Txinan mintzatzen diren; eta ordosera, zeina Barne Mongoliako Ordos hiriaren inguruko lurretan mintzatzen den. Bestalde, Khalkha dialektoa alde guztietatik mongolieraren dialektotzat hartzen da, zeina Mongolian mintzatzen den. Esan daiteke hori dela adostatsun bakarra, hortik haratago ikuspuntu ezberdinak ditugu, adibidez, Sanžeev-en (1953) sailkapena, zeinak mongoliar hizkuntza hiru dialektok osatzen zutela babestu zuen: Khalkha, Chakhar eta Ordos aldaerek. Sailkapen horrek buriatera eta oiratera hizkuntza ezberdintzat ditu.

Beste ikuspuntu batek, Luvsanvandan-enak (1959), mongoliar hizkuntza zabalago bat proposatzen du, zeina hiru dialektok osatuko luketen: erdialdeko dialektoa (Khalkha, Chakhar, Ordos), ekialdeko dialektoa (Kharchin, Khorchin), mendebaldeko dialektoa (Oirat, Kalmyk) eta iparraldekoa (buriateraren bi aldaerek osatua). Bestalde, Language Policy in the People’s Republic of China: Theory and Practice Since 1949 (euskaraz, Hizkuntza-politika Txinatar Herri Errepublikan: Teoria eta Praktika 1949tik) lanean mongoliera lau dialektotan bana daitekeela adierazten da: Khalkha dialektoa erdigunean, Horcin-Haracin dialektoa ekialdean, Oirat-Hilimag mendebaldean eta Bargu-Buriad iparraldean.

Mendebaldeko zenbait adituren arabera, Ordosen hitz egiten den aldaera hizkuntza burujabetzat har daiteke bere egitura silabiko gordezalea eta aniztasun fonetikoarengatik. Alabaina, Alasha aldaeraren gisakoen sailkapenak, zeina Barne Mongoliaren eraginpe kulturalean dagoen, baina historikoki Oiratekin lotua egon den, eta Darkhad bezalako beste muga-aldaeren sailakpenak zalantzaz josi dezake edonor. Esan daiteke arazo nagusia Chakhar, Khalkha eta Khorchin aldaeren sailkapenean dagoela, nola sailkatu horiek elkarrekiko eta buriatera eta oriaterarekiko? Fonemetan, [tʃ] fonemaren [tʃ]-rako zatiketa *i-ren aurretik eta [ts] gainerako berreraikitako bokalen aurretik, zeina Mongolian aurki daitekeen baina ez Barne Mongolian, askotan funtsezko bereizgarritzat hartzen da; adibidez, proto-mongolierako *tʃil, Khalkhaeraz: /tʃiɮ/, Chakhareraz: /tʃil/ «urtea», eta proto-mongolierako *tʃøhelen, Khalkhaeraz: /tso:ɮəŋ/, Chakhareraz: /tʃo:ləŋ/ «gutxi» ditugu. Alabaina, iraganeko aditz-aurrizkietako -sŋ-ren zatiketa (erdiguneko aldaeretan gertatzen dena) eta ekialdeko aldaeretan egiten den -dʒɛ zatiketa pisurik gabeko bereizgarritzat hartzen da.

Barne Mongolian, bertako hizkuntza-politika ofizialek mongoliera hiru dialektotan banatzen dute: hegoaldeko mongoliera, oiratera eta barghu-buriatera. Hegoaldeko mongoliera Chakhar, Ordos, Baarin, Khorchin, Kharchin eta Alasha aldaerek osatzen dutela esan ohi da. Bertako erakundeek mongoliera estandarra erabiltzen dute, zeinaren gramatika hegoaldeko mongolieran oinarrituta dagoen eta ahoskera – Chakhar dialektoan (Zortzi Banderen Lautadan hitz egiten den eran). Dialektologiari dagokionean, hego-mendebaldeko mongoliar dialektoak Khalkhatik hurbilago daude hego-ekialdeko mongoliar dialektoetatik baino: adibidez, Chakhar dialektoak Khalkha gertukoagoa du Khorchin baino.

Mongoliar hizkuntzetan mongoliera edo «erdialdeko mongolieraz» gain, beste hainbat hizkuntza aurki ditzakegu, hala nola, daurrera (Mongolia ekialdean, Heilongjiangen eta Xinjiang lurraldeko Tacheng inguruan mintzatzen dena), ekialdeko Yugur hizkuntza, bonanera, dongxiangera, monguorrera eta kangjia hizkuntza, azken hauek Qinghai eta Gansu lurraldetan mintzatzen direlarik eta Afganistango mongoliera, zeina ziurrenik desagertuta dagoen.

Mongoliar hizkuntza-familiaren sailkapenari dagokionean, Altaiar teoriak dio (zeinak gero eta babes gutxiago duen hizkuntzalarien artean) mongoliar hizkuntza-familia altaiar hizkuntza-familia handiago baten kide dela. Familia handi horretan turkiar hizkuntzak eta tungus hizkuntzak ere egongo lirateke, eta baita ere koreera eta japoniera beren dialektoekin zenbaiten arabera.

Dialektoen zerrenda

Juha Janhunenen sailkapenaren arabera, 2003an argitaratua, ondorengo dialektoak ditu mongolierak, gehienak Barne Mongolian mintzatzen direlarik:

• Tongliao taldea
  • Khorchin (Qurciv)
  • Jasagtu (Jasaqdu)
  • Jarut (Jarut)
  • Jalait (Jalajit)
  • Dörbet (Tuirbat)
  • Gorlos (Qhurlus)
• Juu Uda taldea
  • Aru Khorchin (vAru Qurciv)
  • Baarin (Baqhariv)
  • Ongniut (vUvgniqhut)
  • Naiman (Naimav)
  • Aokhan (vAuqav)
• Josotu taldea
  • Kharachin (Qaraciv)
  • Tümet (Tuimat)
• Ulan Tsab taldea
  • Chakhar (Caqar)
  • Urat (vUrat)
  • Darkhan (Tarqav)
  • Muumingan (Muumivgqhav)
  • Dörben Küüket (Tuirbav Gaugat)
  • Keshigten (Gasigdav)
• Xilingol taldea
  • Üdzümüchin (vUiczumuciv)
  • Khuuchit (Qaqhucit)
  • Abaga (vAbaqhe)
  • Abaganar (vAbaqhanar)
  • Sönit (Suinit)
• Kanpo mongolieraren taldea
  • Khalkha (Qalqe)
  • Khotogoit (Quduqhujit)
  • Darkhat (Tarqat)
  • Tsongol (Cuvgqhul)
  • Sartul (Sartaqhul)
  • Dariganga (Tariqhavgqhe)

Juha Janhunen –«Mongolian» liburua– 2012koa

«Mongolian» (euskaraz, «Mongoliera») liburuan, Juha Janhunenek idatzitakoan, mongolieraren hizkuntza familia lau adar linguistiko ezberdinetan bananduta ageri da:

• daur adarra, daur hizkuntzak soilik osatua, zeina Txinako Mantxuria lurraldeko ipar-ekialdean mintzatzen den, zehatzago esanda: Morin Dawa Daur Bandera Autonomoan (Hulunbuir lurraldea) eta Qiqihargo Meilisi Daur Barrutian (Heilongjiang);
• mogoleraren adarra, mogol hizkuntzak soilik osatzen duena, Afganistanen mintzatua, baina ziur aski jada desagertua;
• hegoaldeko mongolieraren adarra, zazpi hizkuntza ezberdinek osatuta, zeintzuk Tibeteko Amdo lurraldean hitz egiten diren;
• mongoliera arrunta edo erdialdeko mongolieraren adarra, sei hizkuntzek osatua, zeintzuk Mongolian mintzatzen diren gehienbat, baina baita ere herrialde haren ekialdean (Mantxuria eta Barne Mongolian), iparraldean (Siberian), mendebaldean (Dzungarian) eta hegoaldean (Ordosen).

Hegoaldeko mongolieraren azpisailkapena

Mongolieraren hizkuntza-familiaren edo mongoliar hizkuntzen taldearen barnean hegoaldeko mongoliera adarra dagoela esan da arestian, zeina ondorengo zazpi hizkuntzez osatuta dagoen, ondorengo azpitaldeetan kokatzen direlarik hizkuntza horiek:

• Shira Yughur
• Monguor taldea
  • Mongghul
  • Mongghuor
  • Mangghuer
• Bonan taldea
  • Bonan
  • Kangjia
  • Santa

Fonetika eta fonologia

Bokalak

Mongoliako mongolierak zazpi bokal ditu. Bokalak laburrak edo luzeak dira; hizkiak bikoiztuz adierazten da hori. Mongolierak, beste hizkuntza eranskari askok bezala, singarmonismoa du.

	Aurrekoak		Ertainekoak		Atzekoak
	Laburrak	Luzeak	Laburrak	Luzeak	Laburrak	Luzeak
Itxiak	i (и, й)	iː (ии)			u (ү)	uː (үү)
Erdiko-itxiak					ʊ (у)	ʊː (уу)
Erdikoak	e (э)	eː (ээ)	ɵ (o)			oː (oo)
Erdiko-irekiak					ɔ (о)	ɔː (оо)
Irekiak			a (а)	aː (аа)

Hitzaren erdian dauden azentu gabeko bokal laburrak ez dira inoiz ahoskatzen: болох «izan» [болх], мэдэх «jakin» [мэдх].

Singarmonismoa

Mongolierazko bokal guztiak bi taldeetan banatzen dira: «gogorrak», hots, а, о, у, eta «bigunak», hots, э, ө, ү; и bokal berezia da eta ez du talderik. Hitz guztiek bokal «gogorrak» bakarrik edo bokal «bigunak» bakarrik izan behar dituzte; и bokala bi taldeetako bokalekin nahastu daiteke. Lehenengo silabak у duenean bigarrenak а izan behar du: хурал «biltzar»; lehenengo silabak о edo ө dituenean bigarrenak ere о edo ө izango ditu: орох «sartu», өвөл «negu».

Kontsonanteak

		Ezpainkariak		Horzkariak		Mihi-atzekariak		Aho-gingilezkoak
		Sinpleak	Bigunak	Sinpleak	Bigunak	Sinpleak	Bigunak
Sudurkariak		m	mʲ	n	nʲ	ŋ
Leherkariak	Ahoskabeak/ahostunak	p	pʲ	t	tʲ	ɡ	ɡʲ	ɢ
	Hasperenketa duten ahoskabeak	(pʰ)	(pʲʰ)	tʰ	tʲʰ	(kʰ)	(kʲʰ)
Afrikariak	Ahoskabeak			ts	tʃ
	Hasperenketa duten ahoskabeak			tsʰ	tʃʰ
Igurzkariak	Erdikoak	(f)		s	ʃ	x	xʲ
	Albokariak			ɮ	ɮʲ
Dardarkariak				r	rʲ
Erdi-bokalak		w̜	w̜ʲ		j

Ш eta ж beti bigunak dira; г kontsonantea bokal «gogor»ren aurretik aho-gingilezkoa da eta bokal «bigun»en aurretik eta hitzaren amaieran ahoskabea bihurtzen da; н bokal laburren aurretik [n] gisa ahoskatzen da eta beste kasuetan [ŋ] gisa ahoskatzen da; б kontsonantea л, м, н ondoren [b] gisa ahoskatzen da eta beste kasuetan [w̜] gisa ahoskatzen da.

Azentua

Mongolierazko azentua lehenengo silaba, bokal luze bat edo diptongo batean dago.

Gramatika

Mongoliera hizkuntza eranskaria da. Artikulu honetan Mongoliako mongolieraren gramatikari buruz idazten da, beste dialektoak baztertuz.

Izenak

Numeroak

Mongolierazko izenek bi numero dituzte: singularra eta plurala, baina plurala adieraztea ez da beharrezkoa; pluralaren adierazleek izenen elkarteak adierazten dituzte sarri. Pluralaren adierazleak honako hauek dira: -нууд (-нүүд), -ууд (-үүд), -чууд (-чүүд), -д, нар (gizakiak adierazten dituzten hitzekin bakarrik erabiltzen da) eta -с.

Atzizki horien erabileraren arauak honako hauek dira:

• izenak -н, -р, -л, -й, -ь, -гч, -аач, edo -ч(ин) dituenean amaieran -д atzizkia erabil daiteke plurala adierazteko; atzizki hori gizakiak adierazten dituzten hitzekin erabiltzen da nagusiki: сурагчид «ikasleak», уншигчид «irakasleak»;
• izenak bokal labur bat edo diptongo bat dituenean amaieran -с atzizkia erabiltzen da (eta -й diptongo batean galtzen da): нохос «txakurrak», нялхас «haurrak»;
• izenak kontsonante bat (-н izan ezik) edo galtzen den bokal bat dituenean amaieran -ууд (-үүд) atzizkia erabiltzen da: буга «orein» (azkeneko -а galtzen da) — бугууд «oreinak», байшингууд «eraikinak»;
• izenak bokal luze bat edo diptongo bat dituenean amaieran -нууд (-нүүд) atzizkia erabiltzen da: тулаайнууд «untxiak», далайнууд «itsasoak»;
• -чууд (-чүүд) eta -чуул (-чүүл) atzizkiek elkarteak sortzen dituzte: залуу «gazte» — заалуучууд, залуучуул «jende gaztea», ядуу «behartsu» — ядуучууд, ядуучуул «jende behartsua»;
• нар (ez da hitzekin lotzen) atzizkiak ogibide berdina duten edo ahaidetasuna duten gizakien plurala adierzten du: эгч «arreba, ahizpa» — эгч нар «arrebak, ahizpak».

Kasuak

Mongolierak zortzi kasu ditu: nominatiboa, genitiboa, datibo-lokatiboa, akusatiboa, ablatiboa, instrumentala, adlatiboa eta komitatiboa. Izen guztiak «gogorrak» edo «bigunak» dira beren bokalen arabera (ikus «bokalak» atala).

• Mongoliera zaharrean nominatiboak -н adierazlea zuen: morin «zaldi», modun «zuhaitz», čilaγun «harri». Gaur egun mongolierazko nominatiboak ez du adierazle zehatzik, baina izenak kasuen (genitiboa, datibo-lokatiboa, ablatiboa eta instrumentala) arabera aldatzen direnean -н adierazle zaharra agertzen da batzuetan. Nominatiboan -аа partikula erabiltzen da eta hori bokatiboaren adierazlea da: Халиун аа! Чамд толь бичиг байна уу? «Haliun! Ba al duzu hiztegirik?».
• Genitiboaren galderak «nolako?» eta «norena?» dira eta haren adierazleak -ын, -ийн, -ы, -н eta -ий dira. Izenak bokal «gogorrak» dituenean eta kontsonante batekin amaitzen denean -ын atzizkia erabiltzen da: улс «herrialde» — улсын «herrialdearen, publiko»; -ы atizkia hitz «gogor»retan -н ondoren erabiltzen da: орон «lurralde, herri» (-o- galtzen da) — орны «lurraldearen, herriaren»; -н diptongo baten ondoren erabiltzen da: орой «arrats» — оройн «arratseko»; -ийн hitz «gogor»retan erabiltzen da -г, -ь, -ш edo -ч amaieran dituztenean, baita hitz «bigun»etan ere: өвөл «negu» — өвлийн «neguko»; -ий hitz bigunetan erabiltzen da -н amaieran dutenean (-н hori hitz aldatzerakoan agertu daiteke): хэл(эн) «hizkuntza» — хэлний «hizkuntzaren». Genitiboaren adierazlea duen hitza beti aurretik jartzen da euskaran bezala: байгшийн ном «irakaslearen liburua».
• Datiboaren adierazlea -д (-с, -г eta -р ondoren -т bihurtzen da) da eta -н- «galdua» (nominatiboaren adierazle zaharra) agertzen da beti: Энэ хүнд битгий хэл «Ez esan gizon honi». Datiboa higitzea adierazten duten aditzekin erabiltzen da sarri. Lokatiboak zein tokian ekintza bat jazo den adierazten du: фабрикад ажиллах «lantegian lan egin».
• Akusatiboaren adierazleak -г, -ыг eta -ийг dira; izenak bokal luze bat edo diptongo bat amaieran dituenean -г erabiltzen da: дуу — дууг; -ыг hitz «gogor»retan kontsonante eta bokal laburren ondoren erabiltzen da: ном — номыг; hitz «bigun»ek -ж, -ч, -ш, -г, -и edo -ь amaieran dituztenean -йиг erabiltzen da: эх — эхийг, засаг — засгийг. Azkeneko bokal laburrak galtzen dira: гэрэл — гэрлийг.
• Ablatiboaren galderak «nondik?» eta «zergatik» dira eta haren adierazleak -аас, -ээс, -оос eta -өөс dira: Ээж ажлаас ирэв «Ama lanetik itzuli da», Энэ надаас болсон хэрэг «Niregatik jazo da hori»; kasu hori alderatzerakoan erabiltzen da ere: Дорж Болдоос сайн сурдаг «Dorj Bold baino hobeto ikasten du». Kasu horrek н «galdua» gordetzen du.
• Komitatiboaren adierazlea -тай, -тэй, -той dira eta haren galderak «norekin? zerekin?» eta «zenbat?» dira; «eduki» aditza adierazteko erabiltzen da ere: Би хүүхэдтэй «Seme-alabak ditut» (hitzez hitz: «Seme-alabekin nago»), Би хорин настай «Hogei urte ditut».
• Instrumentalaren galdera «nola?, zeren bitartez?» da eta haren adierazleak -аар, -ээр, -оор, -өөр dira: зам «bide» — замаар, өвөл «negu» — өвлөөр. Izenak bokal luze bat amaieran duenean adierazleen aurretik -г- jartzen da: бараа «salgai» — бараагаар. Izenak bokal labur bat edo kontsonante bigun bat amaieran dituenean instrumentalaren adierazleak -иар eta -иор dira: тамхи «tabako» — тамхиар, морь «zaldi» — мориор. Kasu horrek erak, bitartekoak, zerbait ekoizteko erabiltzen diren gaiak eta ekintza baten zergatiak eta helburuak adierazten ditu.

Aditzak

Mongolierazko aditzek hiru forma nagusi dituzte: aditzakoa, partizipiokoa eta ekintza osagarrikoa. Hizkiak aditzen erroei gehitzen zaizkie: adibidez, явах aditzean яв- erroa da, -а- bi zati lotzeko erabiltzen den bokala da eta -х infinitiboaren adierazlea da.

Aldiak

Etorkizuna adierazteko infinitiboa erabiltzen da: Багш маргааш явах юм «Irakaslea bigar etorriko da»; eragozpenak daudenean юм partikula aditzaren ondoren jartzen da: Би Монгол явах юм «Mongoliara joango naiz (baina ez nago ziur)»; юм байна halabeharrezko ekintza bat adierazten du: Тэр хүн ирэх юм байна «Gizon hori etorriko da (eta ziur nago)».

Etengabeko ekintzak -даг, -дэг, -дог eta -дөг atzizkien bidez adierazten dira: Би энд байдаг «Hemen bizi naiz».

Irauten duen orainaldia байна hitzaren bidez adierazten da: Би ажил хийж байна «Lan egiten ari naiz».

Lehenaldia adierazteko atzizki asko erabil daitezke: -в, -лаа (-лээ, -лоо, -лөө), -жээ (-чээ) eta -сан (-сэн, -сон, -сөн). Liburuetako hizkuntza eta galdegiterakoan -в atzizkia erabiltzen da: Таа сайхан амрав уу? «Atseden ona hartu al duzue?»; -лаа atzizkia duela gutxiko ekintzak adierazten ditu, horrelako ekintzak orainalditik hurbil daude: Би явлаа «Alde egin dut», atzizki hori ekintzaileak berak egin edo ikusi zuen ekintzak adierazteko erabiltzen da; -жээ atzizkiak aspaldeko ekintzak ekintzak adierazten ditu: Эрт урьт цагт эмгэн өмгөн судаг байжээ «Duela urte asko gizon zaharra eta bere emaztea bizi ziren», atzizki horrek ekintzaileak berak egin edo ikusi ez zuen ekintzak edo ustekabean jazo ziren ekintzak adierazten ditu: Би үзэг мартажээ «Bolaluma ahaztu dut / nuen»; -сан lehenaldiaren atzizki neutralena da, юм hitzarekin nagusiki erabiltzen dena: Багш ирсэн юм «Irakaslea etorri da / zen».

Moduak

Inperatiboa adierazteko aditzen erroak behar dira: явах «ibili, joan» — яв! «zoaz!».

Ukapena

Aditzekin erabiltzen den ukapena -гүй atzizkiaren bitartez adierazten da: Би явахгүй «Ez naiz joango»; битгий eta бүү partikulak debekatzeko erabiltzen dira: Бүү ярь «Ez esan (esateko baimenik ez duzu)»; indikatiboan aditzaren aurretik эс eta үл partikulak ere jar daitezke: Би үл мэднэ «Ez dakit».

Ekintza osagarriak

Aldi berean jazotzen diren bi ekintza daudenean horietako bat ekintza osagarria bihurtzen da eta -ж (-ч) atzizkia jasotzen du: Би ном ушиж сууна «Eserita nago eta liburua irakurtzen dut».

Idazketa

Mongoliako mongolierak alfabeto zirilikoaren aldaera erabiltzen du gaur egun; aldaera horrek 35 hizki ditu, baina к, ф, щ eta п maileguetan bakarrik agertzen dira; в eta р ez dira inoiz hitzaren hasieran agertzen:

Zenbakia	Alfabeto zirilikoa	Izena	NAF (hotsa)	ISO 9	Latindar alfabetoa, lehenengo aldaera	Latindar alfabetoa, bigarren aldaera	Latindar alfabetoa, hirugarren aldaera
1	Аа	а	a	a	a	a	a
2	Бб	бэ	p, pʲ, b	b	b	b	b
3	Вв	вэ	w, wʲ	v	v	w	v
4	Г г	гэ	ɡ, ɡʲ, k, ɢ	g	g	g	g
5	Дд	дэ	t, tʲ, d	d	d	d	d
6	Ее	е	jɛ~jɜ, e	e	ye, yë	ye, yö	e
7	Ёё	ё	jɔ	ë	yo, yö	yo	ë
8	Жж	жэ	tʃ, dʒ	ž	j	j	zh
9	Зз	зэ	ts, dz	z	z	z	z
10	Ии	и	i	i	i	i	i
11	Йй	хагас и	i	j	ĭ	i	ĭ
12	(Кк)	ка	(kʰ, kʰʲ)	k	k	k	k
13	Лл	эл	ɮ, ɮʲ	l	l	l	l
14	Мм	эм	m, mʲ	m	m	m	m
15	Нн	эн	n, nʲ, ŋ	n	n	n	n
16	Оо	о	ɔ	o	o	o	o
17	Өө	ө	o	ô	ö	ö	ȯ
18	(Пп)	пэ	(pʰ, pʰʲ)	p	p	p	p
19	Рр	эр	r, rʲ	r	r	r	r
20	Сс	эс	s	s	s	s	s
21	Тт	тэ	tʰ, tʰʲ	t	t	t	t
22	Уу	у	ʊ	u	u	u	u
23	Үү	ү	u	ù	ü	ü	u̇
24	(Фф)	фэ, фа, эф	(f)	f	f	f	f
25	Хх	хэ, ха	x, xʲ	h	x	kh	kh
26	Цц	цэ	tsʰ	c	c	ts	ts
27	Чч	чэ	tʃʰ	č	č	ch	ch
28	Шш	ша, эш	ʃ	š	š	sh	sh
29	(Щщ)	ща, эшчэ	(stʃ)	ŝ	šč	shch	shch
30	Ъъ	хатуугийн тэмдэг		ʺ	ı	ʺ	ı
31	Ыы	эр үгийн ы	i	y	y	î	y
32	Ьь	зөөлний тэмдэг	ʲ	ʹ	ʹ	ĭ	i
33	Ээ	э	e	è	e	e	ê
34	Юю	ю	jʊ, ju	û	yu, yü	yu, yü	iu
35	Яя	я	ja, j	â	ya	ya	ia

Kanpo estekak

• (Ingelesez)Ingelesa-Mongoliera hiztegia on-line

• Datuak: Q9246
• Multimedia: Mongolian language / Q9246

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.