Llama: berrikuspenen arteko aldeak

'''Llama''' (''Lama glama'') [[Hego Amerika|Hego Amerikako]] [[Andeak|Andeetan]], bereziki [[Peru|Perun]]., bizi den konkorrik gabeko [[Kamelido|Gamelidoa]] da. Animalia indartsua da, Andeetako biztanleek etxekotu zutena. Izen horrekin bere generoan dauden beste hiru animaliakanimalia ere izendatzen dira, nahiz eta espezie ezberdinak izan: [[bikuina]], [[alpaka]] eta [[Guanako|guanakoa]]. Hala ere euren artean badira ezberdintasunak. Llamak altuagoak dira [[Alpaka|alpakak]] baino eta euren burua obalatua da. [[Lama (generoa)|Lama]] generoa eta [[Gamelu|gameluak]]<nowiki/> bereizteko modua bizkar atzean llamek jorobarikkonkorrik ez dutela ikustea da.

Lepo eta hanka luzeko animaliak dira. Goiko ezpain zatitua, buru txikia, belarri handiak eta buztan laburrak dituzte. Bere armarria lodia da eta kolore desberdinekoak izaten da; zuria, marroia, gorrixka edo beltza, baina kolore mistoa ere izan dezakete. Haien oinek bi behatz dituzte iltze gogorrekin eta behatz-zolan larruzko kuxina bat. <ref name="Izenik_gabekoa-20240324200048">{{Erreferentzia|izenburua=Llama|hizkuntza=es-MX|url=https://denverzoo.org/es/animals/llama/|aldizkaria=Denver Zoo|sartze-data=2024-03-04}}</ref>

Orokorrean 150 eta 200 zentimetro arteko altuera izaten dute, 170 eta 220 zentrimetrozentimetro arteko luzeeraluzera eta 130 eta 150 kilogramo arteko pisua.<ref name="Izenik_gabekoa_2-20240324200048">{{Erreferentzia|abizena=admin|izenburua=Llama|hizkuntza=es|url=https://zoo.cordoba.es/habitante/llama/|aldizkaria=Zoo Córdoba|sartze-data=2024-03-04}}</ref> Emeak arrak baino txikiagoak dira.

Hausnarkarien taldeko animalia [[Belarjale|belarjalea]] da, mendiko belarrez eta landare jangarriez elikatzen dena. <ref>{{Erreferentzia|abizena=admin|izenburua=Llama|hizkuntza=es|url=https://zoo.cordoba.es/habitante/llama/|aldizkaria=Zoo Córdoba|sartze-dataname=2024"Izenik_gabekoa_2-03-04}}<20240324200048"/ref> Hala ere, bi motatako elikadura mota izaten dute haien bizitokiaren arabera. Basatiak diren llamak batez ere [[Zuhaixka|zuhaixkak]] eta belarrak jaten dituzte. [[Elikagai|Elikagaiak]] altuera handiko ingurune lehor batean bizirauteko behar duten [[hezetasun]] gehiena ematen du. Zoologikoetan bizi diren llamak aldiz, belarjaleentzat bereziki formulatutako gailetaz eta [[Arakatz|arakatze]] freskoaz elikatzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Llama|hizkuntza=es-MX|url=https://denverzoo.org/es/animals/llama/|aldizkaria=Denver Zoo|sartze-dataname=2024"Izenik_gabekoa-03-04}}<20240324200048"/ref>

Gehien bat [[Ekuador]], [[Peru]], [[Bolivia]], [[Txile]] eta [[Argentina|Argentinako]] [[Andeak|Andeetan]] aurkitzen dira. Ekuadorren mendialdean daude, klima hotzetan, epeletan eta andeetako puntu altuetan. Nahiz eta haren habitat hobetsia [[Paramo|paramoa]] izan, urteetan zehar gizakiak etxeko animalia gisa erabiltzen hasi da, beraz, Andeetako haranetara eta mendebaldeko eremu epel eta tropikaletan bizitzera ohitu da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Llama ZOO BIOPARQUE AMARU|hizkuntza=es|url=http://www.zoobioparqueamaru.com/nuestros-animales/aninal.php?Id_Animal=62|aldizkaria=www.zoobioparqueamaru.com|sartze-data=2024-03-04}}{{Apurtutako esteka|date=abuztua 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

Llamak 20tik 100era bitarteko tamainako taldeetan bizi diren animalia sozial eta [[gregarioak]] dira. Familia-taldeak [[ar]] bakarrak, sei [[Emakume|emeak]] gehienez eta aurtengo urteko kumeak sortzen dituzte. Familia-taldeak zuzentzen dituzten arrek lehiakorrak eta erasokorrak dira eta horrek taldetik aldentzen ditu.

Llamak beste animaliak babesten dituzte, horregatik ardi, [[ahuntz]] edota [[Zaldi|zaldien]] zaindari gisa erabiltzen dira. Animalia hauek, elkarren artean hainbat modutan komunikatzen dira, gorputzaren jarrerak nagusitasuna edo menpekotasuna transmititu dezake; belarriaren posizioak aldartea adierazten du. Orokorrean isilik egon arren, ahotsa egiten dute harrapariez ohartarazteko eta amek beren kumeei zurrumurru egiten diete, erantzun moduan. Haserretuta, mehatxatuta edo nagusitasuna sentitzen direnean, [[Listu|listua]] botatzen dute. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Llama|hizkuntza=es-MX|url=https://denverzoo.org/es/animals/llama/|aldizkaria=Denver Zoo|sartze-dataname=2024"Izenik_gabekoa-03-04}}<20240324200048"/ref>

Llamak [[poliginoak]] dira, arrak euren artaldeko hainbat emerekin elkartzen dira. [[Hego hemisferio|Hego hemisferioko]] uda amaieran eta udazkenean (azarotik maiatzera) parekatu ohi dira. Llama emeek [[obulazio induzitua]] izaten dute, eta [[arrautza]] bat askatzen dute estaltzetik 24 eta 36 ordura. Haurdunaldiak hamaika hilabete irauten du gutxi gorabehera, eta orduan jaiotzen da txahala. Jaioberriek 8-15 kg artean pisatzen dute eta ordubeteko epean zutik egon daitezke. Txahalak lauzpabost hilabetez bularra hartuko du eta amak zaintzen jarraituko du urtebete bete arte. Bi edo hiru urterekin heldutasun sexuala lortzen dute arrak zein emeak. Ondo zaindutako llamak hogei urte baino gehiago bizi daitezke, erdibizitza 15 urtekoa izanik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Llama|hizkuntza=es-MX|url=https://denverzoo.org/es/animals/llama/|aldizkaria=Denver Zoo|sartze-dataname=2024"Izenik_gabekoa-03-04}}<20240324200048"/ref>

* Llamen odolak [[hemoglobina]] kopuru handia dauka [[oxigeno]] maila baxuarekin altitude handietan bizirauteko aukera ematen diena.

* Animalia harrapari askoren antzera, begiak buruaren alboetan dituzte begiek [[ikuspegi panoramikoa]] baimenduz, hurbiltzen diren harrapariak angelu askotatik detektatzeko.

* Larruzko bi behatzdun oinek lur harritsuetan segurtasunez mugitzen baimentzen diete.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Llama|hizkuntza=es-MX|url=https://denverzoo.org/es/animals/llama/|aldizkaria=Denver Zoo|sartze-dataname=2024-03"Izenik_gabekoa-04}}<20240324200048"/ref>

[[Inka Inperioa|Inka Inperioaren]] garaian, animalia hau [[Artile|artilea]] eta [[Haragi|haragia]] lortzeko erabiltzen zen eta hortaz, espainiarrak Ameriketara iritsi baino lehen, [[Inuit txakurra|inuit txakurrekin]] batera, zama-garraiorako erabiltzen ziren animalia bakarrak ziren.

[[Indigena|Herri indigenek]] mendeetan zehar erabili zituzten zama garraio animalia gisa, 23 eta 34 kilogramo arteko zamak garraiatu ahal izan baitzituzten eta pisu horrekin 32 kilometroraino bidaiatu ahal zuten egun bakarrean Andeetako mendilerro gogor eta altuetan zehar.

Inka Inperioko etxe-animalia bakarrak baitziren beraz garrantzi ekonomiko handikoak ziren [[Hego Amerika|Hego Amerikan]]. Horregaitik [[Mochica zeramika|Mochica zeramikan]] -K.o 200etik 600era- animalia hauen irudiak agertzen dira. [[Ozeano Atlantikoa|Atlantikoaren]] beste aldean [[Idiazabal|idia]], [[Zaldi|zaldia]], [[Ahuntz|ahuntza]] edo [[Ardi|ardiak]] erabiltzen ziren bitartean, Hego Amerikan llamak baino ez ziren existitzen hazier batean, baina [[Amerikaren aurkikuntza|konkistaren]] ostean, animalia berriak agertu ziren.

Animalia honen garrantzia [[Bolivia|Boliviar]] ikur nazionala izatera eraman du, bere ezkutuaren protagonista izanda. Peruko lehen [[Armarri|armarrian]] ere agertu zen, 1821. urtean eta gaur egun, Txileko [[Putre chile|Putre]] eta [[Calama chile|Calama]] hirietako armarrietan agertzen da. Bere biztanleentzat, garrak oreka, erresistentzia, biziraupena eta komunitatearenkomunitatea irudikatzen du.<ref>{{Erreferentzia|abizena=@NatGeoES|izenburua=Llama|hizkuntza=es|data=2010-09-05|url=https://www.nationalgeographic.es/animales/llama|aldizkaria=National Geographic|sartze-data=2024-03-04}}</ref>

=== ElikagaiaHaragia ===

Animalia honen haragiak [[kolesterol]] eta [[gantz]] gutxi ditu. Haragi honek [[behi]] haragia baino 10 aldiz kolesterol gutxiago duela kalkulatzen da. Zapore eta usain aldetik, llama-haragia behi-haragiaren antzekoa da. Gainera, animaliak pisatzen dituen 100 kg bakoitzeko 59 kg haragirako erabiltzen dira, beraz, haragia ekoizteko potentzial handia duela esan daiteke. Tradizionalki, 12 eta 14 urte bitarteko llamak sakrifikatzen dira haragia egiteko.

=== GarraioaErreferentziak ===

== BibliografiaKanpo estekak ==

[[Kategoria:Lineok deskribatutako taxoiaktaxonak]]