Moldaera: berrikuspenen arteko aldeak

 

== Sarrera ==

 

Historikoki moldaera terminoa antzinako greziar filosofoen garaitik erabili eta deskribatu izan da, zehazki [[Enpedokles|Empedocles]] eta [[Aristoteles|Aristotelesen]] garaitik. XVIII. eta XIX. mendeetako natur teologian moldaera jainko baten ebidentziatzat hartu zen. Horren ordez, [[Charles Darwin|Charles Darwinek]] proposatu zuen hautespen naturalaz azaltzea.

 

 

Moldaera gai garrantzitsua da [[Biologiaren filosofia|biologiaren filosofian]], eta funtzioaren eta helburuaren ([[teleologia]]) barruan kokatzen da. Moldaerari dagozkion deskribapenak jorratzerako orduan, eztabaida sortu izan da terminoen erabileran, moldaerek norabide zehaztu edo helburu bat jarraitzen dutela iradokitzen dutelako.

[[Teologia natural]]<nowiki/>ean moldapena jainko baten lan gisa eta Jainkoaren existentziaren froga gisa interpretatu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kevin|abizena=Desmond|izenburua=Henry David Thoreau|argitaletxea=Greenleaf Publishing Limited|orrialdeak=31–32|url=http://dx.doi.org/10.9774/gleaf.978-1-909493-73-5_22|aldizkaria=Planet Savers: 301 Extraordinary Environmentalists|sartze-data=2021-11-01}}</ref> [[William Paley]]<nowiki/>k uste zuen organismoak oso ondo moldatuta zeudela zituzten bizitzetara. Bizitza zehatzetara moldatutako organismoen argumentuak [[Gottfried Wilhelm Leibniz]] eklipsatu zuen, eta argudiatu zuen Jainkoak "[[mundu posible guztien onena]]" ekarri zuela. [[Voltaire]]<nowiki/>ren satira, [[Dr. Pangloss]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Sareil|izenburua=Le portrait de Frédéric II dans Candide et les Mémoires de Voltaire|argitaletxea=J.B. Metzler|orrialdeak=183–189|data=1979|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-476-03103-7_15|aldizkaria=Voltaire und Deutschland|sartze-data=2021-11-01}}</ref>, ideia baikor horren parodia da, eta [[David Hume]]<nowiki/>k ere diseinuaren aurka argudiatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dr. Arthur J. Sober|orrialdeak=167–168|data=1993|url=http://dx.doi.org/10.2336/nishinihonhifu.55.167|aldizkaria=Nishi Nihon Hifuka|alea=1|zenbakia=55|issn=1880-4047|doi=10.2336/nishinihonhifu.55.167|sartze-data=2021-11-01}}</ref> [[Bridgewater-en Tratatuak]] teologia naturalaren ondorio dira, nahiz eta autore batzuek beren lana nahiko modu neutralean aurkeztea lortu zuten. [[Robert Knox]]<nowiki/>ek parodikoki kritikatu zuen seriea. [[Charles Darwin]]<nowiki/>ek tradizioarekin hautsi zuen, animalien eta landareen munduan gertatu ziren akatsak eta mugak nabarmentzean<ref>{{Erreferentzia|izena=Charles|abizena=Darwin|izenburua=Mutual Affinities of Organic Beings: Morphology: Embryology: Rudimentary Organs|argitaletxea=Oxford University Press|data=2008-11-13|url=http://dx.doi.org/10.1093/owc/9780199219223.003.0015|aldizkaria=On the Origin of Species|sartze-data=2021-11-01}}</ref>. [[Jean-Baptiste Lamarck]]<nowiki/>ek proposatu zuen organismoek konplexuago bihurtzeko joera dutela, inguruneko baldintzek bultzaturik (gehienbat erabilerak eta erabilera ezak), garapen-eskala batean goranzko pausuak emanez. Ingurunearen araberako azken ezaugarri honi [[Lamarckismo|Lamarkismo]] deritzo: hartutako ezaugarrien herentziaren hipotesi protoebolutiboa, eta hori moldaerak inguruneko baldintzen arabera azaltzen saiatzen da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=Evolution : the history of an idea|argitaletxea=University of California Press|data=1989|url=https://www.worldcat.org/oclc/17841313|edizioa=Rev. ed|isbn=0-520-06385-6|pmc=17841313|sartze-data=2021-11-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ian Case|abizena=Punnett|izenburua=Conclusion and Discussion|argitaletxea=Routledge|orrialdeak=95–121|data=2018-02-01|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781351180481-4|aldizkaria=Toward a Theory of True Crime Narratives|sartze-data=2021-11-01}}</ref>  

 

 

== Orokortasunak ==

Hala ere, ez dago argi zer den aldaketa erlatiboki txiki bat. Adibidez, landareetan agertu den poliploidia aldaketa genetiko handi eta hedatua da.<ref>{{Erreferentzia|izena=G. Ledyard|abizena=Stebbins|izenburua=Variation and Evolution in Plants|data=1950-12-31|url=http://dx.doi.org/10.7312/steb94536|doi=10.7312/steb94536|sartze-data=2021-11-01}}</ref> Margulysek prooposatutako eukariotoen endosimbiosi bidezko sorreraren adibidea muturrekoagoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alfred|abizena=Böge|izenburua=Bewegungen fester Körper|argitaletxea=Vieweg+Teubner Verlag|orrialdeak=9–66|data=1991|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-322-86077-4_2|aldizkaria=Physik|sartze-data=2021-11-01}}</ref>

 

 

[[Theodosius Dobzhansky]] biologo eboluzionistak definizio hauek ematen ditu:

Organismo generalista batzuek, [[Hegazti|hegaztiek]] esaterako, hiriguneetara moldatzeko malgutasuna agertzen dute. Moldapena ez dator bat [[MALGUTASUNA|malgutasunarekin]], [[Aklimatazio|aklimatazioarekin]] eta ikaskuntzarekin; horiek guztiak bizitzan zehar gertatzen diren aldaketak dira, eta ez dira heredatzen. Malgutasuna da organismo batek hainbat habitatetan irauteko duen gaitasun erlatiboa: [[Espezializazio (argipena)|espezializazio]]-maila. Aklimatazioak bizitzako doikuntza fisiologiko automatikoak deskribatzen ditu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Tasmin|abizena=Rymer|izenburua=Extinction or Survival? Behavioral Flexibility in Response to Environmental Change in the African Striped Mouse Rhabdomys|orrialdeak=163–186|hizkuntza=en|abizena2=Pillay|abizena3=Schradin|izena2=Neville|izena3=Carsten|data=2013-01-14|url=http://www.mdpi.com/2071-1050/5/1/163|aldizkaria=Sustainability|alea=1|zenbakia=5|issn=2071-1050|doi=10.3390/su5010163|sartze-data=2021-11-01}}</ref> Ikaskuntzak bizitzan zehar jokabidean izandako hobekuntza adierazten du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard G. M.|abizena=Morris|izenburua=The Imaginary Mind of a Mouse|orrialdeak=1455–1456|abizena2=Takeuchi|izena2=Tomonori|data=2012-03-23|url=http://dx.doi.org/10.1126/science.1220824|aldizkaria=Science|alea=6075|zenbakia=335|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1220824|sartze-data=2021-11-01}}</ref>

 

 

 

=== Moldagarritasuna eta eraginkortasun biologikoa (''fitness''a) ===

 

== Iraungitze eta koiraungitzea ==

Populazio bat ezin bada mugitu edo behar adina aldatu epe luzera haren bideragarritasuna bermatzeko, orduan, jakina, desagertu egingo da, toki horretan behintzat. Espezieak beste leku batzuetan biziraun ahalko du edo ez. Izan ere, espeziearen heriotza-tasa espezie osoaren jaiotza-tasa baino handiagoa denean espeziea iraungi egingo da, betiere denbora nahikoan mantentzen bada joera hori. Denbora hori, Van Valenen arabera, espezieen araberakoa izango da, bakoitzak berezko iraungitze-tasa nahiko erregularra izango baitu.<ref>{{erreferentzia|izena=Leigh|abizena=Van Valen|urtea=1973|izenburua=A New Evolutionary Law|argitaletxea=Evolutionary Theory|orrialdea=|orrialdeak=1-30}}</ref> 

 

 

== Kontraesan filosofikoak ==

Moldapenak [[Biologiaren filosofia|arazo filosofikoak]] eragiten ditu biologoek funtzio eta helburuari buruz hitz egiteko duten moduari dagokionez. Izan ere, horrek inplikazioak dakartza eboluzio-teoriaren eta naturaz gaindiko esku-hartzearen arteko eztabaidan. Lehenengoak ezaugarriak zoriz eta hautespen naturalaren bidez agertu direla defendatzen duen bitartean, bigarrenak dio ezaugarri berak jainko baten intentzionalitatez agertu direla. Zoriz ala intentzioz agertu dira moldaerak?<ref>{{Erreferentzia|izena=Elliott|abizena=Sober|izenburua=Philosophy of biology|argitaletxea=Westview Press|data=1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/26974492|isbn=0-8133-0785-6|pmc=26974492|sartze-data=2021-11-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=George C.|abizena=Williams|izenburua=Adaptation and natural selection : a critique of some current evolutionary thought|argitaletxea=Princeton University Press|orrialdeak=8-10|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/35230452|edizioa=Princeton science library ed|isbn=0-691-02615-7|pmc=35230452|sartze-data=2021-11-01}}</ref>