|
== Historia ==
Moldaera Antzinarokoantzinako [[filosofo]]ek eta historialari naturalek jada ikusionartzen zuten bizitzaren ezaugarrietakogertaera batnabaria zenda, [[eboluzio]]aren<nowiki/>ari inguruanburuz zuten pentsamenduarekikoikuspegia independenteedozein izanik ere. MoldaeraHala hauere, azaltzekobakoitzak ematen zituztenzion azalpenak,azalpena halaezberdina ere,da. ezberdinakEmpedoklesek ziren.ez [[Enpedokles]]enzuen ustezuste moldaerakmoldapenak ezazken zuenkausa bat behar zuenik (helburu finalikbat edo [[teleologia]]rikalegia), baizikaitzitik etapentsatu zuen "naturalkinaturaltasunez datorsortu zela, gauza horiek biziraunbizirik baituteiraun baitzuten". [[Aristoteles]]ekAristotelesek, ustealdiz, zuenazken bazegoelakausetan helburusinesten final batzuen, baina uste zuen espezieenespezieak itxurafinkatuta finkoa zela<ref>{{Erreferentzia|izena=Leroi, Armand|abizena=Marie.|izenburua=The lagoon : how Aristotle invented science|url=https://www.worldcat.org/oclc/883341616|isbn=9780698170391|pmc=883341616}}</ref>zeudela[1].
Jean-Baptiste Lamarckek plazaratutako bi faktoreetatik bigarrena (lehenengoa indar konplexua izan) moldapen-indarra izan zen. Moldapen-indarrak gorputz-egitura jakineko animaliak jasotako ezaugarrien herentziaz moldatzea bermatzen du, espezie eta genero ugari sortuta.
[[Teologia]] naturalean, adaptazioa [[jainko]] baten edo [[Jaungoikoa]]ren existentziaren froga gisa hartu da<ref>{{Erreferentzia|izena=Desmond, Adrian J.,|abizena=1947-|izenburua=The politics of evolution : morphology, medicine, and reform in radical London|argitaletxea=University of Chicago Press|data=1989|url=https://www.worldcat.org/oclc/709606191|isbn=9780226144535|pmc=709606191}}</ref>.
Teologia naturalean moldapena jainko baten lan gisa eta Jainkoaren existentziaren froga gisa interpretatu zen. [2] William Paleyk uste zuen organismoak oso ondo moldatuta zeudela zituzten bizitzetara. Bizitza zehatzetara moldatutako organismoen argumentuak Gottfried Wilhelm Leibniz eklipsatu zuen, eta argudiatu zuen Jainkoak "mundu posible guztien onena" ekarri zuela. Voltaireren satira, Dr. Pangloss[3], ideia baikor horren parodia da, eta David Humek ere diseinuaren aurka argudiatu zuen. [4] Bridgewater-en Tratatuak teologia naturalaren ondorio dira, nahiz eta autore batzuek beren lana nahiko modu neutralean aurkeztea lortu zuten. Robert Knox-ek parodikoki kritikatu zuen seriea. Charles Darwinek tradizioarekin hautsi zuen, animalien eta landareen munduan gertatu ziren akatsak eta mugak nabarmentzean. [5]
Moldaera baten garrantzia espeziearen biologia osoa aztertuz soilik uler daiteke — [[Julian Huxley]], [[Eboluzio]]: Sintesi modernoa[11].
Jean-Baptiste Lamarckek proposatu zuen organismoek konplexuago bihurtzeko joera dutela, inguruneko baldintzek bultzaturik (gehienbat erabilerak eta erabilera ezak), garapen-eskala batean goranzko pausuak emanez. Ingurunearen araberako azken ezaugarri honi Lamarkismo deritzo: hartutako ezaugarrien herentziaren hipotesi protoebolutiboa, eta hori moldaerak inguruneko baldintzen arabera azaltzen saiatzen da.
=== Zer da moldapena === ▼Moldapena (ingelesezko adaptation) prozesu ebolutibo gisa ulertu behar da, eta ez espezie batek lortu duen gorputz-egitura edo forma fisiko gisa[12]. Moldaera (ingelesezko adaptive trait) terminoa erabili ohi da moldapen-prozesuan eratutako produktua izendatzeko. [13][14][15][16][17]
Beste historialari natural batzuek, hala nola Buffonek, moldapena onartu zuten, eta batzuek eboluzioa ere onartu zuten, mekanismoari buruzko iritzirik eman gabe. Horrek Darwin eta Alfred Russel Wallaceren benetako meritua erakusten du, baita neurri txikiagoan bada ere, Henry Walter Bates-ena, aurretik begirada azkar bat jaso zuen mekanismo bat proposatzeagatik. Mende bat geroago landa-azterketa esperimentalek eta E. B. Fordek eta Theodosius Dobzhanskyk egindako ugalketa-esperimentuek hautespen naturala moldapenaren "motorra" baino gehiago zela frogatu zuten; uste baino indar handiago zuen. [8][9][10]
Moldaera espezieen dibertsitatea azaltzen duen bi prozesu nagusietako bat da. Beste prozesua espeziazioa da, normalean ugal-isolamenduaren bidez espezie berriak sortzen dituena. [18][19]
Moldapenean ez da beti ingurune jakin baterako fenotipo ideala garatzen. Ez da hain sinplea. Organismoak bideragarria izan behar du bere garapeneko eta eboluzio-lerroko fase guztietan. Horregatik, eboluzioan gertatzen diren aldaketa genetiko eta fenotipikoek erlatiboki txikiak izan behar dutela uste da, garapen sistemak oso konplexuak eta direnez, horietan ematen diren aldaketa sakonek organismoaren integritatea konprometi dezaketelako.
▲=== Zer da moldapena ===
Moldaera guztiek nitxo ekologikoetan bizitzen laguntzen diete organismoei. Moldaerak egiturazkoak, jokabidezkoak edo fisiologikoak izan daitezke. Egiturazkoak organismo baten ezaugarri fisikoak dira, hala nola, forma, gorputz-estaldura, defentsa, eta barne-antolamendua. Jokabidezko moldaerak heredatutako portaera-sistemak dira, bai zuzenean instintu gisa, edo ikasteko ahalmen neuropsikologiko gisa jasotakoak. Adibidez, elikagaien bilaketa, estaltzea eta bokalizazioak. Moldaera fisiologikoek funtzio bereziak egiteko aukera ematen diete organismoei, hala nola, pozoia ekoiztea, adurra jariatzea eta fototropismoa. Hala ere, funtzio orokorragoetan ere eragiten dute: hazkuntza eta garapen, termoerregulazio, ioi-balantze eta homeostasiaren beste alderdi batzuetan. Beraz, organismo baten bizitzako alderdi guztiei eragiten die moldapenak. [24]
Theodosius Dobzhansky biologo eboluzionistak definizio hauek ematen ditu:
# Organismo bat bere habitatean edo habitatetan hobeto bizitzeko eboluzio-prozesua da moldapena. [25][26][27]
# Moldagarritasuna da organismo batek habitat-multzo jakin batean bizi eta ugaltzeko duen gaitasunaren adierazgarri den moldapen-maila. [28]
# Moldaera organismoaren garapen-ereduaren alderdi bat da, organismo baten biziraupena eta ugaltzeko aukera bermatzen edo handitzen dituena. [29]
=== Zer ez da moldaera bat ===
| 