Hautespen natural: berrikuspenen arteko aldeak

{{HezkuntzaPrograma|Biologia eta geologia}}

 

[[Organismo]]-populazio guztietan dago [[Dibertsitate genetiko|dibertsitatea]]. Hori, neurri batean, zorizko [[Mutazio|mutazioak]] organismo indibidual baten [[Genoma|genoman]] sortzen direlako gertatzen da, eta haren ondorengoek mutazio horiek jaraunts ditzakete. Banakoen bizitzan zehar, haien [[Genoma|genomek]] beren inguruneekin elkarreraginean jarduten dute, ezaugarriak aldatzeko. Genoma baten ingurunean sartzen dira biologia molekularra [[Zelula|zelulan]], beste zelula batzuk, beste indibiduo batzuk, populazioak, [[Espezie|espezieak]] eta ingurune abiotikoa. Karaktereen zenbait aldaera dituzten indibiduoek beste batzuek baino bizirauteko eta ugaltzeko joera handiagoa dutenez, populazioak eboluzionatu egiten du. Ugalketaren arrakastari eragiten dioten beste faktore batzuk dira [[hautespen sexuala]] (gaur egun hautespen naturalean sartua) eta [[ugalkortasunaren hautapena]].

[[Fitxategi:Aristotle_Altemps_Inv8575.jpg|thumb|[[Aristoteles|Aristotelesek]] pentsatu zuen forma desberdinak ager zitezkeela, baina soilik erabilgarriak zirenak bizirauten zutela.]]

[[Antzinate klasikoa|Aro klasikoko]] zenbait filosofok, [[Enpedokles]]<ref>{{Harvsp|Empedocles|1898}}</ref> eta haren ondorengo intelektual [[Tito Lukrezio Karo|Lukrezio]] poeta [[Erromatar Errepublika|erromatarrak]] barne<ref>{{Harvsp|Lucretius|1916}}</ref>, ideia hau adierazi zuten: naturak izaki ugari sortzen dituela, zoriz, eta bakarrik irauten dutela beren burua hornitu eta arrakastaz ugaltzea lortzen duten izakiek. [[Aristoteles|Aristotelesek]] ''Fisika''ko II. Liburuan kritikatu zuen Enpedoklesen ideia, hots, beroa eta hotza bezalako kausen funtzionamendu intzidentalaren ondorioz sortzen zirela organismoak.<ref>{{Harvsp|Aristoteles}}</ref> Bere ordez, [[teleologia]] naturala planteatu zuen, eta uste zuen forma hori helburu batekin lortu zela, eta froga gisa aipatzen zuen espezieetako herentziaren erregulartasuna.<ref>{{Harvsp|Lear|1988}}</ref><ref name="henry">{{Cite aldizkari|abizena=Henry|izenburua=Aristotle on the Mechanism of Inheritance|orrialdeak=425–455|izena1=Devin|data=September 2006|url=http://works.bepress.com/cgi/viewcontent.cgi?article=1010&context=devinhenry|kazeta=Journal of the History of Biology|liburukia=39|alea=3|doi=10.1007/s10739-005-3058-y}}</ref> Hala ere, [[Aristotelesen biologia|bere biologian]] onartu zuen animalia-mota berriak, [[Sortzetiko eritasun|munstroak]] (τερας, ''teras''), oso kasu arraroetan gerta daitezkeela (''Animalien Sorkuntza'', IV. liburua).<ref>{{Harvsp|Ariew|2002}}</ref> Darwinen 1872ko ''[[Espezieen jatorriaz|Espezien Jatorria]]'' edizioan aipatzen den moduan, Aristotelesek pentsatu zuen hainbat forma (adibidez, hortzak) istripuz agertu zitezkeela, baina forma erabilgarriek bakarrik irauten zutela bizirik:

Baina Aristotelesek uko egiten dio aukera horri hurrengo paragrafoan, esanez animalien garapenaz hitz egiten ari dela [[enbrioi]] gisa "beti edo normalean gertatzen dira" esaldiarekin, ez espezieen jatorriaz:

 

Existentziaren aldeko borroka geroago deskribatu zuen [[Al-Jahiz]] idazle islamiarrak IX. mendean.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Zirkle|izenburua=Natural Selection before the 'Origin of Species'|orrialdeak=71–123|izena1=Conway|data=25 April 1941|kazeta=[[Proceedings of the American Philosophical Society]]|liburukia=84|alea=1}}</ref><ref>{{Harvsp|Agutter|Wheatley|2008}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|abizena=Muhammad AS Abdel|urtea=2013|izenburua=Pre-Darwinian Muslim Scholars' Views on Evolution|orrialdeak=74–77|izena1=Haleem|url=http://pu.edu.pk/images/journal/uoc/PDF-FILES/(11)%20Dr.%20Sultan%20Shah_86_2.pdf|kazeta=Encyclopedia of Sciences and Religions}}</ref>

XIX. mendearen hasierako [[Jean-Baptiste Lamarck]] zoologoak aldaketa ebolutiborako mekanismo gisa [[Lamarckismo|hartutako ezaugarrien herentzia]] iradoki zuen; organismo batek bere bizitzan bereganatutako egokitze-ezaugarriak organismo horren ondorengoek jaraunts zitzaketen, eta, hala, [[Lamarckismo|espezieen transmutazioa]] eragin.<ref>{{Harvsp|Lamarck|1809}}</ref> Teoria hori, [[Lamarckismo|lamarckismoa]], [[Trofim Lisenko|Trofim Lysenko]] biologo sobietarrak XX. mendean defendatu zuen teoria genetikoari aurre egiteko.<ref name="Joravsky">{{Cite aldizkari|abizena=Joravsky|izenburua=Soviet Marxism and Biology before Lysenko|orrialdeak=85–104|izena1=David|data=January 1959|kazeta=[[Journal of the History of Ideas]]|liburukia=20|alea=1|doi=10.2307/2707968}}</ref>

 

 

=== Darwinen teoria ===

{{sakontzeko|Darwinismo}}

1859an, Charles Darwinek hautespen naturalaren bidezko eboluzioaren teoria ezarri zuen egokitzapenerako eta espezializaziorako azalpen gisa. Honela definitu zuen hautespen naturala: "[ezaugarri baten] aldaera txiki bakoitza kontserbatzeko printzipioa, erabilgarria bada".<ref>{{Harvsp|Darwin|1859|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=side&pageseq=76 61]}}</ref> Kontzeptua sinplea zen, baina boteretsua: beren inguruneetara ondoen egokitzen diren gizabanakoak bizirauteko eta ugaltzeko joera handiagoa dute. Haien artean aldaketaren bat dagoen bitartean eta aldaketa hori hereditarioa den bitartean, aldaketa onuragarrienak dituzten banakoen hautaketa saihestezina egongo da. Aldaketak herentzia bidez zabaltzen badira, ugalketaren arrakasta diferentzialak espezie baten populazio partikularren bilakaerara darama, eta behar bezain desberdinak izateko eboluzionatzen duten [[Populazio (biologia)|populazioak]] espezie desberdin bihurtzen dira.<ref>{{Harvsp|Darwin|1859|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=20 5]}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Brian K.|abizena=Hall|izenburua=Strickberger's evolution : the integration of genes, organisms and populations|argitaletxea=Jones and Bartlett|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/85814089|edizioa=4th ed|isbn=978-0-7637-0066-9|pmc=85814089|sartze-data=2022-09-04}}</ref>

Darwinen ideiak [[HMS Beagle|HMS ''Beagle''ren]] [[HMS Beaglen bigarren bidaia|bigarren bidaian]] (1831 – 1836) egindako oharretan oinarritu ziren, eta ekonomialari politiko baten lanean, [[Thomas Malthus|Thomas Robert Malthus]], zeinak, ''An Essay on the Principles of Population'' (1798) lanean, adierazi zuen populazioa (ez bada bakarrik kontrolatzen) modu esponentzialean hazten dela, elikagaien eskaintza aritmetikoki hazten den bitartean<ref>{{Harvsp|Malthus|1798}}</ref>. Darwinek Malthus irakurri zuenean, 1838an, naturalista gisa bere lana indartsua zela ikusi zuen, naturan ematen den "existentziaren aldeko borroka" azaltzeko. Bere ustez, populazioak baliabideak gainditzen zituen heinean, "aldeko aldakuntzak mantendu egingo lirateke, eta kaltegarriak, suntsitu. Horren emaitza espezie berriak sortzea izango litzateke".<ref name="auto120">{{Harvsp|Darwin|1958}}</ref> Darwinek hau idatzi zuen:

{{esaera2|Baldin, bizi-baldintza aldakorretan, izaki organikoek ezberdintasun indibidualak agertzen badituzte beren egituraren ia alde guztietan -eta hau, ene ustez, eztaibadagaitza da-, eta baldin, progresio geometrikoan ugaltzen direlako, adin, urtaro edo urteren batean biziaren aldeko borroka latza gertatzen bada, eta hau ere eztabaidagaitza da, orduan, kontuan harturik izaki organiko guztiek elkarrekin eta beren bizi-baldintzekin dituzten erlazioen amaigabeko konplexutasuna, egituran, osaeran eta azturetan abantailatsua zaien amaigabeko ezberdintasuna daragiena, egitaterik normaletik kanpokoena litzateke izaki bakoitzaren onerako aldakuntzarik inoiz ere ez gertatu izana, gizakiarentzat baliagarri izan diren hainbat aldakuntza gertatu den bezala. Baina izaki organikoren bati baliagarri zaion aldakuntzarik inoiz gertatu bada, aipaturiko ezaugarriak dituzten banakoek biziaren aldeko borrokan salbatzeko aukerarik onena izanen dute ziur, eta herentziaren hastapen ahaltsua bide, antzeko ezaugarridun ondorengoak sortzeko joera izanen dute. Kontserbazio edo egokienen biziraupenaren hastapenari Hautespen Naturala deitu diot.|Charles Darwin<ref>{{harvnb|Darwin|1859|pp=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?pageseq=144&itemID=F373&viewtype=side 126–127]}}</ref> (Itzulpena: {{sfn|Darwin|1994}}}}

Behin bere teoria izan zuenean, Darwin oso zorrotza izan zen frogak bildu eta hobetzeko orduan, bere ideia publiko egin aurretik. Bere "liburu handia" idazten ari zen bere ikerketa aurkezteko, [[Alfred Russel Wallace]] naturalistak hasiera modu independentean bururatu eta Darwini [[Charles Lyell]]i bidali zion saiakera batean deskribatu zuenean. Lyellek eta [[Joseph Dalton]] Hookerrek beren saiakera aurkeztea erabaki zuten Darwinek beste naturalista batzuei bidalitako idatzi argitaragabeekin batera, eta espezieek barietateak sortzeko zuten joerari buruz eta barietateak eta espezieak hautatzeko bitarteko naturalen bidez betikotzeari buruz [[Londres]]ko ''[[Sociedad Linneana]]''ren aurrean irakurri zen, hasierako aurkikuntza 1858ko uztailean iragarriz. Darwinek bere proben eta ondorioen zerrenda zehatza argitaratu zuen 1859ko ''Espezien Jatorriaz'' liburuaren hirugarren edizioan.<ref>{{Harvsp|Darwin|1861}}</ref>

 

Darwinek hautespen naturalean pentsatu zuenean nekazariek nola hautatzen dituzten hazkuntzarako laboreak edo azienda aztertu zuen, berak "hautespen artifiziala" deitu zion horri; lehen eskuizkribuetan, [[Hautespen artifizial|hautapena]] egingo zuen "natura" aipatzen zuen. Une hartan, beste eboluzio-mekanismo batzuk, hala nola jito genetikoaren bidezko bilakaera, oraindik ez zeuden esplizituki adierazita, eta Darwinek uste zuen hautespena historiaren zati bat besterik ez zela: "Ziur nago hautespen naturala izan dela aldaketarako bide nagusia, baina ez esklusiboa".<ref>{{Harvsp|Darwin|1859|p=[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=side&pageseq=21 6]}}</ref> Charles Lyelli 1860ko irailean idatzitako gutun batean, Darwinek deitoratu egin zuen "Hautespen naturala" terminoa erabiltzea, "Preserbazio naturala" hitza nahiago zuela.<ref>{{Cite web|abizena=Darwin|izenburua=Darwin, C. R. to Lyell, Charles|argitaletxea=[[Cambridge University Library]]|izena1=Charles|data=28 September 1860|url=http://www.darwinproject.ac.uk/entry-2931|lana=[[Correspondence of Charles Darwin#Darwin Correspondence Project website|Darwin Correspondence Project]]|id=Letter 2931|accessdate=2015-08-01|location=Cambridge, UK}}</ref>

 

 

=== Aldaketa hereditarioa, ugalketa diferentziala ===

Organismoetako edozein populaziotako indibiduoen artean gertatzen da aldaketa naturala. Desberdintasun batzuek hobekuntza eskaintzen dizkiote organismo batek bizirik irauteko eta ugaltzeko dituen aukerei, halako moldez non ugalketa-tasak gora egiten baituen, eta horrek kume gehiago uzten baitituen. Indibiduo horiei ugaltze-abantaila ematen dieten ezaugarriak ere herentziazkoak badira, hau da, gurasoengandik seme-alabengana pasatzen badira, ugalketa diferentziala izango da, hau da, hurrengo belaunaldian untxi azkarren edo alga eraginkorren proportzio handixeagoa izango da. Ugalketa-abantaila oso txikia bada ere, belaunaldi askotan herentziazko ezaugarri onuragarri guztiak dira nagusi biztanlerian. Horrela, organismo baten inguru naturalak ugalketa-abantaila ematen duten ezaugarriak "hautatzen" ditu, eboluzio-aldaketa eraginez, Darwinek deskribatu zuenez.<ref name="Michigan">{{Cite web|izenburua=Evolution and Natural Selection|argitaletxea=University of Michigan|data=10 October 2010|url=http://www.globalchange.umich.edu/globalchange1/current/lectures/selection/selection.html|accessdate=9 November 2016}}</ref> Honek asmoz egindakoaren itxura du, baina hautespen naturalean ez dago nahitako hautaketarik. Hautespen artifiziala hautespen naturala ez den lekuetan egiten da, nahiz eta biologoek askotan hizkuntza [[Teleologia|teleologikoa]] erabiltzen duten hautespen hori deskribatzeko.<ref name="Stanford">{{Cite web|izenburua=Teleological Notions in Biology|data=18 May 2003|url=http://plato.stanford.edu/entries/teleology-biology/|lana=Stanford Encyclopedia of Philosophy|accessdate=28 July 2016}}</ref>

 

: <math>\frac{dN}{dt}=rN\left(1 - \frac{N}{K}\right) \qquad \!</math>

 

 

== Sailkapena ==

<br/>2: [[Hautespen egonkortzaile|hautespen egonkortzailea]]: erdikoa muturren gainean aldeztua.

<br/>3: hautespen disruptiboa: muturrak erdikoaren gainean aldeztuak.]]

Hautespena, aukeran, aniztasun genetikoan duen eraginaren arabera bana daiteke. [[Hautespen negatibo|Hautespen garbitzaileak]] edo negatiboak populazioaren bariazio genetikoa desagerrarazteko jarduten du (eta aurka [[de novo mutazioa]] du, aldaketa berriak sartzen dituena.)<ref>{{Harvsp|Lemey|Salemi|Vandamme|2009}}</ref><ref>{{Cite web|abizena=Loewe|urtea=2008|izenburua=Negative Selection|argitaletxea=[[Nature Publishing Group]]|izena1=Laurence|url=http://www.nature.com/scitable/topicpage/Negative-Selection-1136|lana=Nature Education|oclc=310450541|location=Cambridge, MA}}</ref> Aitzitik, hautaketaren orekak populazio bateko bariazio genetikoari eusteko jarduten du, baita de novorik ez dagoenean ere, [[Ugaritasunaren mendeko hautespen|menpeko hautespen negatiboaren]] bidez. Horretarako mekanismo bat da abantaila [[Heterozigoto|heterozigotoa]], non bi [[alelo]] desberdin dituzten banakoek abantaila selektibo bat baituten alelo bakarra duten banakoen aldean. Horrela azaldu da giza ABO odol-taldearen locus polimorfismoa.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Villanea|izenburua=A General Model of Negative Frequency Dependent Selection Explains Global Patterns of Human ABO Polymorphism|orrialdeak=e0125003|abizena2=Safi|abizena3=Busch|izena1=Fernando A.|izena2=Kristin N.|izena3=Jeremiah W.|data=May 2015|kazeta=PLOS ONE|liburukia=10|alea=5|oclc=4422588|pmid=25946124|bibcode=2015PLoSO..1025003V|doi=10.1371/journal.pone.0125003}}</ref>

 

 

=== Bizi-zikloaren arabera ===

=== Lehian dagoen errekurtsoaren arabera ===

 

Azkenik, lehia sortzen duen baliabidearen arabera sailka daiteke hautespena. Sexu-hautespena bikotegaia eskuratzeko lehiaren ondorioa da. Sexu-hautespena, eskuarki, ugalkortasun hautespenaren bidez egiten da, batzuetan bideragarritasunaren kontura. Hautespen ekologikoa hautespen naturala da, hautespen sexuala ez den beste edozein bide erabiliz, hala nola ahaidetasunaren hautapena, lehia eta [[Infantizidio|infantizidioa]]. Darwini jarraiki, hautespen naturala hautespen ekologiko gisa definitzen da batzuetan; kasu horretan, hautespen sexuala mekanismo bereizitzat hartzen da.<ref>{{Harvsp|Mayr|2006}}</ref>

 

Darwinek lehen aldiz artikulatutako sexu-hautespena (indioilarraren isatsaren adibidea erabiliz) bikotea aurkitzeko gaitasunari dagokio bereziki. Lehia hori, berez, sexu bereko banakoen artekoa izan daiteke, arren arteko lehia edo sexu artekoa, non genero batek bikotekidea aukeratzen baitu, sarritan arrak erakusten eta emeak aukeratzen.<ref>{{Harvsp|Andersson|1994}}</ref><ref name="Hosken2011">{{Cite aldizkari|abizena=Hosken|izenburua=Sexual Selection|orrialdeak=R62–R65|abizena2=House|izena1=David J.|izena2=Clarissa M.|data=January 2011|kazeta=Current Biology|liburukia=21|alea=2|pmid=21256434|doi=10.1016/j.cub.2010.11.053}}</ref> Hala ere, espezie batzuetan, batez ere arrek aukeratzen dute matea, [[Syngnathidae]] familiako arrain batzuetan bezala.<ref name="Eens">{{Cite aldizkari|abizena=Eens|izenburua=Sex-role reversal in vertebrates: behavioural and endocrinological accounts|orrialdeak=135–147|abizena2=Pinxten|izena1=Marcel|izena2=Rianne|data=5 October 2000|kazeta=Behavioural Processes|liburukia=51|alea=1–3|pmid=11074317|doi=10.1016/S0376-6357(00)00124-8}}</ref><ref name="Barlow">{{Cite aldizkari|abizena=Barlow|izenburua=How Do We Decide that a Species is Sex-Role Reversed?|orrialdeak=28–35|izena1=George W.|data=March 2005|kazeta=[[The Quarterly Review of Biology]]|liburukia=80|alea=1|pmid=15884733|doi=10.1086/431022}}</ref>

 

 

== Arma-lasterketa ==

 

== Eragina ==

 

Daniel Dennett filosofoaren hitzetan, hautespen naturalaren bidezko eboluzioaren "Darwinen ideia arriskutsua" "azido unibertsal" bat da, eta ezin da mugatu ezein ontzi edo edukiontzitara, laster urtzen baita, gero eta ingurune zabalagorako bidean.<ref>{{Harvsp|Dennett|1995}}</ref> Hala, azken hamarkadetan, hautespen naturalaren kontzeptua [[Biologia ebolutibo|biologia]] ebolutibotik beste diziplina batzuetara hedatu da, hala nola konputazio ebolutiboa, darwinismo kuantikoa, ekonomia ebolutiboa, epistemologia ebolutiboa, [[psikologia ebolutiboa]] eta hautespen natural kosmologikoa. Aplikazio mugagabe horri [[darwinismo unibertsal]] deritzo<ref>{{Erreferentzia|izena=Momme von|abizena=Sydow|izenburua=From darwinian metaphysics towards understanding the evolution of evolutionary mechanisms : a historical and philosophical analysis of gene-darwinism and universal darwinism|argitaletxea=Universitätsverlag Göttingen c/o SUB Göttingen|data=2012|url=https://www.worldcat.org/oclc/794698133|isbn=978-3-86395-006-4|pmc=794698133|sartze-data=2022-09-07}}</ref>.

* {{cite book |abizena=Christiansen |izena=Freddy B. |urtea=1984 |chapter=The Definition and Measurement of Fitness |editorea-abizena=Shorrocks |editorea-izena=Bryan |izenburua=Evolutionary Ecology: The 23rd Symposium of the British Ecological Society, Leeds, 1982 |series=Symposium of the [[British Ecological Society]] |volume=23 |location=Oxford; Boston |argitaletxea=[[Wiley-Blackwell#Blackwell Publishing history|Blackwell Scientific Publications]] |isbn=978-0-632-01189-6 |lccn=85106855 |oclc=12586581 |chapter-url=https://archive.org/details/evolutionaryecol0000brit }} Modified from Christiansen by adding survival selection in the reproductive phase.

* {{cite book |abizena=Darwin |izena=Charles |egile-lotura=Charles Darwin |urtea=1859 |izenburua=On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life |edition=1st |location=London |argitaletxea=[[John Murray (publishing house)|John Murray]] |lccn=06017473 |oclc=741260650 |izenburua-link=On the Origin of Species }} The book is available from [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?pageseq=1&itemID=F373&viewtype=side The Complete Work of Charles Darwin Online]. Retrieved 2015-07-23.

* {{cite book |abizena=Darwin |izena=Charles |urtea=1872 |izenburua=The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life |url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?pageseq=1&itemID=F391&viewtype=side |edition=6th |location=London |argitaletxea=John Murray |oclc=1185571 }}

* {{cite book |abizena=Darwin |izena=Charles |urtea=1958 |editorea-abizena=Barlow |editorea-izena=Nora |izenburua=The Autobiography of Charles Darwin, 1809–1882: With original omissions restored; Edited and with Appendix and Notes by his grand-daughter, Nora Barlow |url=http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1497&viewtype=side&pageseq=1 |location=London |argitaletxea=[[William Collins, Sons|Collins]] |lccn=93017940 |oclc=869541868 }}

* {{cite book |abizena=Dawkins |izena=Richard |egile-lotura=Richard Dawkins |urtea=1976 |izenburua=The Selfish Gene |location=New York |argitaletxea=Oxford University Press |isbn=978-0-19-857519-1 |lccn=76029168 |oclc=2681149 |izenburua-link=The Selfish Gene }}

* {{cite book |abizena=Dennett |izena=Daniel C. |egile-lotura=Daniel Dennett |urtea=1991 |izenburua=Consciousness Explained |edition=1st |location=Boston, MA |argitaletxea=[[Little, Brown and Company]] |isbn=978-0-316-18065-8 |lccn=91015614 |oclc=23648691 |izenburua-link=Consciousness Explained }}

* {{cite book |abizena=Dobzhansky |izena=Theodosius |egile-lotura=Theodosius Dobzhansky |urtea=1937 |izenburua=Genetics and the Origin of Species |series=[[Columbia University Biological Series]] |location=New York |argitaletxea=[[Columbia University Press]] |lccn=37033383 |oclc=766405 |izenburua-link=Genetics and the Origin of Species }}

* {{cite book |abizena=Eisley |izena=Loren |egile-lotura=Loren Eiseley |urtea=1958 |izenburua=Darwin's Century: Evolution and the Men Who Discovered It |edition=1st |location=Garden City, NY |argitaletxea=[[Doubleday (argitaletxea)|Doubleday]] |lccn=58006638 |oclc=168989 }}

* {{cite book |egilea=Empedocles |egile-lotura=Empedocles |urtea=1898 |chapter=Empedokles |editorea-abizena=Fairbanks |editorea-izena=Arthur |editorea-link=Arthur Fairbanks |izenburua=The izena Philosophers of Greece |chapter-url=https://archive.org/details/cu31924029013162 |others=Translation by Arthur Fairbanks |location=London |argitaletxea=Kegan Paul, Trench, Trübner & Co. Ltd. |lccn=03031810 |oclc=1376248 }} {{Internet Archive|id=cu31924029013162|name=The izena Philosophers of Greece}}.

* {{cite book |abizena=Lear |izena=Jonathan |egile-lotura=Jonathan Lear |urtea=1988 |izenburua=Aristotle: The Desire to Understand |url=https://archive.org/details/aristotledesiret0000lear |url-access=registration |location=Cambridge, UK; New York |argitaletxea=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-34762-4 |lccn=87020284 |oclc=16352317 }}

* {{cite book |abizena=Kuhn |izena=Thomas S. |egile-lotura=Thomas Kuhn |urtea=1996 |izenburua=The Structure of Scientific Revolutions |edition=3rd |location=Chicago, IL |argitaletxea=University of Chicago Press |isbn=978-0-226-45808-3 |lccn=96013195 |oclc=34548541 }}

* {{cite book |egilea=Lucretius |egile-lotura=Lucretius |urtea=1916 |chapter=Book V |editorea-abizena=Leonard |editorea-izena=William Ellery |editorea-link=William Ellery Leonard |izenburua=De rerum natura |others=Translated by William Ellery Leonard |location=Medford/Somerville, MA |argitaletxea=[[Tufts University]] |oclc=33233743 |izenburua-link=De rerum natura }}

* {{cite book |abizena1=MacArthur |izena1=Robert H. |egile-lotura1=Robert MacArthur |abizena2=Wilson |izena2=Edward O. |egile-lotura2=E. O. Wilson |urtea=2001 |orig-urtea=Originally published 1967 |izenburua=The Theory of Island Biogeography |others=New preface by Edward O. Wilson |series=Princeton Landmarks in Biology |location=Princeton, NJ |argitaletxea=Princeton University Press |isbn=978-0-691-08836-5 |lccn=00051495 |oclc=45202069 |izenburua-link=The Theory of Island Biogeography }}

* {{cite book |abizena=Mayr |izena=Ernst |egile-lotura=Ernst Mayr |urtea=1942 |izenburua=Systematics and the Origin of Species from the Viewpoint of a Zoologist |series=Columbia Biological Series |volume=13 |location=New York |argitaletxea=Columbia University Press |lccn=43001098 |oclc=766053 |izenburua-link=Systematics and the Origin of Species }}

* {{cite book |abizena=Mayr |izena=Ernst |urtea=2006 |orig-urtea=Originally published 1972; Chicago, IL: Aldine Publishing Co. |chapter=Sexual Selection and Natural Selection |editorea-abizena=Campbell |editorea-izena=Bernard G. |izenburua=Sexual Selection and the Descent of Man: The Darwinian Pivot |location=New Brunswick, NJ |argitaletxea=[[Transaction argitaletxeas|AldineTransaction]] |isbn=978-0-202-30845-6 |lccn=2005046652 |oclc=62857839 }}

* {{cite book |abizena=Wilson |izena=David Sloan |egile-lotura=David Sloan Wilson |urtea=2002 |izenburua=Darwin's Cathedral: Evolution, Religion, and the Nature of Society |location=Chicago, IL |argitaletxea=University of Chicago Press |isbn=978-0-691-02615-2 |lccn=2002017375 |oclc=48777441 }}

* {{cite book |abizena1=Zimmer |izena1=Carl |egile-lotura1=Carl Zimmer |abizena2=Emlen |izena2=Douglas J. |egile-lotura2=Douglas Emlen |urtea=2013 |izenburua=Evolution: Making Sense of Life |edition=1st |location=Greenwood Village, CO |argitaletxea=Roberts and Company argitaletxeas |isbn=978-1-936221-17-2 |lccn=2012025118 |oclc=767565909 }}

{{Refend}}