Moldaera: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
t 212.231.112.5 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Dušan Kreheľ (bot) wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. Etiketa: lehengoratzea |
||
| (5 erabiltzailek tartean egindako 7 berrikusketa ez dira erakusten) | |||
1. lerroa:
{{HezkuntzaPrograma|Biologia eta geologia}}
[[Biologia]]n, '''moldaera''' edo '''adaptazioa''' [[organismo]] baten ezaugarria da, [[hautespen natural]]az sortu eta garatu dena. Moldaeraz garaturiko ezaugarri horiek dagokion [[ekosistema]]n bizirauteko aukera handiagoak eskaintzen dizkiote organismoari. Adibidez, [[mimetismo]]a
== Sarrera ==
15. lerroa:
Jean-Baptiste Lamarckek plazaratutako bi faktoreetatik bigarrena (lehenengoa indar konplexua izan) moldapen-indarra izan zen. Moldapen-indarrak gorputz-egitura jakineko animaliak jasotako ezaugarrien herentziaz moldatzea bermatzen du, espezie eta genero ugari sortuta.
[[Fitxategi:Lamarck's Two-Factor Theory eu.png|thumb|[[Jean-Baptiste Lamarck|Lamarck]]-ek moldapen-indar bat proposatzeaz gain, inguruneko baldintzek bultzaturik (gehienbat erabilerak eta erabilera ezak),
[[Teologia natural]]<nowiki/>ean moldapena jainko baten lan gisa eta Jainkoaren existentziaren froga gisa interpretatu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kevin|abizena=Desmond|izenburua=Henry David Thoreau|argitaletxea=Greenleaf Publishing Limited|orrialdeak=31–32|url=http://dx.doi.org/10.9774/gleaf.978-1-909493-73-5_22|aldizkaria=Planet Savers: 301 Extraordinary Environmentalists|sartze-data=2021-11-01}}</ref> [[William Paley]]<nowiki/>k uste zuen organismoak oso ondo moldatuta zeudela zituzten bizitzetara. Bizitza zehatzetara moldatutako organismoen argumentuak [[Gottfried Wilhelm Leibniz]] eklipsatu zuen, eta argudiatu zuen Jainkoak "[[mundu posible guztien onena]]" ekarri zuela. [[Voltaire]]<nowiki/>ren satira, [[Dr. Pangloss]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Jean|abizena=Sareil|izenburua=Le portrait de Frédéric II dans Candide et les Mémoires de Voltaire|argitaletxea=J.B. Metzler|orrialdeak=183–189|data=1979|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-476-03103-7_15|aldizkaria=Voltaire und Deutschland|sartze-data=2021-11-01}}</ref>, ideia baikor horren parodia da, eta [[David Hume]]<nowiki/>k ere diseinuaren aurka argudiatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dr. Arthur J. Sober|orrialdeak=167–168|data=1993|url=http://dx.doi.org/10.2336/nishinihonhifu.55.167|aldizkaria=Nishi Nihon Hifuka|alea=1|zenbakia=55|issn=1880-4047|doi=10.2336/nishinihonhifu.55.167|sartze-data=2021-11-01}}</ref> [[Bridgewater-en Tratatuak]] teologia naturalaren ondorio dira, nahiz eta autore batzuek beren lana nahiko modu neutralean aurkeztea lortu zuten. [[Robert Knox]]<nowiki/>ek parodikoki kritikatu zuen seriea. [[Charles Darwin]]<nowiki/>ek tradizioarekin hautsi zuen, animalien eta landareen munduan gertatu ziren akatsak eta mugak nabarmentzean<ref>{{Erreferentzia|izena=Charles|abizena=Darwin|izenburua=Mutual Affinities of Organic Beings: Morphology: Embryology: Rudimentary Organs|argitaletxea=Oxford University Press|data=2008-11-13|url=http://dx.doi.org/10.1093/owc/9780199219223.003.0015|aldizkaria=On the Origin of Species|sartze-data=2021-11-01}}</ref>. [[Jean-Baptiste Lamarck]]<nowiki/>ek proposatu zuen organismoek konplexuago bihurtzeko joera dutela, inguruneko baldintzek bultzaturik (gehienbat erabilerak eta erabilera ezak), garapen-eskala batean goranzko pausuak emanez. Ingurunearen araberako azken ezaugarri honi [[Lamarckismo|Lamarkismo]] deritzo: hartutako ezaugarrien herentziaren hipotesi protoebolutiboa, eta hori moldaerak inguruneko baldintzen arabera azaltzen saiatzen da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=Evolution : the history of an idea|argitaletxea=University of California Press|data=1989|url=https://www.worldcat.org/oclc/17841313|edizioa=Rev. ed|isbn=0-520-06385-6|pmc=17841313|sartze-data=2021-11-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ian Case|abizena=Punnett|izenburua=Conclusion and Discussion|argitaletxea=Routledge|orrialdeak=95–121|data=2018-02-01|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781351180481-4|aldizkaria=Toward a Theory of True Crime Narratives|sartze-data=2021-11-01}}</ref>
21. lerroa:
== Orokortasunak ==
Moldaera baten garrantzia espeziearen biologia osoa aztertuz soilik uler daiteke — [[Julian Huxley]], [[Eboluzio]]: Sintesi modernoa<ref name="#1">{{Erreferentzia|izena=Margaret M.|abizena=Nice|izenburua=Man Stands Alone|orrialdeak=133|abizena2=Huxley|izena2=Julian|data=1942|url=http://dx.doi.org/10.2307/4509750|aldizkaria=Bird-Banding|alea=3|zenbakia=13|issn=0006-3630|doi=10.2307/4509750|sartze-data=2021-11-01}}</ref>.
=== Zer da moldapena ===
Moldapena (ingelesezko adaptation) [[prozesu ebolutibo]] gisa ulertu behar da, eta ez espezie batek lortu duen gorputz-egitura edo forma fisiko gisa. Moldaera (ingelesezko adaptive trait) terminoa erabili ohi da moldapen-prozesuan eratutako produktua izendatzeko.<ref
Moldaera espezieen [[dibertsitatea]] azaltzen duen bi prozesu nagusietako bat da. Beste prozesua [[Espeziazio|espeziazioa]] da, normalean ugal-isolamenduaren bidez espezie berriak sortzen dituena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ernst|abizena=Mayr|izenburua=Animal Species and Evolution|data=1963-12-31|url=http://dx.doi.org/10.4159/harvard.9780674865327|doi=10.4159/harvard.9780674865327|sartze-data=2021-11-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Claude|abizena=Mazauric|izenburua=Albert Soboul, quatre mois après|orrialdeak=562–566|data=1982|url=http://dx.doi.org/10.3406/ahrf.1982.4426|aldizkaria=Annales historiques de la Révolution française|alea=1|zenbakia=250|issn=0003-4436|doi=10.3406/ahrf.1982.4426|sartze-data=2021-11-01}}</ref>
36. lerroa:
[[Theodosius Dobzhansky]] biologo eboluzionistak definizio hauek ematen ditu:
# Organismo bat bere [[Habitat|habitatean]] edo habitatetan hobeto bizitzeko eboluzio-prozesua da moldapena.<ref name="#2">{{Erreferentzia|izena=Theodosius|abizena=Dobzhansky|izenburua=On Some Fundamental Concepts of Darwinian Biology|argitaletxea=Springer US|orrialdeak=1–34|data=1968|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-1-4684-8094-8_1|aldizkaria=Evolutionary Biology|sartze-data=2021-11-01}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Guanyu|abizena=Wang|izenburua=Analysis of complex diseases : a mathematical perspective|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/868928102|isbn=978-1-4665-7223-2|pmc=868928102|sartze-data=2021-11-01}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Climate change impact on livestock : adaptation and mitigation|data=2015|url=https://www.worldcat.org/oclc/906025831|isbn=978-81-322-2265-1|pmc=906025831|sartze-data=2021-11-01}}</ref>
# Moldagarritasuna da organismo batek habitat-multzo jakin batean bizi eta ugaltzeko duen gaitasunaren adierazgarri den moldapen-maila.<ref>{{Erreferentzia|izena=Howard|abizena=Levene|izenburua=Theodosius Dobzhansky Up to Now|argitaletxea=Springer US|orrialdeak=1–41|abizena2=Ehrman|abizena3=Richmond|izena2=Lee|izena3=Rollin|data=1970|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-1-4615-9585-4_1|aldizkaria=Essays in Evolution and Genetics in Honor of Theodosius Dobzhansky|sartze-data=2021-11-01}}</ref>
# Moldaera organismoaren garapen-ereduaren alderdi bat da, organismo baten biziraupena eta ugaltzeko aukera bermatzen edo handitzen dituena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Theodosius|abizena=Dobzhansky|izenburua=Genetics of Natural Populations. XXV. Genetic Changes in Populations of Drosophila pseudoobscura and Drosophila persimilis in Some Localities in California|orrialdeak=82|data=1956-03|url=http://dx.doi.org/10.2307/2406099|aldizkaria=Evolution|alea=1|zenbakia=10|issn=0014-3820|doi=10.2307/2406099|sartze-data=2021-11-01}}</ref>
49. lerroa:
=== Moldagarritasuna eta eraginkortasun biologikoa (''fitness''a) ===
[[Fitxategi:Fitness-landscape-cartoon.png|thumb|Fitness-paisaiaren irudikapen grafikoa. Populazio batek gezien norantzan eboluziona dezake B moldapen-gailur optimora, baina lehenago moldapen okerreko haran batetik igaro beharko luke. A eta C gailurretan harrapatuta gera daiteke populazioa, moldapen optimotik kanpo.|211x211px]]
Moldagarritasunaren eta [[populazioaren genetika]]<nowiki/>n erabiltzen den fitness kontzeptuaren artean erlazioa dago. [[Genotipo]]<nowiki/>en arteko [[Eraginkortasun biologiko|fitness]] ezberdintasunek hautespen naturalaren araberako eboluzio-tasa iragartzen dute. Hautespen naturalak [[fenotipo]] alternatiboen maiztasun erlatiboak aldatzen ditu, [[Herentzia genetiko|herentzia]]<nowiki/>zkoak diren heinean.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=F.|abizena=Endler|izenburua=Langzeitresultate der valgisierenden Entspannungsosteotomie nach Pauwels (P II)|argitaletxea=Springer Berlin Heidelberg|orrialdeak=407–422|data=1986|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-642-71028-5_67|aldizkaria=Spätergebnisse in der Orthopädie|sartze-data=2021-11-01}}</ref> Hala ere, baliteke moldagarritasun handiko fenotipo batek fitness onik ez izatea. Dobzhanskyk Kaliforniako [[sekuoia]]<nowiki/>ren adibidea aipatu zuen, oso moldatua, baina desagertzeko zorian dagoen [[erlikia]] moduko bat izanik.<ref
# '''Fitness erlatiboa'''. Genotipo mota batek hurrengo [[belaunaldi]]<nowiki/>ari egiten dion batez besteko ekarpena, beste genotipo batzuek biztanlerian egiten dituzten ekarpenekiko erlatiboki adierazita.<ref>{{Erreferentzia|izena=Douglas J.|abizena=Futuyma|izenburua=ECOLOGICAL ENTOMOLOGY|orrialdeak=1104–1105|data=1986-09|url=http://dx.doi.org/10.1111/j.1558-5646.1986.tb00581.x|aldizkaria=Evolution|alea=5|zenbakia=40|issn=0014-3820|doi=10.1111/j.1558-5646.1986.tb00581.x|sartze-data=2021-11-01}}</ref> Horri Darwinen gaitasuna, edo [[hautespen-koefiziente]]<nowiki/>a e<nowiki/>re deritzo.
97. lerroa:
Ez dirudi ezaugarri batzuk moldaera direnik, egungo ingurunean eragin neutro edo deletereoa baitute fitness-ean. Geneek askotan eragin [[Pleiotropiko|pleiotropikoak]] izaten dituztenez, ezaugarri guztiak ezin dira funtzionalak izan. [[Stephen Jay Gould]]-ek eta [[Richard Lewontin]]-ek [[arkuarte]] deitu zieten ezaugarri horiei. Ezaugarriaren eragin fenotipikoa soilik azaleratzen baita beste ezaugarri baten garapen eta elkarrekintzarekin. Arkuarte terminoaren analogia erabiltzen da funtziorik gabeko ezaugarri gisa hasi ziren moldaerak azaltzeko. Arkitekturan arkuarteak zutabe eta domoaren diseinuaren arabera sortutako egiturak baitziren, zuzenean funtzio estetikoa betetzeko eraikitako egiturak baino. <ref>{{Erreferentzia|izena=Günter P.|abizena=Wagner|izenburua=The Intellectual Challenge of Morphological Evolution: A Case for Variational Structuralism|argitaletxea=Princeton University Press|data=2014-04-13|url=http://dx.doi.org/10.23943/princeton/9780691156460.003.0002|aldizkaria=Homology, Genes, and Evolutionary Innovation|sartze-data=2021-11-01}}</ref>
Beste aukera bat da organismo baten eboluzio-historiako uneren batean ezaugarri bat moldaera izan ahal izatea, baina habitaten aldaketak moldaera zena alferrikakoa edo okerra izatea eragin ahal izan zuen. Azken bi horiei [[Bestigio|aztarna]] deritze. Organismo askok aztarna-organoak dituzte, beren arbasoetan guztiz funtzionalak ziren egituren hondarrak. Bizimoduaren aldaketen ondorioz, organoak erredundante bihurtu ziren, eta funtzionaltasun murriztukoak edo ez funtzionalak dira. Edozein egiturak gorputzaren ekonomia
== Iraungitze eta koiraungitzea ==
Populazio bat ezin bada mugitu edo behar adina aldatu epe luzera haren bideragarritasuna bermatzeko, orduan, jakina, desagertu egingo da, toki horretan behintzat. Espezieak beste leku batzuetan biziraun ahalko du edo ez. Izan ere, espeziearen heriotza-tasa espezie osoaren jaiotza-tasa baino handiagoa denean espeziea iraungi egingo da, betiere denbora nahikoan mantentzen bada joera hori. Denbora hori, Van Valenen arabera, espezieen araberakoa izango da, bakoitzak berezko iraungitze-tasa nahiko erregularra izango baitu.<ref>{{erreferentzia|izena=Leigh|abizena=Van Valen|urtea=1973|izenburua=A New Evolutionary Law|argitaletxea=Evolutionary Theory|orrialdea=|orrialdeak=1-30}}</ref>
Komoldaera dagoen bezala, koiraungitzea ere badago, komoldatuta dauden espezie bikote batean bat iraungitzean, beste espeziea ere galtzea, hala nola intsektu [[Bizkarroi|parasito]] bat desagertzea ostalaria galdu ondoren, loredun landare batek polinizatzailea galtzen duenean edo [[Kate trofiko|elikadura-kate]] bat eteten denean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lian Pin|abizena=Koh|izenburua=Species Coextinctions and the Biodiversity Crisis|orrialdeak=1632–1634|abizena2=Dunn|abizena3=Sodhi|abizena4=Colwell|abizena5=Proctor|abizena6=Smith|izena2=Robert R.|izena3=Navjot S.|izena4=Robert K.|izena5=Heather C.|izena6=Vincent S.|data=2004-09-10|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1101101|aldizkaria=Science|alea=5690|zenbakia=305|doi=10.1126/science.1101101|sartze-data=2021-11-01}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Charles|abizena=Darwin|urtea=1872|izenburua=The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life|url=https://archive.org/details/NHM_UK_L_263066|argitaletxea=John Murray|orrialdeak=[https://archive.org/details/NHM_UK_L_263066/page/57 57]-58|edizioa=6}}</ref>
== Kontraesan filosofikoak ==
108. lerroa:
Moldapenak [[Biologiaren filosofia|arazo filosofikoak]] eragiten ditu biologoek funtzio eta helburuari buruz hitz egiteko duten moduari dagokionez. Izan ere, horrek inplikazioak dakartza eboluzio-teoriaren eta naturaz gaindiko esku-hartzearen arteko eztabaidan. Lehenengoak ezaugarriak zoriz eta hautespen naturalaren bidez agertu direla defendatzen duen bitartean, bigarrenak dio ezaugarri berak jainko baten intentzionalitatez agertu direla. Zoriz ala intentzioz agertu dira moldaerak?<ref>{{Erreferentzia|izena=Elliott|abizena=Sober|izenburua=Philosophy of biology|argitaletxea=Westview Press|data=1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/26974492|isbn=0-8133-0785-6|pmc=26974492|sartze-data=2021-11-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=George C.|abizena=Williams|izenburua=Adaptation and natural selection : a critique of some current evolutionary thought|argitaletxea=Princeton University Press|orrialdeak=8-10|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/35230452|edizioa=Princeton science library ed|isbn=0-691-02615-7|pmc=35230452|sartze-data=2021-11-01}}</ref>
{{clear}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
| |||