Ipar Amerika
Ipar Amerika[1] Amerikaren barnean dagoen azpi-kontinente bat da. Ozeano Artikotik Mexiko eta Guatemala arteko mugaraino heltzen dena. Geografikoki Ertamerika eta Karibeko herrialdeak ere bertan sartzen dira.
Bere 24.490.000 km² eremua da, Lurraren %4.8a, eta, 2006ko urrian, 514.600.000 biztanle zituen. Hau da, munduko hirugarren kontinenterik handiena da, Asia eta Afrikaren ondoren, eta laugarren populatuena Asia, Afrika eta Europaren ondoren. Ipar Amerikak, Hego Amerikarekin batera, Amerika sortzen du.
Historia
Nahiz eta adituek Ipar Amerikako jatorrizko biztanleak Asiatik etorritako etorkinak zirela uste, Ipar Amerikako amerindiarrek Lurra sortu zenetik bertan daudela sinesten dute.
Europarrek Amerika ikusi baino lehengo biztanleak politikoki egitamu ezberdinetan banatuta ziren, talde txikietatik inperio handietara. Kontinentean bazeuden zabaldi handietan bizi ziren bisonte-ehiztari tribuak eta Maia edo Azteka inperio aurreratuak.
1492an, espainiarrak kontinentera heldu zirenean, historia goitik-behera aldatu zen. Espainiak azteka inperioa suntsitu zuen eta Erresuma Batuak eta Frantziak iparralderantz jo zuten 300 urte iraungo duten koloniak sortzeko.
1776an Estatu Batuek Europaren boterepean egoteari uko zutenean, eskualdeko beste herriek hasitako ibilbidea jarraitu zuten (adibidez Mexiko 1810ean). Hortik hasi zen egun azpi-kontinentea munduko posturik aurreratuenean jarri duen bilakabide hedakorra.
Geografia
Geografia fisikoa
Ipar Amerika Amerika kontinentearen iparraldeko aldean kokatzen da. Hego Amerikarekin duen muga eztabaidatusa da oso:
- batzuen ustez Kolonbia eta Panama arteko mugan dago,
- besteen ustez Panamako kanalan,
- badaude Mexikoko Tehuantepeceko istmoan dagoela esaten dutenak, Erdialdeko Amerika bananduz.
Kostaldea luzea eta irregularra da. Tartean Mexikoko Golkoa, Hudsoneko badia, San Laurendi golkoa eta Kaliforniako golkoa daude.
Baditu uharte asko ere: Uhartedi Artikoa, Antilla Handiak eta Antilla Txikiak, Alexander uhartedia, Aleutiar uharteak, Groenlandia, etabar nagusiak izaki. Bermudak geografikoki ez daude Ipar Amerikan.
Giza-geografia
Ipar Amerikako hizkuntza nagusiak ingelesa, gaztelania eta frantsesa dira. Angloamerika Amerikako herrialde anglofonoak izendatzeko erabiltzen da, hau da, Estatu Batuak, Kanada, Belize eta zenbait Karibe uharte. Latinoamerika, berriz, Amerikako herrialde latinetiko hizkuntzak aritzen direnak izendatzeko erabiltzen da, hau da, Ertamerikako gehiena, Mexiko eta Karibe uharte asko, Hego Amerikarekin batera. Frankofoniako lurraldeak Ipar Amerikan Kanada, Frantziar Antillak, Saint-Pierre eta Mikelune, AEBetako Louisiana eta Haiti dira.
Kulturalki hizkuntza muga handia da. Angloamerikako kultura eta Latinoamerikakoa ezberdinak dira oso.
Ekonomikoki, Kanada eta Estatu Batuak aurreratuenak dira, Mexiko garapen-bidean dagoen herrialde bakarra izaki. Eskualdean badaude erakunde amankomunak, adibidez Caribbean Community and Common Market (CARICOM), edo North American Free Trade Agreement (NAFTA).
Demografikoki, Ipar Amerika mestizoa da.
Estatuak
| Eskualde edo herrialdearen izena eta bandera |
Azalera (km²) |
Populazioa (2005-07-01 zenbatetsia.) |
Dentsitatea ( /km²) |
Hiriburua |
|---|---|---|---|---|
| Txantiloi:AIA (Erresuma Batua) | 102 | 13,254 | 129.9 | The Valley |
| Txantiloi:ATG | 443 | 68,722 | 155.1 | St. John's |
| Txantiloi:ABW (Herbehereak) | 193 | 71,566 | 370.8 | Oranjestad |
| Txantiloi:BHS | 13,940 | 301,790 | 21.6 | Nassau |
| Txantiloi:BRB | 431 | 279,254 | 647.9 | Bridgetown |
| Txantiloi:BLZ | 22,966 | 279,457 | 12.2 | Belmopan |
| Txantiloi:BMU (EB) | 53 | 65,365 | 1,233.3 | Hamilton |
| Txantiloi:VGB (EB) | 153 | 108.708 | 308,8 | Road Town |
| Txantiloi:VIR (AEB) | 352 | 22,643 | 148.0 | Charlotte Amalie |
| Txantiloi:CAN | 9,984,670 | 32,805,041 | 3.3 | Ottawa |
| Txantiloi:CYM(EB) | 262 | 44,270 | 169.0 | George Town |
| Txantiloi:CRI | 51,100 | 4,016,173 | 78.6 | San Jose |
| Txantiloi:CUB | 110,860 | 11,346,670 | 102.4 | Habana |
| Txantiloi:DMA | 754 | 69,029 | 91.6 | Roseau |
| Txantiloi:DOM | 48,730 | 8,950,034 | 183.7 | Santo Domingo |
| Txantiloi:SLV | 21,040 | 6,704,932 | 318.7 | San Salvador |
| Txantiloi:GRL (Danimarka) | 2,166,086 | 56,375 | 0.026 | Nuuk |
| Txantiloi:GRD | 344 | 89,502 | 260.2 | St. George's |
| Txantiloi:GLP (Frantzia) | 1,780 | 448,713 | 252.1 | Basse-Terre |
| Txantiloi:GTM | 108,890 | 14,655,189 | 134.6 | Guatemala Hiria |
| Txantiloi:HTI | 27,750 | 8,121,622 | 292.7 | Port-au-Prince |
| Txantiloi:HND | 112,090 | 6,975,204 | 62.2 | Tegucigalpa |
| Txantiloi:JAM | 10,991 | 2,731,832 | 248.6 | Kingston |
| Txantiloi:MTQ (Frantzia) | 1,100 | 432,900 | 393.5 | Fort-de-France |
| Txantiloi:MEX | 1,972,550 | 106,202,903 | 53.8 | Mexiko Hiria |
| Txantiloi:MSR (EB) | 102 | 9,341 | 91.6 | Plymouth; Brades |
| Txantiloi:ANT (Herbehereak) | 960 | 219,958 | 229.1 | Willemstad |
| Txantiloi:NIC | 129,494 | 5,465,100 | 42.2 | Managua |
| Txantiloi:PAN | 52,853 | 2,498,717 | 47.3 | Panama Hiria |
| Txantiloi:PRI (AEB) | 9,104 | 3,916,632 | 430.2 | San Juan |
| Txantiloi:KNA | 261 | 38,958 | 149.3 | Basseterre |
| Txantiloi:LCA | 616 | 166,312 | 270.0 | Castries |
| Txantiloi:SPM (Frantzia) | 242 | 7,012 | 29.0 | Saint-Pierre |
| Txantiloi:VCT | 389 | 117,534 | 302.1 | Kingstown |
| Txantiloi:TTO | 5,128 | 1,088,644 | 212.3 | Port of Spain |
| Txantiloi:TCA (EB) | 430 | 20,556 | 47.8 | Cockburn |
| Txantiloi:USA | 9,629,091 | 295,734,134 | 30.7 | Washington Hiria |
| Total | 24,486,305 | 514,144,046 | 21.0 |
Diasporak
Erreferentziak
Ikus, gainera
| Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Ipar Amerika |
 Afrika-Eurasia |
 Amerika |
 Eurasia |
 Ozeania | ||||||||||||||||||||||||
 Afrika |
 Antartika |
 Asia |
 Ozeania |
 Ipar Amerika |
 Hego Amerika | ||||||||||||||||||||||
|
Gondwana • Laurasia • Pangea • Pannotia • Rodinia • Columbia • Kenorland • Nena • Sclavia • Ur • Vaalbara | |||||||||||||||||||||||||||
|
Beste kontinente prehistorikoak Amazonia • Arktika • Asiamerika • Atlantika • Avalonia • Baltika • Cimmeria • Kongoko kratoia • Euramerika • Kalaharia • Kazakhstania • Laurentia • Ipar Txina • Siberia • Hego Txina • Ekialdeko Antartika • Pampia • Cuyania • Chilenia • | |||||||||||||||||||||||||||
|
Kontinente mitiko eta teorizatuak Atlantida • Kumari Kandam • Lemuria • Meropis • Mu • Hiperborea • Terra Australis • Zeelandia | |||||||||||||||||||||||||||
|
Hondoraturiko kontinenteak | |||||||||||||||||||||||||||
|
Etorkizuneko kontinente posibleak Neopangea • Amasia • Novopangaea • Aurica | |||||||||||||||||||||||||||
|
Azpikontinenteak Arabiar Penintsula • Madagaskar plaka • Indiako azpikontinentea | |||||||||||||||||||||||||||
