Wikipedia

Hori: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasuna
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
EmausBot (eztabaida | ekarpenak)
423.275 edits
t r2.6.4) (robota Erantsia: mdf:Тюжя
Treuiller (eztabaida | ekarpenak)
10.497 edits
 
(20 erabiltzailek tartean egindako 38 berrikusketa ez dira erakusten)
1. lerroa:
{{argitzeko|koloreari|Horia (argipena)}}
{{kolore infotaula
| izena = Horia
7 ⟶ 8 lerroa:
| h = 60 | s = 100 | v = 100
}}
'''HoriaHori'''a oinarrizko koloreetako[[kolore]]etako bat da., ''Horia''[[espektro izenaikusgai]]an espektru[[berde]]aren optikoareneta barnean uhin-luzera 565-590 nanometrokoa duen kolore[[laranja]]ren multzoariartean dagokiokokatua. Horia [[urdinLimoi]]aren kontrako kolorea da (edo kolore konplementarioa). Kolorehelduaren, [[gorriekilore]]aren eta [[berdeurre]]ko argiak nahastean suertatzen denaren kolorea da.
 
Arte''Horia'' plastikoetanizena espektro optikoaren barnean uhin-luzera 565-590 nanometrokoa duen kolore multzoari dagokio. Hiru oinarrizko koloreetako bat da [[horikolore#Kolore sintesiak|sintesi kengarrian]]aren. Arte plastikoetan horiaren kontrako kolorea [[lila]] dela konsideratzenjotzen da, kolore desberdintasunagatik. Industrian horia [[beltz]]arekin erabiltzen da larritasuna adierazteko, kontraste gehienhandiena eskaintzen duten koloreak direlako.
 
Euskaldunentzat horia [[eguzki]]aren kolore ezberdinak ziren eta horregatik gaur eguneraino iritsi diren hainbat hitzetan ''horia'' agertzen da ''laranja'' deituko genituzke hainbat gaietan.
 
[[RAL]] kolore sisteman horiak 1001 eta 1099 artekoak dira.
 
== Etimologia ==
{{erradiazioelektromagnetiko}}
 
Adituen arabera,<ref>{{erreferentzia|izena=Joseba A.|abizena=Lakarra|urtea=2019|izenburua=Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa (EHHE-200)|argitaletxea=Euskaltzaindia|orrialdea=417|orrialdeak=|ISBN=978-84-946477-8-9.|hizkuntza=eu|egilea2=Manterola, Julen|egilea3=Segurola, Iñaki}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Joseba|abizena=Lakarra|urtea=1995|izenburua=Towards a history of the Basque language|argitaletxea=J. Benjamins Pub. Co|orrialdea=195|orrialdeak=|ISBN=9027236348|hizkuntza=en|data=1995|url=https://www.worldcat.org/oclc/709596553|artikulua=Reconstructing the Pre-Proto-Basque-Root|isbn=978-90-272-8567-6|pmc=709596553|sartze-data=2020-06-10}}</ref> *''hor'' erroa eta *''-i'' [[partizipio]]-[[atzizki]]a bereizi behar dira hitzaren osaeran, inguruko [[Erdara|erdaretako]] zenbait kolore-izenetan ere gertatzen den bezala (ikus [[gaztelania]]zko ''mor'''ado''''', ''anaranj'''ado''''' edo [[frantses]]ezko ''ros'''é''''' partizipioak). Ez da harritzekoa, kontuan hartuta [[adjektibo]]ak sortzeko ohiko baliabidea dela partizipioena (ikus euskaran bertan [[zuri|''zuri'']] eta [[gorri|''gorri'']] kolore-izenak).
{{koloreak}}
 
Erroak lotura zuzena luke egun ere erabiltzen den ''(h)or'' «txakur» hitzarekin. Hala, jatorrizko esanahia «txakurra bezalakatua» izan zitekeela ondorioztatu dute hizkuntzalariek ([[Resurreccion Maria Azkue|Azkue]]<nowiki/>k ''¿Como el perro?'' galdetzen zuen), eta handik «txakur koloreko» > «hori».
[[Kategoria:Koloreak]]
 
Proposamenaren indargarri (alderantzizko) paralelo semantikotzat [[ingeles]]ezko ''dog'' «txakur» aipa daiteke, jatorritzat *''docga'' berreraikia duena. Zehazki, ''dox'' «''yellowish-brown''» (marroi-horixka) hitz zaharraren [[txikigarri]]a bide zen jatorrian (euskarazko ''Pintto'' edo ''Beltxa''ren modukoa), eta ondoren, ezaugarri horren nabarmentasunagatik, «txakur» adiera hartu bide zuen (arraza, mota edo itxura jakin bati lotua hasieran, eta edozein txakurri buruz hitz egiteko hedatua gero).<ref>{{erreferentzia|izena=Piotr|abizena=Gąsiorowski|urtea=2006|izenburua=[https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/2479/1/Dogga.pdf The Etymology of Old English *docga]|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=275-284|ISBN=|hizkuntza=en|aldizkaria=Indogermanische Forschungen|alea=111}}</ref>
 
== Sinbolismoa ==
Oro har, kolore horia lotu ohi da [[Eguzkia|eguzkiarekin]], [[Argi|argiarekin]] eta [[Urre|urrearekin]]. [[Islam|Islamaren]] munduan hori urreztatua jakinduriaren eta aholku onen adierazgarria da; baina hori zurbila, berriz, gezurraren eta iruzurrarena. Egipton kolore horiak bekaizkeria eta zoritxarra adierazten zituen. [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]], errege-erreginen familiek erabiltzen zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dokuteka: Bizitzaren koloreak: koloreen esanahia kultura ezberdinetan 1/2|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.ikasbil.eus/eu/dokutekako-fitxa?articleId=16497463|aldizkaria=www.ikasbil.eus|sartze-data=2022-05-29}}</ref>.
 
=== Euskal kulturan ===
Antzinako euskaldunen ustez, horia [[eguzkia]]ren kolorea zen eta horregatik egun arte iritsi diren hainbat hitzetan ''horia'' agertzen da ''laranja'' dei genitzakeen hainbat gaitan. Bestetan, ''gorria'' esaten dira orain laranjatzat ditugunak, [[gorringo]]a esaterako.
[[Fitxategi:Aupa_orio_etxea.jpg|thumb|Orioko arraunlarien aldeko apainketa, horiz.]]
Errenteriako [[Jantziaren Zentroa|Jantziaren Zentroko]] Ramón García adituaren arabera, euskal [[Jantzi|jantzietan]] ez da ohikoa. "Andaluziarrek asko erabiltzen dute horia edo laranja, eguzki asko dutelako, eta guk grisa, urdina, berdea, okrea... erabiltzen ditugu, gaur egun ere bai. Gure janzkera oso soila da, aspergarriak gara. Ikerketa zientifiko batek dio gorria mendi asko dagoen lekuetan erabiltzen dela, urrunean hoberen ikusten den kolorea delako. Euskal Herrian badago arropa gorri asko, mendia, sastraka ugari eta eguraldi kaskarra ditugulako. Baina inoiz erabili ez dena dira horia, laranja, arrosa fuksia, turkesa, pistatxo berdea... ez dira gureak»<ref>{{Erreferentzia|izena=Nagore|abizena=Belastegi Martin|izenburua=ATZOKO ETA GAURKO BASERRITAR JANTZIAK|hizkuntza=eu|data=2017-12-21|url=https://www.naiz.eus/eu/hemeroteca/gaur8/editions/gaur8_2017-12-23-06-00/hemeroteca_articles/atzoko-eta-gaurko-baserritar-jantziak|aldizkaria=GAUR8|sartze-data=2022-05-29}}</ref>.
 
Herri batean sinbolismo nabaria hartu du: [[Orio|Orion]]. [[Oria]] ibaiarekin eta udalerriaren izenarekin ''(h)oriak'' duen antzekotasuna kasualitatea besterik ez da seguruenik, baina [[Orio Arraunketa Elkartea|herriko traineruaren]] kolorea da eta, agerpen askotan, herriarena ere bai<ref>{{Erreferentzia|izena=Super|abizena=User|izenburua=Orioko herria|hizkuntza=eu-es|url=https://orio.eus/orio|aldizkaria=Orioko Udala|sartze-data=2022-05-29}}</ref>.
 
== Koloregaiak ==
 
Horia oinarrizko kolorea da; horregatik, ezin da beste kolorezko pigmentu edo koloregaien bidez lortu. Horia erabiltzen da, aldiz, beste koloregaien ñabardura aldatzeko.
 
=== Janari koloratzaileak ===
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="5" cellspacing="0"
|-----
! align="center" | Kolorea
! align="center" | Kodea
! align="center" | Jatorria
! align="center" | Izen kimikoa
|-----
| align="center" | Horia || align="center" | E 100
| align="center" | Naturala
| align="center" | [[Kurkumina]], [[kurkuma]], [[curry]]a edo [[azafrai]]a
|-----
| align="center" | Horia || align="center" | E 101 I)
| align="center" | ...
| align="center" | [[Erriboflabina]] (B2 bitamina)
|-----
| align="center" | Horia || align="center" | E 101(a) II)
| align="center" | ...
| align="center" | Erriboflabinaren 5'-fosfato sodikoa
|-----
| align="center" | Horia || align="center" | E 102
| align="center" | Sintetikoa
| align="center" | [[Tartrazina]]<br />[[INCI]] CI 19140 edo Yellow 5<br />[[AEB]]etan debekatua
|-----
| align="center" | Horia || align="center" | E 104
| align="center" | Sintetikoa
| align="center" | [[Kinoleina]]-horia<br />[[INCI]] CI 47005
|-----
| align="center" | '''Hori-laranjak'''
| align="center" | '''E 160-a - 160-f'''
| align="center" | Koloregai naturalak<br />[[arbeletxeko]],<br />[[azenario]],<br />[[otarrain]],<br />arrain eta abarrena.
| align="center" | '''[[Karotenoide]]ak'''
|-----
| align="center" | Hori laranja gorria || align="center" | E 160(A) I)
| align="center" | ...
| align="center" | [[Beta-karoteno|β-karotenoa]]
|-----
| align="center" | Hori laranja gorria || align="center" | E 160(A) II)
| align="center" | ...
| align="center" | [[Karotenoide]] nahasiak (α-, β-, γ-)
|-----
| align="center" | Hori laranja gorria || align="center" | E 160(B)
| align="center" | ...
| align="center" | ''Bixa orellana'', bixina, norbixina
|-----
| align="center" | Hori laranja gorria || align="center" | E 160(C)
| align="center" | ...
| align="center" | [[Paprika]] estraktua, [[kapsanteina]] edo [[kapsorubina]]
|-----
| align="center" | Hori laranja gorria || align="center" | E 160(D)
| align="center" | ...
| align="center" | [[Likopeno]]a
|-----
| align="center" | Hori laranja gorria || align="center" | E 160(E)
| align="center" | ...
| align="center" | [[Apokarotenal]] 8' (C30)
|-----
| align="center" | Hori laranja gorria || align="center" | E 160(F)
| align="center" | ...
| align="center" | Azido apokarotiniko-8-aren [[ester]] etilikoa
|-----
| align="center" | Hori laranja gorria || align="center" | E 161
| align="center" | ...
| align="center" | [[Xantofila]]k
|-----
| align="center" | Hori laranja gorria || align="center" | E 162
| align="center" | ...
| align="center" | [[Erremolatxa]] aterakina, [[batanina]]
|}
 
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
 
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
 
{{horiak}}
{{erradiazioelektromagnetiko}}
 
[[afKategoria:GeelHoriak]]
[[an:Amariello]]
[[ang:Geolu]]
[[ar:أصفر]]
[[arc:ܫܥܘܬܐ]]
[[ast:Mariellu]]
[[ay:Q'illu]]
[[az:Sarı]]
[[ba:Һары]]
[[bat-smg:Geltuona]]
[[be:Жоўты колер]]
[[be-x-old:Жоўты колер]]
[[bg:Жълт цвят]]
[[bn:হলুদ (বর্ণ)]]
[[bo:སེར་པོ།]]
[[bs:Žuta]]
[[ca:Groc]]
[[ce:Можа]]
[[ch:Amariyu]]
[[cs:Žlutá]]
[[cy:Melyn]]
[[da:Gul]]
[[de:Gelb]]
[[el:Κίτρινο]]
[[en:Yellow]]
[[eo:Flava]]
[[es:Amarillo]]
[[et:Kollane]]
[[fa:زرد]]
[[fi:Keltainen]]
[[fiu-vro:Kõllanõ]]
[[fr:Jaune]]
[[ga:Buí]]
[[gan:黃]]
[[gl:Amarelo]]
[[gn:Sa'yju]]
[[hak:Vòng-set]]
[[he:צהוב]]
[[hi:पीला]]
[[hr:Žuta]]
[[ht:Jòn]]
[[hu:Sárga]]
[[id:Kuning]]
[[is:Gulur]]
[[it:Giallo]]
[[ja:黄色]]
[[jv:Kuning]]
[[ko:노랑]]
[[ksh:Jääl]]
[[ku:Zer]]
[[la:Gilvus]]
[[lad:Amariyo]]
[[lb:Giel]]
[[lbe:Хъахъисса]]
[[lmo:Giald]]
[[ln:Bondɔbɔ́]]
[[lt:Geltona]]
[[lv:Dzeltenā krāsa]]
[[map-bms:Kuning]]
[[mdf:Тюжя]]
[[mk:Жолта боја]]
[[ml:മഞ്ഞ]]
[[ms:Kuning]]
[[mt:Isfar]]
[[myv:Ожо]]
[[nah:Cōztic]]
[[nl:Geel (kleur)]]
[[nn:Gul]]
[[no:Gul]]
[[nrm:Jâone]]
[[oc:Jaune]]
[[os:Бур]]
[[pdc:Gehl]]
[[pl:Barwa żółta]]
[[pnb:پیلا]]
[[pt:Amarelo]]
[[qu:Q'illu]]
[[ro:Galben]]
[[ru:Жёлтый цвет]]
[[sa:पीत]]
[[scn:Giarnu]]
[[sco:Yellae]]
[[sh:Žuto]]
[[simple:Yellow]]
[[sk:Žltá]]
[[sl:Rumena]]
[[sq:Ngjyra e verdhë]]
[[sr:Жута боја]]
[[stq:Jeel]]
[[su:Konéng (warna)]]
[[sv:Gul]]
[[ta:மஞ்சள் (நிறம்)]]
[[te:పసుపు (రంగు)]]
[[tg:Зард]]
[[th:สีเหลือง]]
[[tl:Dilaw]]
[[tr:Sarı]]
[[ug:سېرىق رەڭ]]
[[uk:Жовтий колір]]
[[ur:پیلا]]
[[vec:Xało]]
[[vi:Vàng (màu)]]
[[vls:Geel (kleur)]]
[[war:Darag]]
[[wo:Mboq]]
[[yi:געל]]
[[zh:黄色]]
[[zh-min-nan:N̂g-sek]]
[[zh-yue:黃]]
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Hori"(e)tik eskuratuta