Alemania: berrikuspenen arteko aldeak

|ohiko_izen = Alemania

|nongo = Alemaniako

}}

 

Ia bere historia guztian zehar, Alemania termino geografikoa izan da politikoa baino gehiago, [[Germaniako Erromatar Inperio Santua]] osatzen zuten estatu anitzei izena emateko erabiltzen baitzen. [[1871]]-[[1945]] bitartean estatu batua izan zen ([[Alemaniar Inperioa]], [[Weimarko Errepublika]] eta [[Hirugarren Reicha]]) baina, [[Bigarren Mundu Gerra]] amaitu eta gero, bitan zatitu zuten: [[Alemaniako Errepublika Federala]] (AEF) edo ''Mendebaldeko Alemania'' eta [[Alemaniako Errepublika Demokratikoa]] (AED) edo ''Ekialdeko Alemania''. [[1990]]eko urriaren 3an, [[1990eko Alemaniaren bateratzea|AEF eta AED batu ziren]].

=== Erliebea ===

Erliebeari dagokionez, lau eskualde bereizi ohi dira:<ref name="countrystudies">{{erreferentzia|izena =Eric |abizena =Solsten|izenburua=Geography |url=http://countrystudies.us/germany/74.htm |argitaletxea=''Germany: A Country Study''. Washington: GPO for the Library of Congress, 1995, countrystudies.us|sartze-data = 2020-8-30}}</ref>

* Erdialdeko Alemaniako mendiguneak [[Sarre]] eta [[Turingia]] osoak, [[Hessen]]go eta [[Renania-Palatinatua|Renania-Palatinatuko]] iparraldea, Ipar Renania-Westfaliako, Saxonia Behereko eta Saxonia-Anhalteko hegoaldea, eta Saxoniako mendebaldea hartzen ditu. Garaiera apaleko mendiguneak dira, gutxitan 1.100 metrotik gorakoak. Mendebaldetik ekialdera, hauek dira garrantzitsuenak:<ref name="countrystudies"/>

** [[Renaniako eskisto-mendigunea]] ([[Großer Feldberg]], 879 metro)

** [[Metal mendiak]] ([[Fichtelberg]], 1.214 metro)

* Hegoaldeko Alemania. Erdialdeko mendiguneen eta alpeen oinaldearen artean hedatua, [[Baden-Württemberg]]en gehiena, iparraldeko [[Baviera]], eta Hessengo eta Renania-Palatinatuko zati batzuk hartzen ditu. [[Main]] ibaiak, [[Rhin]]en adarrik garrantzitsuenetako batek, zeharkatzen du iparraldea; [[Oihan Beltza]] ([[Feldberg]], 1.493 metro), [[Odenwald]] eta [[Spessart]] daude mendebaldean; hegoaldean, berriz, 400 kilometro luzeko arkua eratzen dute [[Suabiako Jura|Suabiako]] eta [[Frankoniako Jura]] mendilerroek. Mendiguneak eta haranak tartekaturik daude eskualde honetan. Ibarrak eta, batez ere, Rhin-Main ordokiak, oso egokiak dira nekazaritzarako. Ordoki horren erdian dago [[Frankfurt am Main]], Alemaniako finantza hiriburua.<ref name="countrystudies"/>

* Alpeen oinaldea eta Alpeak.

** Alpeen oinaldeak Bavieraren gehiena eta Baden-Württembergen zati handi bat hartzen ditu. Hiruki formakoa, 400 kilometro luze da, mendebaldetik ekialdera, eta 150 kilometro zabal, iparraldetik hegoaldera. [[Konstantzako aintzira]] eta [[Alpeak]] ditu hegoaldean, [[Suabiako Jura]] eta [[Frankoniako Jura]] iparraldean, eta [[Bavariako oihana]] ekialdean. Iparraldean du garaierarik txikiena, [[Danubio]]ren bazterrean (400 metro inguru), eta iparraldean handiena, Alpeen magalean (750 metro). Landa eremua da, [[Munich]], [[Augsburg]], [[Ingolstadt]] eta [[Ulm]] hiriak izan ezik.<ref name="countrystudies"/>

=== Hidrografia ===

Hiru [[arro hidrografiko]] daude:<ref name="countrystudies"/>

* [[Itsaso Beltza]]ren arroa. Iturburua [[Oihan Beltza|Oihan Beltzean]] duen [[Danubio]]k ipar-mendebalde hego-ekialde norabidean zeharkatzen du Baviera, [[Austria]]n sartu aurretik. Alpeen oinaldeko urak biltzen ditu, [[Iller]], [[Lech (ibaia)|Lech]], [[Isar (ibaia)|Isar]] eta [[Inn]] adarren bitartez.

 

{{sakontzeko|Alemaniako historia}}

[[Fitxategi:843-870_Europe.jpg|thumb|250px|[[Inperio Karolingioa]]ren zatiketa [[Verdungo Hitzarmena]]ren ondorioz ([[843]])]]

 

=== Germaniako Erromatar Inperio Santua (X-XIII. mendeak) ===

 

[[Fitxategi:Balduineum_Wahl_Heinrich_VII.jpg|thumb|250px|[[Henrike VII.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Henrike VII.a]] enperadore aukeratu zuten [[Germaniako Erromatar Inperio Santu|Inperio Santuko]] zazpi hautesleak]]

 

=== Habsburgotarren etorrera (XIII-XV. mendeak) ===

 

 

=== Erreforma eta ondorioak (XVI-XVII. mendeak) ===

[[Fitxategi:Luther at the Diet of Worms.jpg|thumb|250px|[[Martin Lutero|Luteroren]] eta [[Karlos Habsburgokoa|Karlos V.a]] enperadorearen arteko eztabaida [[Wormseko dieta]]n ([[1521]]). [[Anton von Werner]]ren margolana]]

 

[[1648]]an sinatutako [[Westfaliako Bakea]]k 350 estatutan banatu zuen Alemania, nahiz zortzi (geroago bederatzi) baizik ez ziren hautesle. Luzaroan Europako beste potentzien mendeko jostailu izan zen, eta [[XVIII. mende]]aren hasiera arte ez zuen eskuratu Alemaniak XV. eta XVI. mendeetan erdietsi zuen aginpide maila. Frantziaren esku-hartzea agerikoa izan zen [[XVII. mende]]an ([[Rhineko Liga]], [[1658]]), eta zapalketa itxura hartu zuen, [[Luis XIV.a Frantziakoa|Luis XIV.aren]] erregealdiko anexio eta kanpainak zirela-eta, [[Palatinatua]]ren suntsipena eragin zutenak. Ondorio zuzena izan zuten: [[Brandenburgo]]ko hautesleak hartu zuen agintea.

=== Prusiaren aginpidea eta Inperio Santuaren amaiera ===

[[Fitxategi:Friedrich der Große (1781 or 1786) - Google Art Project.jpg|thumb|200px|[[Frederiko II.a Handia]], [[Prusiako Erresuma|Prusiako erregea]] [[1740]]-[[1772]] bitartean.]]

 

[[Frantziako Iraultza]]k eta [[Napoleon]]en hasierako garaipenek ([[Austerlitzeko Gudua]]) desagerrarazi zuten Germaniako Erromatar Inperio Santua: Napoleonek '"bere babespean" hartu zuen [[Rhineko Konfederazioa]], hamasei estatuk osatua; [[Frantzisko I.a Austriakoa]] Frantzisko II.a enperadore bihurtu zen eta, Jenako eta Auerstedteko guduak galdu ondoren, Frantziaren interesen mende geratu zen, gogoz kontra bazen ere. Horrenbestean, Prusian sortu zen sentimendu antifrantsesak, geroago Konfederaziora ere zabaldu zenak, gainerako alemaniarren aurreko nagusitasuna ekarri zien prusiarrei.

[[1815]]eko [[Vienako Batzarra|Vienako Batzarrean]] 39 estatu alemaniar biltzen zituen [[Germaniar Konfederazioa]] sortu zen, Austria buru eta Prusia buruorde izendaturik. Bi estatu horiek ezkertiarren matxinadei eusteko aliatu gisa elkartu baziren ere, prusiarrek, Alemaniako garapen ekonomikoa bultzatu zutelarik, Austria Konfederaziotik gero eta baztertuago egon zedin lortu zuten. [[1848]]. urtean, [[1848ko iraultzak|Paris eta Vienako altxamenduen ondoren]], Berlinen bultzatu nahi izan zen matxinadak porrot egiteaz gainera, areagotu zituen alemaniarren sentimendu anti-austriarrak eta Alemaniaren batasunaren aldekoak.

 

 

=== Alemaniar Inperioa (1871–1918) ===

{{sakontzeko|Alemaniaren bateratzea}}

 

[[1914]]ko ekainaren 28ko [[Sarajevoko atentatua]]ren ondotik, [[Lehen Mundu Gerra]] piztu zen Europan, [[1918]]ko azaroan [[Compiègneko Armistizioa]] sinatu arte iraun zuena. Lau urteko gerla odoltsuan, bi milioi alemaniar soldadu hil ziren eta 4,2 milioi zauritu.<ref>{{erreferentzia |izena=David |abizena=Crossland|izenburua = Last German World War I Veteran Believed to Have Died |argitaletxea = Spiegel Online, 2008ko urtarrilak 22, web.archive.org|url = https://web.archive.org/web/20121008172434/http://www.spiegel.de/international/germany/aged-107-last-german-world-war-i-veteran-believed-to-have-died-a-530319.html |sartze-data = 2020-9-4}}</ref> [[1919]]ko [[Versaillesko Ituna (1919)|Versaillesko Itunean]], oso baldintza gogorrak ezarri zitzaizkion Alemaniari.<ref>{{erreferentzia |izena=Jorge |abizena=Marirrodriga |izenburua = Last German World War I Veteran Believed to Have Died |argitaletxea = El Pais, 2010eko urriak 3, elpais.com|url = https://elpais.com/diario/2010/10/03/domingo/1286077958_850215.html |sartze-data = 2020-9-4}}</ref>

Gilen II.ak erregetza utzi eta [[Weimarko Errepublika|errepublika]] aldarrikatu zuen, 1918ko azaroaren 9an. Sozialista moderatuak nagusi ziren biltzar konstituziogileak [[Friedrich Ebert]] hautatu zuen errepublikako presidente, eta konstituzio berria ezarri 1919ko urtarrilean, [[Altxamendu Espartakista]] birrindu ondoren. Erregimen berriak, ordea, ezin aurre egin zien gerraondoak ekarritako arazo larriei: gerra zela kausa, alemaniarrek ordainetan eman behar izan zituzten indemnizazioek sorraraziriko [[inflazio]]a, langile asaldatzea eta eskuin muturreko mugimendu nazionalisten hazkundea. [[1923]]tik aurrera, Dawes planari jarraituz, indemnizazioak ordaintzeko bideratu ziren laguntzei esker, egoerak neurri batean onera egin bazuen ere, ezin gainditu izan zuen [[1929ko kraxa]]ren osteko [[Depresio Handia|krisi ekonomikoa]], eta lanik eza guztiz zabaldu zen herrialdean.

 

 

Guda osoan zehar, gutxiengoak sistematikoki esetsi zituen Alemaniako gobernuak, eta Europa osoko [[kontzentrazio-esparru|kontzentrazio]] eta [[sarraski-esparru]]tan sartu. Denera, 17 milioi lagun hilarazi zituzten, 6 milioi [[judu]], 130.000 [[ijito]], ahalmen urriko 275.000 pertsona, milaka [[Jehovaren Lekukoak|Jehovaren lekuko]], milaka [[homosexual]], eta ehunka mila aurkari politiko eta erlijioso barne.<ref>{{erreferentzia |url=https://archive.org/details/columbiaguidetot00niew | izenburua=The Columbia Guide to the Holocaust |abizena=Niewyk |izena=Donald L. |abizena2=Nicosia, Francis R. |argitaletxea=Columbia University Press, archive.org |sartze-data=2020-9-4}}</ref> Okupatutako herrialdeetan, 2,7 milioi [[polonia]]r, 1,3 milioi [[ukrainia]]r, milioi bat [[bielorrusia]]r, eta 3,5 milioi gerrako preso [[sobietar]]ren heriotza eragin zuten nazien politikek. Alemaniar galerei dagokienez, 5,3 milioi soldadu eta 900.000 zibil hil ziren gerran. Gerra ostean, [[Alemaniarren egoztea Bigarren Mundu Gerraren ondoren|Ekialdeko Europako 12 milioi alemaniar egotziak]] izan ziren beren herrialdeetatik; horietako ehunka mila hil ziren.<ref>{{erreferentzia |url=https://conservancy.umn.edu/handle/11299/178402 | izenburua=The Expulsions of Ethnic Germans from East-Central Europe at the End of World War|abizena=Cohen |izena=Gary B. |argitaletxea=University of Minnesota, Center for Austrian Studies, conservancy.umn.edu |sartze-data=2020-9-4}}</ref>

 

=== Zatiketa eta bateratzea (1945–1990) ===

 

 

Bi Alemanien arteko liskarrak areagotu egin ziren, munduko bi potentzia nagusien arteko [[Gerra Hotza]]ren erdian, [[1961]]ean Errepublika Demokratikoak, ekialdeko biztanleen ihesa galaraztearren, [[Berlingo harresia]] eraiki eta muga osoa ixtea erabaki zuenean. Bi Alemanien arteko harremanak hainbat urtez hutsean egon ondoan, [[1972]]an bi aldeek burujabetasuna onartu zioten elkarri, nazioartean eta bere esparru politikotik kanpora, zituzten arazoak gaindituz.

 

 

=== Alemania batua (1990-egun) ===

 

[[1998]]ko hauteskundeetan, [[Gerhard Schröder]] [[SPD|sozialdemokrata]] nagusitu zitzaion Helmut Kohli, botoen %&nbsp;40,9 lortuta. Izan ere, Helmut Kohlen politikagintza, bateratzearen kostu ekonomiko, politiko eta afektiboaren arabera epaitu zen: bateratzeak langabeziaren gorakada ekarri zuen, hautesleek hobetsiriko gizarte eredua auzitan jartzea, eta hiritar asko "bigarren mailako" sentitzea. Ekonomiaren goraldi orokorraren laguntzaz, SPD-Berdeak aliantzak, ''Bundestag''-eko gehiengoa lorturik, Europar Batasunaren gidaritza hartu zuen; Batasunaren Ekialderako hedapena bultzatu zuen ([[2001]]eko [[Nizako Ituna]]), eta baita [[Nekazaritza Politika Bateratua (Europar Batasuna)|Nekazaritza Politika Bateratuari]] buruzko hitzarmen bat ere, eta [[Romano Prodi]] eraman zuen [[Europako Batzordea]]ren lehendakaritzara. [[2003]]an, [[Irakeko Gerra]]ren aurkako jarrera irmoa agertu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena = |abizena = |izenburua=One Year Later, Germany Anything But Smug Over Iraq War |url=https://www.dw.com/en/one-year-later-germany-anything-but-smug-over-iraq-war/a-1147748 |argitaletxea=.dw.com |sartze-data = 2020-9-17}}</ref>

 

== Gobernua eta administrazioa ==

=== Politika ===

 

Parlamentuak bi ganbera ditu: ''[[Bundestag]]'' (Biltzar Federala) eta ''[[Bundesrat]]'' (Kontseilu Federala). ''Bundestag''-a lau urtean behin hautatzen da, ordezkaritza zuzena eta proportzionala bateratzen dituen sistema korapilatsu baten bidez. ''Bundesrat''-en hamasei [[Alemaniaren banaketa administratiboa|estatu federatuek]] dute ordezkaritza dute; ganbera honek, gaiaren arabera, ''Bundestag''-ek baino garrantzi handiagoa izan dezake.

=== Banaketa administratiboa ===

{{sakontzeko|Alemaniaren banaketa administratiboa}}

 

<div style="float: left;margin:0 2em 0 0;">{{Alemaniako estatuen mapa}}</div>

| [[Saxonia Beherea]] || [[Hannover]] || style="text-align:right"|47.709|| style="text-align:right"|7.993.608 || style="text-align:right"|167,5

|-

|-

| [[Renania-Palatinatua]] || [[Mainz]] || style="text-align:right"|19.858|| style="text-align:right"|4.093.903 || style="text-align:right"|206,2

Alemaniako Armada edo ''[[Bundeswehr]]'' bost ataletan banaturik dago: Lurreko Armada (''[[Heer]]''), Itsasokoa (''[[Bundesmarine]]''), Airekoa (''[[Luftwaffe]]''), Medikuntza Zerbitzu Zentralak eta ororen zerbitzuan aritzen diren komando taldeak. Bake garaian, Defentsa ministroak eta Kantzeler Federalak zuzentzen dute ''Bundeswehr''-a. Guda garaian, ordea, kantzelerrari berari dagokio agintea.

 

 

== Demografia ==

 

=== Hizkuntzak ===

 

=== Erlijioa ===

== Ekonomia ==

{{sakontzeko|Alemaniako ekonomia}}

 

Esportazioa da bertako ekonomiaren funtsezko elementua; esate baterako, 2019ko lehen erdian EBren esportazio guztien %&nbsp;24 egin zituen.<ref name="aran">{{erreferentzia|izena =Iker |abizena = Aranburu |izenburua=Alemania, agur dogmari |url=https://www.berria.eus/paperekoa/1898/010/001/2019-08-24/alemania-agur-dogmari.htm |argitaletxea=''Berria'' egunkaria, 2019ko abuztuak 24, CC BY-SA 4.0, berria.eus |sartze-data = 2020-9-16}}</ref> Ibilgailuak, makineria, gai kimikoak, tresna elektronikoak, ekipamendu elektrikoa, botikak, garraio ekipamendua, oinarrizko metalak, elikagaiak, eta kautxua eta plastikoak dira esportazio gai nagusiak.<ref>{{erreferentzia|izena = |abizena = |izenburua= Foreign trade |url=https://web.archive.org/web/20150502033130/https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/NationalEconomyEnvironment/ForeignTrade/_Graphic/TradingGoods.png?__blob=poster |argitaletxea=''Statistiches Bundesamt'' web.archive.org |sartze-data = 2020-9-16}}</ref> Munduko 500 enpresa handienetako 29k Alemanian dute egoitza; [[Mercedes-Benz]], [[BMW]], [[Volkswagen]], [[Audi]], [[Siemens]], [[Allianz]], [[Adidas]], [[Porsche]], [[Robert Bosch Gmbh|Bosch]] eta [[Deutsche Telekom]] dira herrialdeko marka ezagun batzuk.<ref>{{erreferentzia|izena = |abizena = |izenburua= Brand value of the leading 10 most valuable German brands in 2018 |url=https://web.archive.org/web/20191210192215/https://www.statista.com/statistics/235173/brand-value-of-the-leading-10-most-valuable-german-brands/ |argitaletxea=''Statista'' web.archive.org |sartze-data = 2020-9-16}}</ref>

 

== Kultura ==

{{sakontzeko|Alemanierazko literatura}}

 

=== Kirolak ===

[[Fitxategi:Mesut Özil.jpg|thumb|eskuinera|200px|Alemaniako Futbol selekzioa]]

Alemaniako Kirol Federakundeak (DSB) ia 27 milioi kide ditu. Haren datuen arabera, biztanleriaren herenak kirola egiten du, herrialdean diren 127.000 instalazioetan. Azken urteotan, DSBk kirol [[paralinpiar Jokoak|paralinpikoentzako]] baliabideak gehitu egin ditu. Betidanik nabarmendu da Alemaniaren parte-hartzea [[Olinpiar Jokoak|Olinpiar Jokoetan]]. Bitan antolatu zituen Udako Olinpiar Jokoak: [[1936ko Udako Olinpiar Jokoak|1936an Berlinen]] eta [[1972ko Udako Olinpiar Jokoak|1972an Munichen]].

 

[[Michael Schumacher]] da txapelketa gehien irabazi dituen [[1 Formula]]ko pilotua, 7 hain zuzen ere. [[Sebastian Vettel]]ek, berriz, lau txapelketa irabazi ditu. Hamaika garaipen horiekin, munduko bigarren herrialdea da garaipen kopuruan [[Erresuma Batua]]ren ondoren.

 

 

Tenisean, [[Steffi Graf]]ek [[Grand Slam (tenisa)|Grand Slameko]] 22 txapelketa irabazi zituen eta [[Boris Becker]]rek sei. 1980ko hamarkada arrakastatsua izan zen alemaniarrentzat, garaipen indibidualez gain selekzioak hiru aldiz irabazi baitzuen [[Davis Kopa]] (1988, 1989 eta 1993) eta bitan emakumezkoen [[Fed kopa]] (1987 eta 1992).

== Erreferentziak ==

{{ lur | data=2020/9/1}}

 

== Kanpo estekak ==

{{Atari|Alemania|Alemania}}

* {{en}}{{fr}}{{es}} [http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/en/Startseite.html Kanpo-Harremanetako Ministerioa].

* {{de}} [http://www.autobahn-online.de/geschichte.html Alemaniako autopisten web ofiziala].

{{autoritate kontrola}}

 

[[Kategoria:Alemania| ]]