Maro: Malsamoj inter versioj

Browse history interactively

[kontrolita revizio]

← Iru al antaŭa ŝanĝo Iru al sekvanta ŝanĝo →

Enhavo forigita Enhavo aldonita

VidaVikiteksto

Enteksta

Kiel registrite je 12:05, 30 okt. 2019

Ĝenerale maro, mondoceano, aŭ simple la oceano, estas la ligita korpo de sala akvo kiu kovras 70.8% de la surfaco de la Tero.^[1] La maro moderigas la klimaton de la Tero kaj ludas gravajn rolojn en la akvocirkulado, karbonciklo, kaj nitrogencirkulado. Kvankam la maro estis travojaĝita kaj esplorita ekde prahistorio, la moderna scienca studo de la maro- - oceanografio - datas larĝe el la brita ekspedicio Challenger de la 1870-aj jaroj..^[2] La maro estas konvencie dividita en kvar aŭ kvin grandaj sekcioj, kiaj ekzemple la Pacifiko, nomitaj oceanoj dum pli malgrandaj sekcioj, kiel ekzemple Mediteranea Maro, estas konataj pli precize kiel maroj. Tiele maro estas parto de monda oceano, apartigita de ĝi per tero aŭ subakva montara reliefo. Maro diferencas de oceano per hidrologia kaj meteorologia reĝimoj. Ju pli la maro estas izolita per terpecoj, des pli ĝi diferencas de oceano. Laŭ grado de izoliteco de oceanoj, maroj povas esti internaj, periferiaj kaj interinsulaj.

Pro la nuna stato de kontinenta drivo, la Norda Hemisfero nun estas ĝuste same dividita inter tero kaj maro (rilatumo de proksimume 2:3) sed la Suda Hemisfero estas superforte oceana (1:4.7).^[3] Saleco en la malferma oceano estas ĝenerale en mallarĝa gamo proksimume 3.5% laŭ maao, kvankam tio povas varii en pli malfermaj akvoj, proksime de la elfluejoj de grandaj riveroj, aŭ ĉe grandaj profundoj. Proksimume 85% de la solidoj en la malferma maro estas natrio kaj klorido. Altamaraj fluoj estas produktitaj per diferencoj en saleco kaj temperaturo. Surfacaj fluoj estas formitaj per la frikcio de ondoj produktitaj per la vento kaj per tajdoj, dum la ŝanĝoj en loka marnivelo produktiĝas per la gravito de la Luno kaj Suno. La direkto de ĉiuj el tiuj estas regita fare de surfacaj kaj submaraj termasoj kaj per la rotacio de la Tero (la koriolisforto).

Iamaj ŝanĝoj en la marniveloj lasis kontinentbretojn, malprofundajn areojn en la maro proksimaj al tero. Tiuj nutraĵ-riĉaj akvoj abundas je vivo, kiuj provizas homojn per grandaj provizoj de manĝaĵo - plejparte fiŝoj, sed ankaŭ mariskoj, mamuloj, kaj algoj - kiuj estas same rikoltitaj kaj en natura medio kaj farmitaj. La plej diversspecaj areoj ĉirkaŭas grandajn tropikajn koralajn rifojn. Balenĉasado en la alta maro oftis ĝis kiam komuna ĉaŝado kaj la malkreskantaj numeroj de balenoj ekigis internaciajn konservado-iniciatojn kaj finfine moratorion sur plej multe de la komerca balenĉasado. Oceanografio establis ke ne ĉiu vivo estas limigita al la subsunaj surfacaj akvoj: eĉ sub grandegaj profundoj kaj premoj, nutraĵoj fluantaj el hidrotermikaj fluoj apogas sian propran unikan ekosistemon. Vivo eble komenciĝis tie kaj akvaj mikrobaj matoj estas ĝenerale supozitaj kiel kaŭzantoj de la oksigenigo de la atmosfero de la Tero; kaj plantoj kaj bestoj unue evoluis en la maro.

La maro estas esenca aspekto de homa komerco, vojaĝado, mineral-ekstraktado, kaj elektro-produktado. Tio ankaŭ igis ĝin esenca al militado kaj forlasis gravajn grandurbojn eksponitaj al sismoj kaj vulkanoj de proksimaj faŭltoj; potencaj cunamoj minacas; kaj uraganoj, tifonoj, kaj ciklonoj produktitaj en la tropikoj. Tiu graveco kaj dueco influis homan kulturon, de fruaj Mar-dioj ĝis la epopeo Odiseado de Homero ĝis la ŝanĝoj stimulitaj fare de la Kolumbia Interŝanĝo, de vikingaj mar-entombigoj ĝis hajkoj de Basho aŭ al hiperrealista mara arto, kaj inspiris muzikon gaman de la shanties de The Complaynt of Scotland al "La Maro kaj la Ŝipo de Sinbad" de Nikolaj Rimskij-Korsakov al "Aŭskulti la Maron" de A-mei. Ĝi estas la sceno de libertempaj agadoj inkluzive de naĝado, plonĝado, surfado, kaj velnavigado. Tamen, loĝantarkresko, industriigo, kaj intensa agrikulturo ĉiuj kontribuis al aktuala mara poluo. Atmosfera karbondioksido estas absorbita en kreskantaj kvantoj, malaltigante sian pH en procezo konata kiel oceana acidiĝo. La komuna naturo de la maro faris troan fiŝkaptadon kreskanta problemo.

Kondiĉe kaj pli precize el geografia vidpunkto, oni nomas "maro" kelkajn malfermitajn partojn de oceano, ekz. Sargasa Maro, kaj grandajn lagojn - Kaspia Maro, Arala Maro, Morta Maro.

Difino

La maroj estas la interligita sistemo de ĉiuj oceanaj akvoj de la Tero, inkluzive de la kvar nomitaj oceanoj de la IHO^[4] - nome Atlantiko, Pacifiko, Hinda, kaj Arkta Oceanoj - kaj la akvoj de la Suda Oceano, aŭ pripensitaj aparte aŭ inkluditaj ene de la aliaj kvar..^[5] Tiu senco kaj la pli mallarĝa uzado de la termino maro por priskribi specifajn, pli malgrandajn korpojn de marakvo kiel ekzemple la Ruĝa Maro.

Ĉar la esprimo estis uzita dum tempo, ekzistas neniuj klaraj distingoj inter maroj kaj oceanoj, kvankam maroj estas pli malgrandaj kaj estas - kun la rimarkinda escepto de la Sargasa Maro kreita fare de la Nordatlantika Turniĝejo^[6] - kutime limigitaj de tero sur pli malgranda skalo ol multaj kontinentoj.^[7] Maroj estas ĝenerale pli grandaj ol lagoj kaj enhavas salakvon, sed la Maro Kineret estas nesalakva lago.^[8] Ekzistas neniu akceptita teknika difino de maro inter oceanografoj;^[9] kiel temo de internacia juro, la Kongreso de Unuiĝintaj Nacioj pri la Juro de la Maro deklaras ke la tuta oceano estas "la maro".

Maroj

Mapo de la Maro de Sargasoj, kun indiko de la ĉirkaaŭaj marfluoj.

Plej grandaj maroj (laŭ surfaco, mln kv.km.)

Sargasa Maro	6,0	Weddella Maro	2,9
Filipina Maro	5,7	Kariba Maro	2,8
Araba Maro	4,6	Mediteranea Maro	2,5
Korala Maro	4,1	Beringa Maro	2,3
Sudĉina Maro	3,5	Oĥocka Maro	1,6
Tasmana Maro	3,3	Barenca Maro	1,4
Fiĝia Maro	3,2	Norvega Maro	1,3

Aliaj konataj maroj:

en Atlantiko: Balta Maro (kun Kattegat)– Kantabra Maro - Kariba Maro –Labradoro – Nigra Maro – Egea Maro – Tirena Maro – Ionia Maro – Norda Maro (kun Skagerrak)
en Hinda Oceano: Ruĝa Maro – Timora Maro
en Arkta Oceano: Bafina Maro – Blanka Maro – Gronlanda Maro
en Pacifiko: Japana Maro – Flava Maro – Nov-Gvinea Maro – Java Maro

Vidu ankaŭ

Bildaro

Proverbo

Ekzistas pluraj proverboj pri maro en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili^[10]:

„ Laŭdu belecon de l' maro, sed ĉe rando de arbaro. ”
„ Ne maro dronigas ŝipon, sed la ventoj. ”
„ Maro ĉiujn riverojn ricevas kaj tamen ne krevas. ”

Bibliografio

Giunio, Petar 1958 : Kial estas blua la maro, Geografia Revuo, 3(3), 24-25.

Eksteraj ligiloj

Referencoj

↑ Pidwirny, Michael. Fundamentals of Physical Geography, 2nd ed., Ch. 8: "Introduction to the Hydrosphere". University of British Columbia (Okanagan), 2006. Alirita la 26an Nov 2007.
↑ National Oceanic and Atmospheric Administration. "Then and Now: The HMS Challenger Expedition and the 'Mountains in the Sea' Expedition" ĉe Ocean Explorer. Alirita la 2an Jan 2012.
↑ Reddy, M.P.M. Descriptive Physical Oceanography, p. 112. A.A. Balkema (Leiden), 2001. ISBN 90-5410-706-5. Alirita la 6an Aŭg 2014.
↑ Internacia Hidrografia Organizo. "Limits of Oceans and Seas (Special Publication №28)", 3rd ed. Imp. Monégasque (Monte Carlo), 1953. Konsultita la 7an de Februaro 2010.
↑ Oxford English Dictionary, 1st ed. "sea, n." Oxford University Press (Oxford), 1911.
↑ Stow, Dorrik. (2004) Encyclopedia of the Oceans. Oxford University Press. ISBN 0-19-860687-7.
↑ National Oceanic and Atmospheric Administration. "What's the Difference between an Ocean and a Sea?" en Ocean Facts. Alirita la 19an de Aprilo 2013.
↑ Nishri, A.; Stiller, M; Rimmer, A.; Geifman, Y.; Krom, M. (1999). “Lake Kinneret (The Sea of Galilee): the effects of diversion of external salinity sources and the probable chemical composition of the internal salinity sources”, Chemical Geology 158 (1–2), p. 37–52. doi:10.1016/S0009-2541(99)00007-8.
↑ American Society of Civil Engineers. The Glossary of the Mapping Sciences, p. 365. ASCE Publications, 1994. ISBN 0-7844-7570-9.
↑ Lernu

Maro en la Vikimedia Komunejo (Multrimedaj datumoj)
Kategorio Maro en la Vikimedia Komunejo (Multrimedaj datumoj)
Maro en la Vikicitaro (Kolekto de citaĵoj)
Maro en Vikifontaro (Universala biblioteko)
Maro en Vikinovaĵoj (Liberaj novaĵoj)

[1] Pidwirny, Michael. Fundamentals of Physical Geography, 2nd ed., Ch. 8: "Introduction to the Hydrosphere". University of British Columbia (Okanagan), 2006. Alirita la 26an Nov 2007.

[2] National Oceanic and Atmospheric Administration. "Then and Now: The HMS Challenger Expedition and the 'Mountains in the Sea' Expedition" ĉe Ocean Explorer. Alirita la 2an Jan 2012.

[reddyornot-3] Reddy, M.P.M. Descriptive Physical Oceanography, p. 112. A.A. Balkema (Leiden), 2001. ISBN 90-5410-706-5. Alirita la 6an Aŭg 2014.

[ihorg-4] Internacia Hidrografia Organizo. "Limits of Oceans and Seas (Special Publication №28)", 3rd ed. Imp. Monégasque (Monte Carlo), 1953. Konsultita la 7an de Februaro 2010.

[oed-5] Oxford English Dictionary, 1st ed. "sea, n." Oxford University Press (Oxford), 1911.

[Stow-6] Stow, Dorrik. (2004) Encyclopedia of the Oceans. Oxford University Press. ISBN 0-19-860687-7.

[oceanservice.noaa-7] National Oceanic and Atmospheric Administration. "What's the Difference between an Ocean and a Sea?" en Ocean Facts. Alirita la 19an de Aprilo 2013.

[8] Nishri, A.; Stiller, M; Rimmer, A.; Geifman, Y.; Krom, M. (1999). “Lake Kinneret (The Sea of Galilee): the effects of diversion of external salinity sources and the probable chemical composition of the internal salinity sources”, Chemical Geology 158 (1–2), p. 37–52. doi:10.1016/S0009-2541(99)00007-8.

[9] American Society of Civil Engineers. The Glossary of the Mapping Sciences, p. 365. ASCE Publications, 1994. ISBN 0-7844-7570-9.

[10] Lernu

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

@@ Linio 76: / Linio 76: @@
 {{Referencoj}}
-{{Projektoj|commons=Category:Seas|commonscat=Seas|n=Kategorio:Maroj|q=Maro}}
+{{Projektoj|commons=Category:Seas|commonscat=Seas|n=Kategorio:Maroj|q=Maro|s=Kategorio:Maro}}
 {{Havenda artikolo|Maro}}