Gamelu: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t r2.6.4) (robota Aldatua: en:Bactrian camel |
t taxoiak baino, taxonak |
||
| (25 erabiltzailek tartean egindako 48 berrikusketa ez dira erakusten) | |||
1. lerroa:
{{taxotaula
|
| taxon = Camelus bactrianus
| authority = [[Lineo|Linneaus]], [[1758]]}}
'''Gamelua''' [[Camelus]] generoko bi [[espezie]]etako bat da [[dromedario]]arekin batera. Bere [[Sailkapen zientifiko|Sailkapen Zientifikoa]] ''Camelus bactrianus'' da. Gaur egun 1,4 milioi gamelu domestikatu daude, baina era basatian bizi direnak 950 baino ez direla kalkulatzen da eta, beraz, desagertze arriskuan dago.
2 [[metro]]tik gora neurtzen dute eta 725 [[kilogramo]]ko pisua dute. [[Belarjale]]ak dira eta aldi bakar batean 120 [[litro]] ur edateko gai dira.
Basamortuan bizitzeko oso ondo egokituak daude, bai uraren beharragatik, eta euren morfologiarengatik. [[Dromedario]]arekin alderatuta, bi konkor ditu eta geldoago mugitzen da.
Etxekotutako gameluez gain, Asiako erdialdean badaude basatiak diren gameluak ere.
''[[Lama (generoa)|Lama]]'' eta ''[[Vicugna]]'' generoekin batera [[Kamelido|Camelidae]] familiako ordezkari bakarrak dira.
== Espezieak ==
[[Fitxategi:Muybridge Camel Racking.gif|thumb|380|Gamelu bat "pausoka" ibiltzen]]Gaur egun hiru gamelu espezie ezberdin ezagutzen dira, eta aldiz, beste hiru fosildun.
* [[Camelus ferus]]: gamelu basatia edo Bactrian gamelu basatia, ezin izen dena inoiz etxekotu
* [[Camelus bactrianus]]: etxeko Bactrian gamelua, hau eta aurrekoa bi konkorrez hornituta daude, baina populazio basatia ez da honetatik eta hurrengoetatik bizirik atera.
* [[Dromedario|Camelus dromedarius]]: dromedarioa, konkor bakarra duena.
* † [[Camelus gigas]]: gamelu erraldoia
* † [[Camelus sivalensis]]
* † [[Camelus moreli]]: Siriako gamelua
[[DNA]] mitokondrialaren ikerketen arabera, ''Camelus ferus eta Camelus bactrianus'' duela 700.000 urte inguru, arbaso komun batetik aldendu ziren, [[Pleistozeno]]an.
Adarrik gabeko hausnarkariak dira, muturrik gabeak, sudurzuloak irekidura zeiharrak eratuak dituzte, goiko ezpaina banatuta eta mugikorra bereizia eta luzagarria, apatxorik gabe (bi hatz bereizirik dituzte), sabelaldea altxatuta eta hanka luze eta meheak. Jendeak uste duenaren kontra, gameluak koipean gordetzen duena ez da ura, gantza baizik, eta normalean albo batera erortzen da erreserbarik gabe gelditzen direnean
== Biologia ==
40 eta 50 urte bitarteko [[Bizi itxaropen|bizi-itxaropena]] du. Gamelu heldu batek 1,85 m neurtzen ditu sorbaldetan eta 2,15 m konkorrean. Konkorra 75 cm irteten da, eta gameluak 65 km/h-ko abiaduran korrika egin dezakete lasterketa laburretan, 40 km/h-ko abiadurari eutsiz.
Gamelu arrek, euren lepoan, [[Gamelu Doula|doula]] izeneko organo bat dute, bere ahotik, araldian dagoenean irteten den zaku handi bat dena, domeinua ezarri eta emeak erakartzeko. [[Mihi]] arrosa eta puztu luze bat dirudi, ahotik irteten zaiona.
Gameluen familia [[Amerika]]<nowiki/>koa da jatorriz, eta [[Eurasiako plaka|Eurasiar]]<nowiki/>a eta [[Afrika]]<nowiki/>ra migratu zuen glaziazioei esker. Hau [[Amerika]]<nowiki/>ko [[kamelido]]<nowiki/>en erregistro fosil zabalaren bidez egiaztatzen da. [[Kansas]]<nowiki/>en aurkitu zuten antzinakoena, 1930eko hamarkadaren erdialdean.
== Gameluen jokaera ==
Oro har, gameluak pasiboak dira. Baina, defentsarako, ostikoak erabiltzen dituzte edo listua botatzen dute, begiekin kontaktuan kiskaltzen duena.
Normalean karga-animalia gisa erabiltzen dira, baina larruazala, esnea eta haragia ere aprobetxatzen dira.<ref>{{erreferentzia|izena=Guillermo|abizena=Roa|urtea=2002|izenburua=Behia ez da esne-iturri bakarra|argitaletxea=Elhuyar aldizkaria|hizkuntza=eu|url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/erreportajeak/behia-ez-da-esne-iturri-bakarra/}}</ref> 180 litro ur har ditzake behin bakarrik, eta 10 egun baino gehiagoz mugitu berriro urik hartu gabe. Tradizionalki, emeen esneak gizonari basamortuan zehar bidaia luzeetan bizirauten lagundu zion. Gameluaren ilea [[soineko]]<nowiki/>ak eta [[soka]]k egiteko irun daiteke. [[Larruazal]]<nowiki/>arekin [[sandalia]]k eta [[kantinplora]]<nowiki/>k egiten dira, eta [[simaurra]] erregai erabilgarria da janaria prestatzeko.
Afrikako iparraldean "dromedario dantzariak" eta lehiaketakoak daude, eta jendea dibertitzen dute "gameluaren eguna" izeneko festan. Basamortuan zehar turistak garraiatzeko ere erabiltzen dira.
== Haragia ==
Janaria haragi eta esne moduan ematen dute. Eta urtero 3 milioi gamelu hiltzen dira haragitarako mundu osoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAOSTAT|url=http://www.fao.org/faostat/en/#data/QL|aldizkaria=www.fao.org|sartze-data=2021-05-07}}</ref>. [[Dromedario|Gizonezko dromedarioak]] 300 – 400 kg (661 – 882 lb) pisatu dezake, eta [[Baktria gamelu|baktrian]] ar baten gorpuak, berriz, 650 kg (1.433 lb). [[Andromedario emea]]<nowiki/>ren [[sarraski]]<nowiki/>ak arrak baino pisu gutxiago du, 250 eta 350 kg artean (550 eta 770 lb). brisketa, [[Saihets-hezur|saihets]] eta loina atal gogokoenen artean daude, eta [[konkor]]<nowiki/>ra fintasuntzat hartzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=camels and camel milk|url=http://www.fao.org/3/X6528E/X6528E06.htm|aldizkaria=www.fao.org|sartze-data=2021-05-07}}</ref>. Khli okela, [[arkume]], [[idi]] edo [[gamelu]]<nowiki/>aren khli ([[kontserbatutako haragia]]) egiteko erabili daiteke, bestalde, [[gamelu-esnea]] eta okela [[proteina]], [[bitamina]], [[glycogen]] eta beste elikagai batzuetan aberatsak dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Agricultural Science, Engineering and Technology Research|url=http://asetr.org/|aldizkaria=asetr.org|sartze-data=2021-05-07}}</ref>. Eremu idorretan oso ondo bizi daiteke, bere ezaugarri [[Fisiologia|fisiologiko]] ezohikoen ondorioz, eta horien artean muturreko tenperaturekiko tolerantzia, [[eguzkiaren erradiazioa]]<nowiki/>k, [[uraren hondamenak]], paisaia zakarrak eta landaretza baxuak daude. [[Gamelu-haragia]] haragi zakarraren zaporea dela diote, baina gamelu-haragia oso gogorra dela froga daiteke nahiz eta gamelu-okela gero eta samurragoa izan, gero eta gehiago prestatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The amazing characteristics of the camels {{!}} Camello Safari Dunas Maspalomas|hizkuntza=en-US|url=https://www.camellosafari.com/92-2/about-camelus-dromedarius-2/|sartze-data=2021-05-07}}</ref>.<ref>{{Erreferentzia|izena=Dustin|abizena=Rubenstein|izenburua=How to Cook Camel|hizkuntza=en-US|data=2010-07-23|url=https://scientistatwork.blogs.nytimes.com/2010/07/23/how-to-cook-camel/|aldizkaria=Scientist at Work Blog|sartze-data=2021-05-07}}</ref> [[Abu Dhabi]] Ofizialen Klubak gamelu-burger bat zerbitzatzen du, [[behi]]z edo [[arkume]]z nahastua, [[zapore]]a eta [[dastamen]]a hobetzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dubai diners flock to eat new 'camel burger' - CNN.com|hizkuntza=en|url=http://www.cnn.com/2010/WORLD/meast/02/09/camel.burgers.dubai/index.html|aldizkaria=www.cnn.com|sartze-data=2021-05-07}}</ref>
Gamelu haragia mendez mende jan dute. [[Heliogabalo]] enperadore erromatarrak gameluaren orpoaz gozatu zuen. Batez ere, eskualde zehatz batzuk daude gamelu okela jaten dutenak: [[Eritrea]], [[Somalia]], [[Djibuti|Djibouti]], [[Saudi Arabia]], [[Egipto]], [[Siria]], [[Sudan]], [[Etiopia]], [[Kazakhstan]] etab.
Gamelu [[gibel gordina]]<nowiki/>ren intzidentziaren ondorioz sortutako giza izurrite bubonikoaren lau kasu zehaztuz, [[Saudi Arabiako Osasun Ministerioak]] eta [[Ameriketako Estatu Batuetako Gaixotasunen Kontrolerako eta prebentziorako Zentroak]] [[2005]]<nowiki/>ean txosten bat bateratu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Abdulaziz A. Bin|abizena=Saeed|izenburua=Plague from Eating Raw Camel Liver|orrialdeak=1456–1457|abizena2=Al-Hamdan|abizena3=Fontaine|izena2=Nasser A.|izena3=Robert E.|data=2005-9|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3310619/|aldizkaria=Emerging Infectious Diseases|alea=9|zenbakia=11|issn=1080-6040|pmid=16229781|pmc=3310619|doi=10.3201/eid1109.050081|sartze-data=2021-05-07}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|1}}
== Ikus, gainera ==
* [[CamelCase]]
* [[
== Kanpo estekak ==
* [http://www.youtube.com/watch?v=epXzLE_VFr8 Gamelu basatiak [[Gobi]]ko basamortuan]
{{autoritate kontrola}}
[[Kategoria:Camelidae]]
[[Kategoria:Animalia etxekotuak]]
[[Kategoria:Mongoliako fauna]]
[[Kategoria:Mongoliako bertako etxabereen arrazak]]
[[Kategoria:Txinako bertako etxabereen arrazak]]
[[Kategoria:Lineok deskribatutako taxonak]]
| |||