Hizkuntza erromantzeak: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t robota Erantsia: ku:Zimanên romanî |
t →Erromantze hizkuntzen zerrenda: lotura gehitu |
||
| (43 erabiltzailek tartean egindako 137 berrikusketa ez dira erakusten) | |||
1. lerroa:
{{HezkuntzaPrograma|Kultura klasikoa}}
{{birzuzendua|Erromantze|Erromantze (argipena)}}
[[Fitxategi:Map-Romance Language World.png|350px|thumb|Erromantze hizkuntza nagusien hedapena: frantsesa (urdinez), gaztelera (berdez), portugesa (marroiez), italiera (horiz) eta errumaniera (gorriz).]]
[[Fitxategi:Romance 20c en.png|350px|thumb|Erromantze hizkuntzen egungo hedapena Europan.]]
'''Hizkuntza erromantzeak''', '''neolatindarrak''' ere deituak, [[latin arrunt]]etik (herritarrek mintzatutako [[latin]]a) datozen [[hizkuntza]]k dira. [[Hizkuntza italiko]]en azpitalde bat dira eta azken horiek [[indoeuropar hizkuntzak|indoeuropar hizkuntzen]] azpitaldea dira.
Erromantze hizkuntzak [[Europa]]ko hegoalde ia osoan mintzatzen dira, [[Erromatar Inperioa]] zenaren eremuan, beraz. Erromantze hizkuntzen izenaren jatorria, horrela, [[Antzinako Erroma]]n dago, bertako jentilizioan ("romanus"), haiz zuzen.
''Erromatar'' hitza erromantze hizkuntza betez aritzeko erabili zen lehen aldia [[Tourseko kontzilioa]]n izan zen, [[813]]an. Kontzilio horretan, lehen aldiz [[latin]]etik bereizitako mintzaira arrunt bat hizkuntza gisa izendatu zen. Zehazki, [[frantses]]aren aurrekari bat da, ''rustica romana lingua'' edo ''roman'' izendapena hartzen duena.
[[Latin arrunt]]aren garapena erromantze hizkuntzekiko, ''grosso modo'', honela labur daiteke:
# [[K. a. 200]] eta 400 artean, gutxi gorabehera: latin arruntaren tokian tokiko formak.
# 500 eta 600 artean: forma horiek banatzen hasi ziren.
# 800etik aurrera: hizkuntza erromantzeak badirela onartzen da.
== Erromantze hizkuntzen aniztasuna ==
=== Erromantze hizkuntzen arteko ulergarritasun-mailak ===
Ethnologue-ren arabera<ref>''Ethnologue, Languages of the World,'' 15. edizioa, SIL International, 2005.</ref>.
{|class="wikitaula" style="font-size: 85%"
|-
!width="60"|<big>%</big>
!width="60"|[[Frantses]]a
!width="60"|[[Katalan]]a
!width="60"|[[Italiera]]
!width="60"|[[Portuges]]a
!width="60"|[[Erromantxe]]a
!width="60"|[[Errumaniera]]
!width="60"|[[Gaztelania]]
!width="60"|[[Sardiniera]]
|-
|'''[[Frantses]]a || || 85 || 89 || 75 || 78 || 75 || 75 || 80
|-
|'''[[Katalan]]a || 85 || || 87 || 85 || 76 || 73 || 85 || 75
|-
|'''[[Italiera]] || 89 || 87 || || 76 || 78 || 77 || 82 || 85
|-
|'''[[Portuges]]a || 75 || 85 || 76 || || 74 || 72 || 89 || 78
|-
|'''[[Erromantxe]]a || 78 || 76 || 78 || 74 || || 72 || 74 || 74
|-
|'''[[Errumaniera]] || 75 || 73 || 77 || 72 || 72 || || 71 || 74
|-
|'''[[Gaztelania]] || 75 || 85 || 82 || 89 || 74 || 71 || || 76
|-
|'''[[Sardiniera]] || 80 || 75 || 85 || 78 || 74 || 74 || 76 ||
|}
=== Adibideak ===
Erromantze hizkuntzen artean, eta latinaren eta haien artean, antzekotasun lexikalak zein gramatikalak handiak dira. Antzekotasun horiek esanahi bera duten esaldiak ageri diren ondorengo adibideetan ikus daitezke:
:{| cellspacing="3px"
|-
| [[Latin]]a || ''(Illa) Claudit semper fenestram antequam cenat.''
|-
| [[Aragoiera]] || ''Ella tranca / zarra siempre la finestra antis de zenar''.
|-
| [[Asturiera]] || ''Ella pieslla siempre la ventana / feniestra primero de cenar.''
|-
| [[Bergamasquera]] || ''(Lé) La sèra sèmper sö la finèstra prima de senà.''
|-
| [[Boloniera]] || ''(Lî) La sèra sänper la fnèstra prémma ed dsnèr.''
|-
| [[Erromantxe]]a || ''Ella clauda / serra adina la fanestra avant ch'ella tschainia.''
|-
| [[Errumaniera]] || ''Ea închide totdeauna fereastra înainte de cină.''
|-
| [[Frankoproventzera|Frankoprovenzera]] || ''(Le) Sarre toltin / tojor la fenétra avan de goutâ / dinar / sopar.''
|-
| [[Frantses]]a || ''Elle ferme toujours la fenêtre avant de dîner / souper.''
|-
| [[Friuliera]] || ''Jê e siere simpri il barcon prin di cenâ.''
|-
| [[Galiziera]] || ''(Ela) Pecha sempre a fiestra / xanela antes de cear.''
|-
| [[Gaztelania]] || ''(Ella) Siempre cierra la ventana antes de cenar.''
|-
| [[Italiera]] || ''(Ella / Lei) Chiude sempre la finestra prima di cenare.''
|-
| [[Katalan]]a || ''(Ella) Sempre tanca la finestra abans de sopar.''
|-
| [[Korsikera]] || ''Ella chjudi sempre u purtellu primma di cenà.''
|-
| [[Leones|Leonera]] || ''Eilla pecha siempres la ventana primeiru de cenare.''
|-
| [[Milanera]] || ''(Lee) La sara semper su la finestra primma de disnà.''
|-
| [[Mirandes|Mirandera]] || ''Eilha cerra siempre la bentana / jinela atrás de jantar.''
|-
| [[Montañes|Montañera]] || ''Ella pieslla siempri la ventana enantis de cenar.''
|-
| [[Napoliera]] || ''Essa nzerra sempe 'a fenesta primma 'e magnà.''
|-
| [[Normandiera]] || ''lli barre tréjous la crouésie devaunt de daîner.''
|-
| [[Okzitaniera]] || ''(Ela) Barra sempre / totjorn la fenèstra abans de sopar.''
|-
| [[Perizkiera]] || ''(Ena) Cerovâ suempre la velustra atratès dî zzenar.''
|-
| [[Piemontera]] || ''Chila a sara sèmper la fnestra dnans ëd fé sin-a/dnans ëd siné.''
|-
| [[Portuges]]a || ''(Ela) Fecha sempre a janela antes de jantar.''
|-
| [[Sardiniera]] || ''Issa serrat semper sa bentana antes de chenare.''
|-
| [[Siziliera]] || ''Idda chiudi sempri la finestra àntica di pistiari / cinari.''
|-
| [[Valoniera]] || ''Ele sere todi li finiesse divant di soper.''
|-
| [[Veneziera]] || ''Ła sara sènpre ła finestra prima de senàr.''
|-
|}
== Erromantze hizkuntzen zerrenda ==
[[Fitxategi:Romance-procents.png|220px|eskuinera|thumb|Erromantze hizkuntza bakoitzaren hiztunen ehunekoa hizkuntza-taldeko hiztun guztiekiko.]]
[[Fitxategi:Romance-lg-classification-en.png|300px|eskuinera|thumb|Erromantze hizkuntzen sailkapena.]]
Erromantze hizkuntzak bederatzi taldetan sailkatzen dira, eta haietako bakoitzean hainbat [[dialekto]] bereizten dira. Dialekto horiek hizkuntza maila izatea edo ez, arlo politikoaren eragina da, hizkuntza berarena bainoago. Horrela, erromantze hizkuntzek ''continuum'' bat osatzen dute, eta hainbatetan euren arteko desberdintasunak ia ezin dira nabaritu ere egin. Hortaz, ondorengo zerrendan hizkuntza ezagunenak soilik agertzen dira (parentesi artean, hizkuntza bakoitzean duen izena eta agerpen ezagunenaren urtea):
* '''Ibero-erromantze hizkuntzak:'''
** [[Gaztelania]] (''castellano'', [[IX. mendea|IX. mende]] hasiera: [[Valpuestako kartularioak]]).
** [[Portuges]]a (''português'', [[XII. mendea]]), [[galaikoportuges]]aren ondorengoa.
** [[Galiziera]] (''galego'', [[XII. mendea]]), galaikoportugesaren ondorengoa.
** [[Astur-leones|Asturleonera]]. Hainbat aldaera edo hizkuntza biltzen dituen hizkuntza taldea:
*** [[Asturiera]] (''asturianu'', [[X. mendea]]).
*** [[Leones|Leonera]] (''llïonés'', [[X. mendea]]). [[Mirandes|Mirandera]] haren aldaera da.
*** Beste aldaera batzuk [[extremadurera]] eta [[montañes|montañera]] dira.
** [[Aragoiera]] (''aragonés'', [[VIII. mendea]]).
** [[Mozarabiera]] (hizkuntza hila).
* '''Italiar hizkuntzak''':
** [[Italiera]] (''italiano'', [[IX. mendea]]). [[Korsikera]] haren aldaera da, baina hainbatetan berezko hizkuntzatzat jotzen da.
** [[Napoliera]] (''nnapulitano'').
** [[Siziliera]] (''sichilianu'' edo ''u sicilianu'').
* '''Dalmaziera''', [[XIX. mendea|XIX. mendetik]] hizkuntza hila. Hainbat dialektotan banatuta zegoen. Dalmazierari, halaber, loturik zegoen egun oraindik hitz egiten den [[istriera|istriotera]]. [[UNESCO|Unescoren]] arabera, azken hori galtzeko arrisku larrian dago.
* '''Galo-erromantze hizkuntzak:'''
** [[Frantses]]a (''français'', [[IX. mendea]], ''Estrasburgeko Zinak''). [[Oïl hizkuntzak|Oïl hizkuntza]].
** [[Valoniera]] (''walon'', [[XII. mendea|XII.]] eta [[XIII. mendea]]k). Oïl hizkuntza.
** [[Pikardiera]] (''cht'i'', [[XII. mendea|XII.]] eta [[XIII. mendea]]k). Oïl hizkuntza.
* '''[[Frankoproventzera|Frankoprovenzera]] edo arpitana''' (''francoprovensal'' edo ''arpitan'', [[XIII. mendea]], [[Marguerite d'Oingt]]<nowiki/>en ''Méditations''). Hainbat aldaera ditu eta galtzeko arrisku larrian dago.
* '''Okzitano-erromantze hizkuntzak:'''
** [[Katalan]]a (''català'', [[XII. mendea|XII. mende]] bukaera). [[Valentziera]] haren aldaera da.
** [[Okzitaniera]] (''occitan'' edo ''lenga d'òc'', [[X. mendea|X. mende]] bukaera). Oc hizkuntzaren barne hainbat mintzaira sartzen dira (lemosiera, auverniera, vivaro-alpinera, languedocera, proventzera eta [[gaskoi (hizkuntza)|gaskoia]]). ''Patois'' mespretxuzko izenaz ere ezaguna da.
* '''Erretro-erromantze hizkuntzak'''
** [[Erromantxe]]a (''rumantsch''). Bost dialekto idatzi ditu.
*** Inter-erromantxera (''rumantsch grischun''). Erromantxe ''batua'', erromantxe dialektoek maila jasoan erabiltzeko adierazpidea izan dezaten egindako saioa.
** [[Ladino (erretorromaniera)|Ladinera]] (''ladín'').
** [[Friuliera]] (''furlan'').
* '''[[Errumaniera]]''' (''română'', [[XV. mendea]]):
** Dakoerrumaniera, oro har, ''errumaniera'' deitua. Hainbat aldaera ditu:
*** [[Moldaviera]].
*** [[Valakiera]].
*** [[Transilvaniera]].
** [[Istro-romaniera|Istrio-errumaniera]]. Galtzeko arrisku larrian.
** [[Meglenera|Megleno-errumaniera]] (edo meglenita).
** [[Arumaniera|Mazedo-errumaniera]] (edo arumaniera).
* '''[[Sardiniera]]''' (''sardu'' edo ''limba sarda'', [[XI. mendea]]). Hainbat dialektotan banatua:
** [[Campidaera]].
** [[Logudorera]].
** [[Nugorera]].
Goikoez gain, badira egile batzuen iritziz hizkuntza estatusa duten beste hainbat hizkuntza. Horrela, [[Oïl hizkuntzak|oïl hizkuntzen]] barnean, [[normandiera]], [[xanpainera]] edota [[galo]]a aipa ditzakegu, besteak beste. Italiar hizkuntzen artean, [[veneziera]], [[emiliano-romagnolo]]a edota [[liguriera]]rekin gauza bera gertatzen da.
Horrekin batera, trantsiziozko hainbat mintzairen izaera ere zalantzazkoa da, [[benasquera]]rekin gertatzen den bezala ([[katalan]]a eta [[aragoiera]]ren artekoa, nahiz eta gehienetan bigarrenaren aldaera gisa hartu). Halaber, hainbat egileren aburuz, [[galiziera]]k eta [[portuges]]ak hizkuntza bera osatze dute ([[galaikoportuges]]a), nahiz eta galizierak [[gaztelania]]ren gertuko ortografia bereganatu duen.
=== Kreolerak ===
[[XV. mendea|XV. mende]] bukaeratik aurrera, [[Europa]]ko zenbait herrialdek aurrera eramandako esperientzia [[kolonialismo|kolonialistaren]] eraginez, erromantze hizkuntzak ([[gaztelania]], [[portuges]]a eta [[frantses]]a, batez ere) mundu osoan zehar hedatu dira. Hala ere, hainbat lekutan bertako hizkuntzekin edota beste atzerritar hizkuntza batzuekin nahastu ziren eta [[kreolera]] izena hartzen duten mintzairak sortu. Hona hemen kreolera nagusietako batzuk:
* '''Frantsesean oinarritutako kreolerak'''
** [[Haitiko kreolera]]
** [[Patois]] ([[Jamaika]]ko kreolera)
* '''Gaztelanian oinarritutako kreolerak'''
** [[Chavacano]] ([[Filipinak]])
** [[Palenquero]] ([[Kolonbia]])
** [[Llanito]] ([[Gibraltar]])
* '''Portugesean oinarritutako kreolerak'''
** [[Papiamento]] ([[Nederlandar Antillak]] eta [[Aruba]])
=== Asmatutako hizkuntza eratorriak ===
Hizkuntza erromantzeetan oinarritzen dira. Hizkuntza guztien artean neutral izateko saiakera egiteko asmoa zuten. Haien artean, [[esperanto]]a, [[interlingua]] eta [[romanica]] ditugu.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[Indoeuropar hizkuntzak]]
* [[Judu-erromantze hizkuntzak]]
== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}
{{erromantze hizkuntza aurkibidea}}
[[Kategoria:Erromantze hizkuntzak]]
| |||