Hori: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

08:59, 10 ekaina 2020ko berrikusketa aldatu 185.161.117.124 (eztabaida) Etimologia Etiketa: Ikusizko edizioa ← Aurreko ezberdintasuna		Hauxe da oraingo bertsioa, 12:40, 26 ekaina 2024 data duena aldatu desegin Treuiller (eztabaida \| ekarpenak) 10.497 edits →Euskal kulturan Etiketa: Ikusizko edizioa
(7 erabiltzailek tartean egindako 16 berrikusketa ez dira erakusten)
8. lerroa: \| h = 60 \| s = 100 \| v = 100 }} '''~~Horia~~Hori'''a oinarrizko [[kolore]]etako bat da, [[espektro ikusgai]]an ~~berdearen~~[[berde]]aren eta ~~laranjaren~~[[laranja]]ren artean kokatua. [[Limoi]] helduaren, [[ekilore]]aren eta [[urre]]aren kolorea da. ''Horia'' izena espektro optikoaren barnean uhin-luzera 565-590 nanometrokoa duen kolore multzoari dagokio. ~~Horia 3~~Hiru oinarrizko koloreetako bat da [[kolore#Kolore sintesiak\|sintesi kengarrian]]. Arte plastikoetan horiaren kontrako kolorea [[lila]] dela jotzen da, kolore desberdintasunagatik. Industrian horia [[beltz]]arekin erabiltzen da larritasuna adierazteko, kontraste ~~gehien~~handiena eskaintzen duten koloreak direlako. Antzinako euskaldunentzat, horia [[eguzkia]]ren kolore ezberdinak ziren eta horregatik gaur eguneraino iritsi diren hainbat hitzetan ''horia'' agertzen da ''laranja'' deituko genituzke hainbat gaietan. Bestetan, ''gorria'' esaten da orain laranjatzat ditugunak, [[gorringo]]a esaterako.▼ [[RAL]] kolore sisteman horiak 1001 eta 1099 artekoak dira. == ~~Izena~~Etimologia == Adituen arabera,<ref>{{erreferentzia\|izena=Joseba A.\|abizena=Lakarra\|urtea=2019\|izenburua=Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa (EHHE-200)\|argitaletxea=Euskaltzaindia\|orrialdea=417\|orrialdeak=\|ISBN=978-84-946477-8-9.\|hizkuntza=eu\|egilea2=Manterola, Julen\|egilea3=Segurola, Iñaki}}</ref><ref>{{Erreferentzia\|izena=Joseba\|abizena=Lakarra\|urtea=1995\|izenburua=Towards a history of the Basque language\|argitaletxea=J. Benjamins Pub. Co\|orrialdea=195\|orrialdeak=\|ISBN=9027236348\|hizkuntza=en\|data=1995\|url=https://www.worldcat.org/oclc/709596553\|artikulua=Reconstructing the Pre-Proto-Basque-Root\|isbn=978-90-272-8567-6\|pmc=709596553\|sartze-data=2020-06-10}}</ref> ''hor'' erroa eta ''-i'' [[partizipio]]-~~atzizkia~~[[atzizki]]a bereizi behar dira hitzaren osaeran, inguruko [[Erdara\|erdaretako]] zenbait kolore-izenetan ere gertatzen den bezala (ikus [[~~Gaztelania\|gaztelaniazko~~gaztelania]]zko ''~~morado~~mor'''ado''''', ''anaranj'''ado''''' edo [[~~Frantses\|frantsesezko~~frantses]]ezko ''~~rosée~~ros'''é''''' partizipioak). Ez da harritzekoa, kontuan hartuta ~~adjektiboak~~[[adjektibo]]ak sortzeko ohiko baliabidea dela partizipioena (ikus euskaran bertan [[zuri\|''zuri'']] eta [[gorri\|''gorri'']] kolore-izenak).▼ Erroak lotura zuzena luke egun ere erabiltzen den ''(h)or'' «txakur» hitzarekin. Hala, jatorrizko esanahia «txakurra bezalakatua» izan zitekeela ondorioztatu dute hizkuntzalariek ([[Resurreccion Maria Azkue\|Azkue]]<nowiki/>k ''¿Como el perro?'' galdetzen zuen), eta handik «txakur koloreko» > «hori». Proposamenaren indargarri (alderantzizko) paralelo semantikotzat [[ingeles]]ezko ''dog'' «txakur» aipa daiteke, jatorritzat ''docga'' berreraikia duena. Zehazki, ''dox'' «''yellowish-brown''» (marroi-horixka) hitz zaharraren [[txikigarri]]a bide zen jatorrian (euskarazko ''Pintto'' edo ''Beltxa''ren modukoa), eta ondoren, ezaugarri horren nabarmentasunagatik, «txakur» adiera hartu bide zuen (arraza, mota edo itxura jakin bati lotua hasieran, eta edozein txakurri buruz hitz egiteko hedatua gero).<ref>{{erreferentzia\|izena=Piotr\|abizena=Gąsiorowski\|urtea=2006\|izenburua=[https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/2479/1/Dogga.pdf The Etymology of Old English docga]\|argitaletxea=\|orrialdea=\|orrialdeak=275-284\|ISBN=\|hizkuntza=en\|aldizkaria=Indogermanische Forschungen\|alea=111}}</ref> == Sinbolismoa == Oro har, kolore horia lotu ohi da [[Eguzkia\|eguzkiarekin]], [[Argi\|argiarekin]] eta [[Urre\|urrearekin]]. [[Islam\|Islamaren]] munduan hori urreztatua jakinduriaren eta aholku onen adierazgarria da; baina hori zurbila, berriz, gezurraren eta iruzurrarena. Egipton kolore horiak bekaizkeria eta zoritxarra adierazten zituen. [[Txinako Herri Errepublika\|Txinan]], errege-erreginen familiek erabiltzen zuten<ref>{{Erreferentzia\|izenburua=Dokuteka: Bizitzaren koloreak: koloreen esanahia kultura ezberdinetan 1/2\|hizkuntza=eu-ES\|url=https://www.ikasbil.eus/eu/dokutekako-fitxa?articleId=16497463\|aldizkaria=www.ikasbil.eus\|sartze-data=2022-05-29}}</ref>. === Euskal kulturan === ▲Adituen arabera,<ref>{{erreferentzia\|izena=Joseba A.\|abizena=Lakarra\|urtea=2019\|izenburua=Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa (EHHE-200)\|argitaletxea=Euskaltzaindia\|orrialdea=417\|orrialdeak=\|ISBN=978-84-946477-8-9.\|hizkuntza=eu\|egilea2=Manterola, Julen\|egilea3=Segurola, Iñaki}}</ref><ref>{{Erreferentzia\|izena=Joseba\|abizena=Lakarra\|urtea=1995\|izenburua=Towards a history of the Basque language\|argitaletxea=J. Benjamins Pub. Co\|orrialdea=195\|orrialdeak=\|ISBN=9027236348\|hizkuntza=en\|data=1995\|url=https://www.worldcat.org/oclc/709596553\|artikulua=Reconstructing the Pre-Proto-Basque-Root\|isbn=978-90-272-8567-6\|pmc=709596553\|sartze-data=2020-06-10}}</ref> ''hor'' erroa eta ''-i'' partizipio-atzizkia bereizi behar dira hitzaren osaeran, inguruko [[Erdara\|erdaretako]] zenbait kolore-izenetan ere gertatzen den bezala (ikus [[Gaztelania\|gaztelaniazko]] ''morado'' edo [[Frantses\|frantsesezko]] ''rosée'' partizipioak). Ez da harritzekoa, kontuan hartuta adjektiboak sortzeko ohiko baliabidea dela partizipioena (ikus euskaran bertan [[zuri]] eta [[gorri]] kolore-izenak). ▲Antzinako ~~euskaldunentzat~~euskaldunen ustez, horia [[eguzkia]]ren ~~kolore~~kolorea ~~ezberdinak ziren~~zen eta horregatik ~~gaur~~egun ~~eguneraino~~arte iritsi diren hainbat hitzetan ''horia'' agertzen da ''laranja'' ~~deituko~~dei ~~genituzke~~genitzakeen hainbat ~~gaietan~~gaitan. Bestetan, ''gorria'' esaten dadira orain laranjatzat ditugunak, [[gorringo]]a esaterako. [[Fitxategi:Aupa_orio_etxea.jpg\|thumb\|Orioko arraunlarien aldeko apainketa, horiz.]] Errenteriako [[Jantziaren Zentroa\|Jantziaren Zentroko]] Ramón García adituaren arabera, euskal [[Jantzi\|jantzietan]] ez da ohikoa. "Andaluziarrek asko erabiltzen dute horia edo laranja, eguzki asko dutelako, eta guk grisa, urdina, berdea, okrea... erabiltzen ditugu, gaur egun ere bai. Gure janzkera oso soila da, aspergarriak gara. Ikerketa zientifiko batek dio gorria mendi asko dagoen lekuetan erabiltzen dela, urrunean hoberen ikusten den kolorea delako. Euskal Herrian badago arropa gorri asko, mendia, sastraka ugari eta eguraldi kaskarra ditugulako. Baina inoiz erabili ez dena dira horia, laranja, arrosa fuksia, turkesa, pistatxo berdea... ez dira gureak»<ref>{{Erreferentzia\|izena=Nagore\|abizena=Belastegi Martin\|izenburua=ATZOKO ETA GAURKO BASERRITAR JANTZIAK\|hizkuntza=eu\|data=2017-12-21\|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2017-12-23-06-00/hemeroteca_articles/atzoko-eta-gaurko-baserritar-jantziak\|aldizkaria=GAUR8\|sartze-data=2022-05-29}}</ref>. Herri batean sinbolismo nabaria hartu du: [[Orio\|Orion]]. [[Oria]] ibaiarekin eta udalerriaren izenarekin ''(h)oriak'' duen antzekotasuna kasualitatea besterik ez da seguruenik, baina [[Orio Arraunketa Elkartea\|herriko traineruaren]] kolorea da eta, agerpen askotan, herriarena ere bai<ref>{{Erreferentzia\|izena=Super\|abizena=User\|izenburua=Orioko herria\|hizkuntza=eu-es\|url=https://orio.eus/orio\|aldizkaria=Orioko Udala\|sartze-data=2022-05-29}}</ref>. Erroak lotura zuzena luke egun ere erabiltzen den ''(h)or'' «zakur» hitzarekin. Hala, jatorrizko esanahia «zakurra bezalakatua» izan zitekeela ondorioztatu dute hizkuntzalariek ([[Resurreccion Maria Azkue\|Azkue]]<nowiki/>k "¿como el perro?" galdetzen zuen), eta handik «zakur koloreko» > «hori». Alderantzizko paralelo semantiko moduan (kolorea > animalia izena) aipa daiteke ingelesezko ''dog'' «zakur», zeina ''docga'' berreraiki izan den, ''dox'' «yellowish-brown» hitz zaharraren txikigarri gisa (euskarazko Pintto edo Beltxaren modukoa).<ref>{{erreferentzia\|izena=Piotr\|abizena=Gąsiorowski\|urtea=2006\|izenburua=The Etymology of Old English docga\|argitaletxea=\|orrialdea=\|orrialdeak=275-284\|ISBN=\|hizkuntza=en\|aldizkaria=Indogermanische Forschungen\|alea=111}}</ref> == Koloregaiak == Horia oinarrizko kolorea da,; horregatik, ezin da beste kolorezko pigmentu edo ~~koloregaiz~~koloregaien bidez lortu. Horia erabiltzen da, aldiz, beste koloregaien ñabardura aldatzeko. === Janari koloratzaileak === 59 ⟶ 69 lerroa: \| align="center" \| '''[[Karotenoide]]ak''' \|----- \| align="center" \| Hori ~~Laranja~~laranja ~~Gorria~~gorria \|\| align="center" \| E 160(A) I) \| align="center" \| ... \| align="center" \| [[Beta-karoteno\|β-karotenoa]] \|----- \| align="center" \| Hori ~~Laranja~~laranja ~~Gorria~~gorria \|\| align="center" \| E 160(A) II) \| align="center" \| ... \| align="center" \| [[Karotenoide]] nahasiak (α-, β-, γ-) \|----- \| align="center" \| Hori ~~Laranja~~laranja ~~Gorria~~gorria \|\| align="center" \| E 160(B) \| align="center" \| ... \| align="center" \| ''Bixa orellana'', bixina, norbixina \|----- \| align="center" \| Hori ~~Laranja~~laranja ~~Gorria~~gorria \|\| align="center" \| E 160(C) \| align="center" \| ... \| align="center" \| [[Paprika]] estraktua, [[kapsanteina]] edo [[kapsorubina]] \|----- \| align="center" \| Hori ~~Laranja~~laranja ~~Gorria~~gorria \|\| align="center" \| E 160(D) \| align="center" \| ... \| align="center" \| [[Likopeno]]a \|----- \| align="center" \| Hori ~~Laranja~~laranja ~~Gorria~~gorria \|\| align="center" \| E 160(E) \| align="center" \| ... \| align="center" \| [[Apokarotenal]] 8' (C30) \|----- \| align="center" \| Hori ~~Laranja~~laranja ~~Gorria~~gorria \|\| align="center" \| E 160(F) \| align="center" \| ... \| align="center" \| Azido apokarotiniko-8-aren [[ester]] etilikoa \|----- \| align="center" \| Hori ~~Laranja~~laranja ~~Gorria~~gorria \|\| align="center" \| E 161 \| align="center" \| ... \| align="center" \| [[Xantofila]]k \|----- \| align="center" \| Hori ~~Laranja~~laranja ~~Gorria~~gorria \|\| align="center" \| E 162 \| align="center" \| ... \| align="center" \| [[Erremolatxa]] aterakina, [[batanina]] 97 ⟶ 107 lerroa: == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda\|30em}} ~~{{erref zer}}~~ {{erradiazioelektromagnetiko}}▼ == Kanpo estekak == 105 ⟶ 113 lerroa: {{horiak}} ▲{{erradiazioelektromagnetiko}} [[Kategoria:Horiak]]