Vidi fonton por Historio de kristanismo

{{Sen fontoj|dato = novembro 2012|stato=elstara|komento=Elstaraj artikoloj [[Vikipedio:Kriterioj por elstaraj artikoloj|estu faktaj]] kaj [[Vikipedio:Citi fontojn|citu fontojn]], aliokaze povas esti [[Vikipedio:Ne plu elstaraj artikoloj|malelstarigitaj]]}}
[[Dosiero:FishersOfMen.jpg|eta|[[Adriaen van de Venne]], ''Fiŝkaptado de animoj'', [[1614]]]]
[[Dosiero:Turiner Grabtuch Gesicht negativ klein.jpg|eta|[[Negativo (fotado)|Negativo]] de la unua [[fotografio]] de la [[Mortotuko de Torino]] el la jaro [[1898]]; en la tolon estis post sia morto vualita la korpo de [[Jesuo]]]]

'''Historio de kristanismo''' povas esti komprenata principe per du manieroj: tamen kiel fako de [[historio]], kiu dediĉas sin al historio de [[kristanismo|kristanaj]] eklezioj; sed kelkaj [[teologio|teologoj]] komprenas la t.n. '''eklezian historion''' kiel memstaran [[teologio|teologian]] disciplinon. La diferenco inter ambaŭ konceptoj konsistas en tio, ke dum historiisto konceptas la historion enkadre de [[metodo]]logio al lia fako propra, teologo uzas metodikon propra al teologio - kaj ĉikaze li komprenos la eklezian historion kiel parto de la t.n [[historio de savo]].

Rilate al multaj historiaj cirkonstancoj, kiuj estas parto de la historio de eklezio mem, la temo de eklezia historio estas tre tikliĝema kaj tial estas do tre malfacile konservi harmonion dum interpretado de la temo kaj respekti leganton, kiu havos pri la historia demando malan opinion. Sendisputa [[paradokso]] de [[kristanismo]] estas fakto, ke lia [[idealo]] estas unueco kaj [[komunumo]] en la kredo, sed lia historio kreas grandparte sinsekvon de dividoj kaj diferencoj, [[skismo]]j, apartigo el la komunumo de eklezio kaj sciencoj, kiujn granda parto de eklezio ne akceptis ([[herezo]]). Ĉar tre influa trendo de nuntempa kristanismo estas klopodo je unueco ([[ekumenismo]]), tial ĉi tie suma historio de eklezio ne povas kapti ĉiun eklezie-historiajn temojn kun ĉiuj ties specifaĵoj kaj en ties tuta amplekso.

== Primara eklezio ==
{{Ĉefartikolo|Eklezio|Kristanismo}}
[[Dosiero:Giotto - Scrovegni - -29- - Last Supper.jpg|eta|[[Fra Angelico]], ''Lasta vespermanĝo'' en la [[Kapelo de Scrovegni]] ([[Padovo]]), interŝanĝo de la [[13-a jarcento|13-a]] kaj la [[14-a jarcento]]]]
[[Dosiero:Ichthys.svg|eta|''Ichthys'' – fiŝo – kiel malnovkristana [[simbolo]] kaj [[Kredodeklaro|konfesio de kredo]]: „[[Jesuo Kristo]], Dia filo, [[savo|savinto]]“]]

Da historiaj fontoj al historio de primara eklezio estas tre malmulte. La plej malnovaj fontoj estas ''[[La Agoj de la Apostoloj]]'', datitaj inter la jaroj [[80]] kaj [[90]], kiuj dediĉas sin al la unuaj flugoj post la morto de [[Jesuo Kristo]] kaj [[resurekto]], folioj de [[apostolo]] [[Paŭlo el Tarso|Paŭlo]], datitaj en la 50-aj kaj la 60-aj jaroj de la [[1-a jarcento]]. Por la historio de eklezio havas signifon ankaŭ kvar [[Biblia kanono|kanonaj]] [[evangelio]]j, verkitaj inter la jaroj [[40]] kaj [[90]], en kiuj eblas trovi reagojn al tendencoj, kiuj oni malkovras en la eklezio en la paso de la 1-a jarcento.

Kristanismo ne estis unusola religio, kiu subite en tiu ĉi erao aperus en la romia imperio. Estiĝas krom ĝi kvanto de [[mistero|misteraj]] kultoj kaj [[sinkretismo|sinkretismaj]] sciencoj. Krom kristanismo apartenas inter tiel ĉi "sukcesaj" ismoj ankaŭ [[mitraismo]] kaj [[manikeismo]]. Kiel tre danĝera grupo kristanoj pli poste konsideros precipe manikeistojn.

''La Agoj de la Apostoloj'' kaj la dokumentoj de Paŭlo atestas pri kvanto de certaj tensioj aŭ konfliktoj, kiuj aperis en la unua [[Jerusalemo|jerusalema]] komunumo de kristanoj, sed kiuj ne daŭris longe kaj kutime ili reagis je praktikaj problemoj, al kiuj la primara eklezio alfrontis. La faroj ĉi tie indikas disputon inter "grekoj" (te. paganaj kristanoj) kaj "judoj" rilate al justa dividado subteno de vidvinoj, sed kiu estas solvita per elekto de sep viroj, kiuj devis dediĉi sin al la problemo kaj kiujn la eklezio konsideras kiel unuajn [[diakono]]jn.

[[Dosiero:Rublev Paul.jpg|eta|Apostolo Paŭlo sur [[ikono]] de [[Andrej Rublev]]]]
Krom ceteraj apostoloj (markitaj en [[Nova Testamento]] ankaŭ kiel "[[Dek du apostoloj|Dek du]]") estas principa personeco [[Paŭlo el Tarso]]. Tiu ĉi fervora [[judo]] ankoraŭ kiel [[Saŭlo]] (Saul) unue persekutis la kristanojn (li partoprenis ankaŭ ŝtonmortigon de [[sankta Stefano]], la unua kristana [[martiro]], sed survoje antaŭ [[Damasko]] post okazintaĵo, kiun la novtestamentaj dokumentoj plurfoje priskribas, li fariĝas mem kristano. Li poste dediĉas la reston de sia vivo al heroldado de kristana anonco al [[pagano]]j (tial li estas ankaŭ nomata ''apostolo de paganoj''). Tiuj ĉi "paganoj" estis tamen tiuj, kiuj partoprenis en [[politeismo|politeismaj]] [[kulto]]j, tamen tiuj, kiuj "timis de Dio", t.e. favorantoj de judeco, kiuj ne suferis [[cirkumcido]]n kaj ĉiujn regulojn de [[Moseo|mosea]] [[torao]] kaj da kiuj en la romia imperio ne estis neglektebla nombro. Sed en la kristanismo tiel ĉi subite estiĝas grupoj, kiuj ĝis nun anoncas sin al la judeco kaj tiuj, kiuj havas kun ĝi kontakton multe pli malgranda. Per demando de tiuj ĉi diferencoj okupiĝis renkontiĝo en Jerusalemo ĉirkaŭ la jaro [[49]], iam nomata ankaŭ ''jerusalema [[koncilio]]''. La rezulto de tiu ĉi "koncilio" estis evidenta malfermiĝo al la kristanismo rilate al nejudoj - la kristanismo ŝanĝiĝas el la grupo enkadre de la judeco en religio malfermita al ceteraj [[kulturo]]j.

De komence oni perceptis la kristanan eklezion kiel ĝenerala, t.e. [[katolikismo|katolika]], t.e. ne nur por [[judoj]], sed por ĉiuj nacioj. Paŭlo instruis, ke la [[kredo]] estas preferata antaŭ la mosea torao. Tiuj, kiuj apartenis al [[Johano la Evangeliisto|johanaj]] komunumoj, ankaŭ havis obĵetojn kontraŭ judaj komunumoj,precipe post falo de Jerusalemo en la jaro [[70]]. Ekzistas ĉi tie do evidenta streĉo inter paganoj-kristanoj kaj judoj-kristanoj, kiujn fine gvidos al disiro de la kristanismo kun la judeco. Enkadre de judo-kristanaj komunumoj poste estiĝas [[ebionitoj]], grupo, kiu diference de la ceteraj kristanoj rifuzas la diecon de Jesuo kaj kiujn en la paso de la [[2-a jarcento|2-a]] kaj la [[3-a jarcento]] atakas [[sankta Ireneo]] kaj [[Origeno]].

== Eklezio ĝis la jaro 311 ==
{{Ĉefartikolo|Unuaj centroj de la Kristanismo}}

=== Interŝanĝo de la 1-a kaj la 2-a jarcento ===
Historia fonto por periodo post la morto de apostoloj donas dokumentojn de [[Apostolaj Patroj]]. Tiuj kreas komencon de [[patristiko|patristika]] literaturo. La dokumentojn de la Apostolaj Patroj kreas la ''[[Didaĥeo]]'' (Doktrino de dek du apostoloj), letero de sankta [[Sankta Klemento|Klemento]] la 1-a al la korintanoj, dokumentoj de sankta [[Sankta Ignaco|Ignaco]] el [[Antioĥio]], [[dokumento de Barnabaso]] kaj la ''[[Paŝtisto de Hermaso]]''.

Kristanaj komunumoj, nomataj "eklezioj" (''ekklésiai'') tiutempe gvidas [[episkopo]] (''episkopos'') kaj aŭ grupo de pli maljunaj [[pastro]]j (''presbyteroi''). Al tiu ĉi grupo en farado de ilia servo helpas [[diakono]]j. La kredantoj kunvenas en domoj, ĝis nun tiuj ĉi loĝejoj estas neniel diferencigataj; la plej malnovan ateston de domo por [[diservo]] ni trovas nur en la [[3-a jarcento]] ''([[Dura Europos]]'').

=== Lukto kontraŭ unuaj herezoj ===
{{Ĉefartikolo|Herezo}}
[[Dosiero:Good shepherd 02.jpg|eta|[[Fresko]] de Kristo–Bona paŝtisto en [[katakombo]]j de [[Kaliksto la 1-a]]]]
La kristanismo, kies [[konfesio]] estis de komence fiksita sole ĉe la plej gravaj punktoj, devas en la paso de la [[2-a jarcento]] solvi problemon, kiu kaŭzas kvanton de [[gnostikismo|gnostikaj]] [[sekto]]j. [[Gnostikismo]] estas nocio, kiu ensumigas grandan kvanton de diversaj ismoj, nome ne nur kristanaj. Kunigas ĝin konvinko, ke ekzistas ekkono rilate al [[malbono]] kaj rimedoj de [[savo]], kiu restis rezervita sole por kelkaj. Gnostikistoj konjektis, ke la [[mondo]] estis [[Kreismo|kreita]] de malbona dio kaj ke do ĉia [[materio]] estas malbona kaj estas necese eskapi al ĝi. Ili atingis tion per diversaj formoj de [[asketismo]]; [[elaĉeto]] ne bezonis devide celita al persono de Jesuo Kristo. Gnostikistoj proksimaj al la kristanismo kredis, ke dia [[Kristo]] estas sole pura [[spirito]] kaj lia [[enkarniĝo]] estas sole [[optika iluzio]] ([[docetismo]]). La elaĉeto estas rezervita sole al elektuloj kaj ĝi estas ligita al certa ekkono. Al la plej signifaj sektoj apartenis grupoj de [[Markiono]] kaj [[Valentino]], kontraŭ kiuj la eklezio defendis sin. Plua signifa grupo kreis kristanoj en ĉirkaŭaĵo de [[profeto]] [[Montano]], kiu kredis, ke li estas [[mediumo]], tra kiu estas esprimanta sin [[sankta Spirito]]. Ankaŭ al tiuj fluoj defendas sin kristana dokumentoj de tiu ĉi periodo.

[[Patroj de la Eklezio|Ekleziaj Patroj]] defendis sin al la menciitaj ismoj per montro al diversaj faktoj. Ili persistis, same kiel [[Ignaco el Antioĥio]] aŭ [[sankta Ireneo]], pri rolo de episkopo, kiu estas kapo de lokaj eklezioj kaj kiu estas aligita al eklezio de apostoloj ([[apostola sukcedo]] kaj [[apostola tradicio]]). Iom post iom ankaŭ fiksiĝas [[Biblia kanono]] de sanktecaj kristanaj dokumentoj - la eklezio akceptas kaj dokumentojn devene judajn, en amplekso de [[Septuaginto]], kaj dokumentojn novajn - precipe evangeliojn kaj paŭlajn dokumentojn. Male la eklezio proskribas la t.n. [[apokrifo|apokrifajn]] evangeliojn, dokumentojn kaj farojn, ekz. ''[[La evangelio de Tomaso]]''. Iom post iom ankaŭ evoluas [[kredodeklaro|konfesio de kredo]], do mallongaj formuladoj de la kredo, kiuj ebligis distingi sciencon de eklezio de scienco de [[heterodokseco|heterodoksaj]] grupoj.

=== Kristana literaturo de la unuaj jarcentoj ===
{{Ĉefartikolo|Patristiko|Apostolaj Patroj|Patroj de la Eklezio|Apologetoj}}
Post la apostolaj Patroj venas grupo de verkistoj - [[apologetiko|apologetoj]] - kiuj provas defendi la kristanismon rilate al du grupoj - rilate al pagana socio kaj kulturo kaj kontraŭ judoj. Aŭtoro de la plej signifaj [[apologio]]j de la 2-a jarcento estas sendube sankta [[Justino Martiro]], kiu verkis du apologiojn adresitaj al [[imperiestro]]j kaj ''Dialogo kun Trifono'', fikcia [[dialogo]] kun la judeco rilate al tio, kio la kristanismo en la fakto estas kaj kion la ceteraj sole konjektas, ke ĝi estas. Similajn temojn disvolvas en pli postaj tempoj precipe [[Tertuliano]], [[Eŭsebio de Cezareo]] kaj [[Laktancio]]. Preskaŭ ĉiuj konservitaj dokumentoj de la aŭtoroj enhavas menciojn pri heretikaj grupoj aŭ ili estas rekte verkitaj pro reago al ili.

=== Religia politiko de romiaj imperiestroj ===
[[Dosiero:Agape feast 03.jpg|eta|Festado de [[eŭĥaristio]] sur fresko en katakomboj de sankta Marcellina kaj Petro en Romo]]
Ĝis komenco de la [[4-a jarcento]] alternis periodo de relativa trankvilo por kristanoj kaj periodo de persekutado. La plej grandaj persekutadoj poste enfalas en periodon de regado de [[Decio]], [[Valeriano (romia imperiestro)|Valeriano]] kaj [[Diokleciano]]. La eklezio en la paso de tiu ĉi periodo kreskis eĉ spite al perdo de signifaj personecoj, kiujn la eklezio adoris kiel [[martiro]]jn. Tertuliano en sia ''Apologetiko'' trafe priskribas la situacion de eklezio per moto: ''"Sanguis martyrum semen christianorum est."'' - ''"Sango de martiroj estas semo de kristanoj"''.

== Eklezio ekde la jaro [[312]] ĝis la jaro [[604]] ==
[[Dosiero:Rom, San Giovanni in Laterano, Baptisterium, Außenansicht 2.jpg|eta|[[Baptisterio]] ĉe [[laterana baziliko]] en [[Romo]] uzata al [[bapto]]j – leĝigo de la kristanismo alkondukis en la eklezion kvanton da novaj kredantoj]]
Post tio, kiam en la jaro [[312]] venas al potenco [[Konstanteno la 1-a de la Romia Imperio|Konstanteno la 1-a]], li komencas diference de sia kunreganto [[Licinio]] rilate al la kristanismo konduti [[toleremo|tolereme]]. Post venko super Licinio, Konstanteno malavaras la eklezion per siaj favoro kaj materiaj donacoj, li reguligas [[leĝo|leĝaron]] (la kristanismo jam ne plu ne estas konsiderata kiel ''religio illicita'', nepermesita religio, sed ''religio licita'' - religio permesita) kaj klopodas la kristanojn, tiutempe jam tre multnombra, enigi en strukturojn de la imperio. Ĉar estas por li grava la unueco de la eklezio, li intervenas ankaŭ en doktrinajn demandojn kaj en la jaro [[325]] li kunvokas ĝis [[Niceo]] la unuan [[koncilio|ekumenan koncilion]] (la t.n. [[Unua koncilio de Niceo|1-a nicea koncilio]]). Konstanteno fondas ankaŭ novan ĉefurbon de la imperio, [[Konstantinopolo]]n, la kristanan urbon, kiu devas anstataŭi [[Romo]]n, la urbo tiutempe plejparte pagana. Malavantaĝigitaj estas ankaŭ paganaj institutoj, sed la imperiestro ne intervenas en la liberecon de kulto. Li mem fariĝas kristano nur mallongtempe antaŭ sia morto. Liaj sekvantoj, escepte de [[Juliano Apostato]], subtenos la eklezion kaj agnoski la kristanismon. Dum regado de [[Graciano]] kaj [[Teodozio la 1-a]] ([[380]] - [[395]]) la kristanismo fariĝas fakte kaj jure ŝtata religio. Teodozio eĉ en la jaro [[392]] malpermesas je iniciato de [[Milano|milana]] episkopo [[Sankta Ambrozio|Ambrozio]] ĉiun paganan kulton.

=== La eklezio kaj institutoj ===
{{Ĉefartikolo|Patriarko}}

Kvankam la episkopoj kreas tiutempe korpuson de episkopoj, enkadre de kiu ili estis starigitaj je la sama nivelo. Sed iom poast iom kelkaj episkopejoj akiras pli grandan prestiĝon kaj eblecon por influi ĝeneralajn aferojn. Tiu ĉi distingo havis kiel sia bazo administran apartigon de la romia imperio. En la plej malnova tempoj estis plej multe agnoskataj sidejoj de tri episkopoj - [[Romo]], [[Antioĥio]] kaj [[Aleksandrio]], en la paso de la [[4-a jarcento]] tiun ĉi statuton de [[patriarkujo]] akiris ankaŭ Konstantinopolo kaj Jerusalemo. En Okcidento ne estis unueco de la romia episkopo dubigata, la romia eklezio estis konsiderata kiel tiu, kiun fondis apostoloj [[sankta Petro|Petro]] kaj Paŭlo. Tiu ĉi devene honora unueco tiel en Okcidento senĉese pli plenumis rolon de [[jurisdikcio|jurisdikcia]] unueco. [[Koncilio de Kalcedono]] ([[451]]) aljuĝis tiun ĉi honoran unuecon ankaŭ al Konstantinopolo kvazaŭ al alia Romo; sed kontraŭ tio [[papo]] [[Leono la 1-a]] akre ekprotestis kaj la romia eklezio neniam akceptis tiun ĉi koncilan kanonon.

Ekster la teritorio de [[romia imperio]] estiĝadis proporcie sendependaj naciaj eklezioj - en [[Armenio]], [[Kartvelio]] kaj [[Persio]] - iliaj historioj miksiĝos nur sporade kun la historio de eklezio estiĝinta el kultura rondo de la romia imperio.

Ĉiuj episkopoj estas parto de la eklezio, kiu jam ekde la [[2-a jarcento]] markas sin mem kiel "katolika", t.e. ĝenerala, konfesianta la saman kredon. Firmigi tiun ĉi unuecon en la kredo estis servontaj [[koncilio]]j, t.e. renkontiĝoj de episkopoj, dum kiuj oni intertraktis kaj doktrinajn kaj disciplinajn demandojn. Ĝeneralajn, ekumenajn konciliojn, kunvokis en [[malnovepoko]] imperiestro, ekde [[mezepoko]] poste kunvokis ilin kutime romia episkopo, papo. Sep unuaj koncilioj estas komunaj kaj por katolika kaj por ortodoksa eklezioj kaj por ambaŭ eklezioj ili havas altan devligecon.

=== Teologiaj kontraŭversioj ===
{{Ĉefartikolo|Kristologio}}
[[Dosiero:SabinaChristChurch.jpg|eta|Bildigo de [[Triunuo]] de Kristo kaj eklezio sur pordo de baziliko de sankta Sabino en Romo, sur kiu troviĝas ankaŭ la plej malnova konata bildigo de Krucumito (ĉirkaŭ la jaro [[415]]]]
La unuaj kristanismaj jarcentoj estas ankaŭ periodo de teologia profundigado. Kelkajn demandojn, ne tute klarajn, estis necese iom post iom solvi. Kutime oni ĉi tie hodiaŭ diskutas pri problemo, kiel la kristanismo, estiĝinta el [[Ŝemidoj|ŝemida]] kulturo, povis akomodiĝi en kulturo helena, eĉ ne perdinte rilaton kun la primara kristana doktrino. Iom post iom en la teologiaj kontraŭversioj klariĝas "oficiala" vido de la eklezio je bazaj sciencaj demandoj - [[Sankta Triunuo|La plej sanktan Triunuon]] kaj esencon de la ekzistado de komunumeco de Dio en tri personoj, [[enkarniĝo]] de [[Kristo]] kaj lia [[esenco]] (dieco, homeco). Ne temis nur pri teoriaj demandoj, sed ĉiu el herezaj opinioj subminis teologian kaŭzigon de la [[savo]] de homo.

==== Arianismo ====
{{Ĉefartikolo|Arianismo}}
La unua kontraŭversio de la eklezio post ties leĝigo estis disputo, kiun elvokis samideanoj de [[Aleksandrio|aleksandria]] [[pastro]] [[Ario (teologo)|Ario]] (latine ''Arius'', [[260]] - [[336]]), kiu iam ĉirkaŭ la jaro [[318]] komencis negoci diecon de [[Jesuo Kristo]]. Laŭ la arianismo Filo estis kreita (ne sole naskita en sia homa natureco) kaj li ne havas la saman esencon kiel Patro. Kvankam episkopoj, kunvokitaj de imperiestro Konstanteno en la [[Unua koncilio de Niceo|1-a nicea koncilio]] ([[325]]), kondamnis la arianismon kiel neunuiĝanta kun la kristanismo, la arianisma kontraŭversio daŭrigis kaj ankaŭ imperiestroj, ekz. [[Konstanteno la 2-a]] ([[337]] - [[361]]) subtenis la arianismon. Plua [[ekumena koncilio]], la [[Unua koncilio de Konstantinopolo|1-a konstantinopola koncilio]] ([[381]]) definitive subrompis la influon de arianismo. Poste arianistoj restis pro merito de [[episkopo]] [[Ulfilo]] sole ĝermanaj [[barbaroj]], kelkaj ĝis la jaro [[700]].

==== Nestorianismo kaj monofizitismo ====
{{Ĉefartikolo|Nestorianismo|Nestorio|Monofizitismo}}
Pluan disputon prezentis doktrino de [[Nestorio]], kiu asertis, ke en [[Jesuo Kristo]] ekzistas dia kaj homa [[persono]] (persono kun dia natureco kaj persono kun homa natureco). Tiu ĉi doktrino havis gravan influon je [[soteriologio]] kaj [[teologio]] de [[komunio]]. La aserto, ke Jesuo ne mortis sur [[kruco]] kontraŭis kun aserto de apostolo [[sankta Paŭlo|Paŭlo]], ke se Kristo ne [[resurekto|resurektiĝis]], vana estas [[kredo]] de [[kristano]]j. Pro tiu ĉi doktrino kunvenis [[Koncilio de Efeso|Efesa koncilio]] ([[431]]), kiu kondamnis ilin kaj proklamis Jesuon Kriston kiel unu persono.

Kontraŭe al la nestorianismo malan opinion havis [[monofizitismo]] de [[Eŭtiko|Eŭtiĥo]] (greke ''Eutyches''), laŭ kiu Jesuo Kristo havis sole ununuran, nome tute dian kaj ne homan naturecon. Malan opinion prezentas esprimoj de [[Koncilio de Kalcedono|Kalcedona koncilio]] kaj la [[Dua koncilio de Konstantinopolo|2-a kostantinopola koncilio]], kiuj protektas doktrinon pri du naturecoj en Kristo, nome naturecoj de dio kaj homo. El tiu tempo devenas unu el la plej malnovaj daŭraj apartigoj de la kristanismo, ĉar la unueco de la eklezio post [[Kalcedono (urbo)|Kalcedono]] ne estis renovigita - ties finojn ne agnoskas [[orienta eklezio|orientaj eklezioj]].

==== Okcidenta teologio kaj sankta Aŭgusteno ====
{{Ĉefartikolo|Sankta Aŭgusteno|Pelagianismo}}
[[Dosiero:AugustineLateran.jpg|eta|La plej malnova konata portreto de [[sankta Aŭgusteno]] el la [[6-a jarcento]] ([[Laterana baziliko]] en Romo)]]
Diference de orientaj teologiaj spekulacioj la kristanisma Okcidento okupiĝis precipe per demandoj praktikaj, kiuj rilatis al demando de homa [[libereco]], [[volo]] kaj [[peko]]. Ĉirkaŭ la jaro [[400]] [[Granda Britio|brita]] [[monaĥo]] [[Pelagio]] kun [[etiko]], kiu tre koncentriĝas al homa volo. La problemo de tiu ĉi doktrino el la vidpunkto de eklezio estis, ke ĝi preskaŭ ne kalkulis kun dia [[pardono]] - savo poste estus kaŭzita prefere de homa faro kaj ĝi ĉesus esti donaco de Dio. Kontraŭ tiu ĉi doktrino ekkontraŭis kun sia doktrino [[sankta Aŭgusteno|Aŭgusteno]], kiu bazis je unueco de pardono kaj li polemis kun [[pelagianismo]] tiel, ke lia doktrino mem pri absoluta [[predestino]] estis kaj retsas por la eklezio neakceptebla. Malgraŭ tio Aŭgusteno fariĝis [[ekleziaj Patroj|eklezia Patro]], kiu influis mezepokon eble plej multe.

Al pluaj karakterizaj staturoj de la okcidenta teologio de tiu ĉi tempo apartenas [[sankta Ambrozio]], milana episkopo, kiu infuis kelkajn politikajn decidojn de imperiestro Teodozio la 1-a kaj kiu pliriĉigis la okcidenta teologion per multaj elementoj de la orienta teologio , kaj [[sankta Hieronimo]], la plej klera el la [[ekleziaj Patroj]] de la tuta erao, tradukisto de [[Biblio]] en la [[latina lingvo|latinan lingvon]]. [[Vulgata]] de Hieronimo fariĝis teksto de Skribo, kiu kreis bazon por la tuta eklezia doktrino dum mezepoko. La okcidentaj Patroj influis parte agadon ankaŭ en la kristana Oriento, kiel ekzemple kiam papo [[Leono la 1-a]] influis decidon de Ĥalcedona koncilio per sia dokumento por subteni episkopon [[Flaviano]]n. Grandan turnon signifis ankaŭ [[pontifiko]] de [[Gregorio la Granda]], kiu komencis direkti la romian eklezion direkte al barbaraj nacioj, li elsendis sanktan [[Aŭgusteno de Canterbury|Aŭgustenon el Canterbury]] je misio ĝis Britio konstruante interrilatojn kun [[franka imperio]]. La reformo de eklezio kaj [[monaĥejo]]j de Gregorio havis ankaŭ signifon por la tuta mezepoko, oni alskribas al li ankaŭ reformon de eklezia kantado, el kiu pli poste evoluis [[gregoria ĉanto]].

=== Asketismo kaj monaĥeco ===
{{Ĉefartikolo|Asketismo|Monaĥo|Benediktanoj}}
[[Dosiero:Fra Angelico 031.jpg|eta|[[Fra Angelico]], ''Sankta [[Benedikto de Nursio]]'']]
Tiutempe, kiam la nombro de kredantoj plinombriĝis, kreskis sopiro de kelkaj kristanoj vivi kiel eble plej multe laŭ idealoj de evangelio. Unue tiu ĉi movado montriĝas fine de la [[3-a jarcento]] en [[Egiptio]] kaj ĝi estas kunigita kun staturo de [[Sankta Antonio]], kiu decidiĝis forlasi sian posedaĵon kaj foriri en [[dezerto]]n. Ĉirkaŭ tiuj ĉi [[ermito]]j komencis amasiĝi pluaj ties lernantoj, kiuj ankaŭ vivis per ermita vivo. La unua komunumo de ermitoj, kiuj vivis komune, fondis sankta [[Paĥomio]]. Jam ĉi tie ni tiel povas vidi du ĉefajn aspektojn de monaĥeco - la vivo de ermitoj kaj la vivon komunan. Por orienta monaĥeco havas primaran signifon [[ordino]]j, kiujn verkis sankta [[Basilo Granda]], por okcidenta modelo de monaĥeco poste estas decida influo de sanktaj [[Casiodoro]] kaj [[Benedikto de Nursio]]. La monaĥejoj de Benedikto, gvidantaj sin per lia ordino kaj ĉefa principo de kuniĝo de [[preĝo]] kaj laboro (''ora et labora''), estas poste tipaj por la tuta eŭropa mezepoko. La sankta Benedikto estadas do rajte nomata patro de okcidenta monaĥeco kaj benediktaj monaĥejoj estas konsiderataj kiel portantoj de malnovepoka kulturo, kiun ili helpis konservi en la tempo, kiam la antikva mondo kiel tia estis disfalanta.

=== Kristanismo ekster kultura rondo de la romia imperio ===
La kristanismo ne limiĝis al regiono de [[Mediteraneo]], ties spurojn eblas trovi precipe en regionoj de juda [[diasporo]], t.e. en [[Mezopotamio]].

La kristanismo venis en [[Persio]]n jam en la [[2-a jarcento]], sed tie ĝi kunpuŝiĝis kun [[zoroastrismo]], tiea nacia religio. [[Koncilio|Sinodo]] de persa eklezio poste en la jaro [[424]] proklamis sendependecon de la eklezio en Persio je "granda eklezio" sur teritorio de la romia imperio. Fine de la [[5-a jarcento]] la eklezio en Persio transiris al [[nestorianismo]].

La nestorianismo plu disvastiĝis tra [[silka vojo]] ĝis [[Ĉinio]], kien ĝi venis ĉirkaŭ la jaro 635 dum regado de imperiestro [[Tĥan-cung]], kiel priskribas unu [[steleo]] levigita en la jaro [[731]].

== Frua mezepoko ==
Dume historia evoluo estis en Oriento neniel principe interrompita - la plej signifa evento ĉi tie prezentas militoj de [[Bizanco]] kontraŭ [[persanoj]] kaj en la 1-a duono de la [[7-a jarcento]] ŝajne nehaltigebla ekspando de [[islamo]], en Okcidento la situacio aspektis multe pli drame. Invado de barbaroj, falo kaj pereo de [[okcidentromia imperio]] kaj ascendo de barbaraj reĝlandoj alportis principan ŝanĝon de la kultura klimato.

[[Papo]] ĉi tie fariĝas aŭtoritato, kiu superas en la tempo de ĥaoso sole eklezian kadron, sed la loĝantaro turniĝas al li en la tempo de militaj ĥaosoj (kiel jam okaze de militiro de [[Atilo la Huno]] al Romo en la jaro [[452]], kiun haltigis intertraktado de [[Leono la 1-a]]).

=== Irlando-skota kaj angla eklezioj kaj ties misioj ===
{{Ĉefartikolo|Anglikanismo}}
En [[Irlando]] la kristanismo aperas jam antaŭ la jaro [[400]]. Papo [[Celesteno la 1-a]] elsendas en la jaro [[431]] [[Paladio]]n, la unuan irlandan episkopon. Sed kiel propra misiisto de Irlando estas konsiderata nur [[sankta Patriko]] ([[385]] - [[461]]), kiu ĉi tie komencas sian mision post la jaro [[432]]. Sidejo de eklezia organizaĵo en Irlando estis en [[Arnagh]]; por la insulo estis tipa monaĥa karaktero de ĉi tiea eklezia vivo. Fondintoj de monaĥejoj (ekz. [[Finnian]], [[Kolumbano Pli aĝa]], [[Brendan]], [[Kevin]], [[Kolumbano Malpli aĝa]]) ĝojis pro granda estimo de la loĝantaro. Prospero de la monaĥa vivo estis tia, ke Irlando en la [[6-a jarcento]] nomiĝis ''insula sanctorum'', la insulo de sanktuloj, kaj ĉar tiuj ĉi monaĥejoj estis centrejoj de klereco, ankaŭ ''insula doctorum'', la insulo de instruistoj. La monaĥa karaktero de la irlanda eklezio naskis ĝis nun nekonatajn elementojn de la kristana klerika vivo - la plej signifa loko ĉi tie apartenas al privata [[konfeso]] (ĝis nun ekzistis sole publika [[konfesio]] de [[peko]]j).

Irlandaj monaĥoj ne estis malproksimaj al la mondo, sed ili klopodis sekvi Kriston en pia [[pilgrimado|vojaĝado]], kies idealo estis: "por Kristo sen patrujo, kaj ja ĉie hejme". Survoje tra Eŭropo ili pilgrimis tra [[Galio]], [[Italio]] kaj [[ĝermanoj|Ĝermanio]] ĝis [[Panonio]]. Tiu ĉi irlanda misio meritis pri estiĝo de multe damalnovepokaj eŭropaj monaĥejoj kaj pri kristianigo de barbaraj nacioj. Irlando-skota misio estis unua misia agado, kiu tuŝis ankaŭ la [[Bohemio|bohemian]] teritorion.

En [[Anglio]] ekzistis kristanismo jam en la romia tempo, sed post pereo de romia organizaĵo ĝi malaperis de ĉi tie ankaŭ la kristanismo. Misioj ĝis Anglio okazis el du direktoj - el Irlando kaj el [[Romo]]. Papo Gregorio la Granda elsendis en la jaro [[596]] en Anglion sanktan [[Aŭgusteno de Canterbury|Aŭgustenon]] el [[Canterbury]] kun 40 [[monaĥo]]j; Aŭgusteno en [[597]] baptis [[kent]]an reĝon [[Ethelberto]]n kaj kun li laŭ fontoj pluajn 10 mil personojn. Post la kenta reĝlando la kristanismo komencis en la jaroj [[624]] - [[633]] enpenetri ankaŭ ĝis [[Wessex]] kaj [[Northumbrio]], en la jaroj [[680]] - [[690]] akceptas la kristanismon ankaŭ [[Sussex]]. Anglaj monaĥejoj fariĝis lokoj de klerika kaj sciencista vivoj. Enigon de la ĝermana mondo en la rondon de kristanismo ĝuste priskribis angla monaĥo [[Bedo|Bedo la Estiminda]] ([[672]] -[[735]]) en sia fama verko ''[[Historia ecclesiastica gentis Anglorum]]'' (Eklezia historio de angla nacio). Ankaŭ la angla eklezio estis misie agada; la plej signifa anglosaksia misiisto estas [[Wilfried]] el [[Jorko]], kiu predikis al [[frisoj]]. Sub lia gvidado komencis laboron eĉ [[Bonifaco]], apostolo de Germanio.

=== Kristanismo, Frankoj kaj Ĝermanoj ===
{{Ĉefartikolo|Frankoj|Ĝermanoj}}
Post la falo de Romo reĝo [[Teodoriko la Granda]] ([[489]] - [[523]]) provis kunigi ariajn ĝermanojn kontraŭ katolikaj romianoj kaj grekoj kaj krei unuigitan aria-ĝermanan imperion. La plano ne sukcesis pro rezisto de franka reĝo [[Klodvigo la 1-a]], kiu en la jaro [[496]] akceptis en [[Remso]] bapton el la manoj de katolika episkopo [[Remigio]]. La eklezio klopodis subteni sian mision kontraŭ ĉi tiuj ĝermanoj kaj ankaŭ kontraŭ sekvantaj ĝermanaj ŝtatformacioj. Primaraj centrejoj de la misio estis malnovaj episkopejaj sidejoj ([[Tours]], [[Kolonjo]], Remso, [[Arles]] ktp.); inter karakterizaj personecoj apartenas precipe [[Marteno de Tours|Marteno el Tours]] kaj [[Cesario el Arnes]]. Okazas provoj pri turnigo de unuopaj nacioj - [[Burgundio|burgundoj]] ([[Aviato el Vieno]]), [[frankoj]] ([[Remigio]]), [[alemanoj]] kaj [[durinkoj]]. Ĝermanaj ŝtatoj, kiuj transiris al ortodoksio, havis avantaĝon kontraŭ tiuj, kiuj pluekzistis ĉe arianismo, ĉar en ili estis multe pli bonaj interrilatoj inter la ĝermana kaj romana partoj de la loĝantaro. Nebonaj influon al situacio de eklezio en la franka imperio havis intervenoj de reĝo kaj nobelaro, kiel parolas pri tio konservitaj informoj de [[Gregorio de Tours|Gregorio el Tours]].

Signifan etapon prezentas kristanigo de germanaj landoj, kiu estas kunigata kun staturo de [[Bonifaco]] ([[672]]/[[675]] - [[754]]), anglosaksia monaĥo. Kiu kiel [[papa legato]] metis bazojn de germana eklezia organizaĵo kaj reformis ankaŭ la eklezon en la franka imperio, fine li estis en [[Frisko]] mortigita kun siaj 52 kunuloj.

Sed Eŭropo tiutempe venas en premon de araba-islama ekspando kaj [[bizanca imperio]] havas sufiĉe da zorgoj kun defendo de la propra teritorio. En Eŭropo naskiĝas novaj ŝtatformacioj, sur teritorio de [[Italio]] precipe [[langobardoj|langobarda imperio]], kaj por teritorio de Romo, en kiu papeco pludaŭris kiel unusola fakte funkcianta malnovepoka instituto, temis pri tempo de grandaj necertecoj kaj bataloj. Nova endanĝerigo de [[langobardoj]] devigis papon [[Stefano la 2-a|Stefanon la 2-a]] ([[741]] - [[752]]), por ke li petu helpon en la franka imperio ĉe [[Pipino]] ([[741]] - [[768]]). La papeco tiel komencis alkliniĝi al la franka imperio, al kies reĝoj ĝi ankaŭ donis certan aŭtoritatecon - kiel al Pipino, kiu estis de la sendito de papo [[krismo|krismita]] je reĝo, tiel pli poste al [[Karolo la Granda]], kiam la papo je [[Kristnasko]] en la jaro [[800]] kronis lin en Romo je imperiestro. Pipino ankaŭ en la jaro [[754]] aljuĝis al la papoj konkeritajn teritoriojn en meza Italio, kiu fariĝis bazo de [[papaj ŝtatoj|papa ŝtato]], nomata ''patrimonium sancti Petri'', heredaĵo de [[sankta Petro]]; el la sama tempo evidente devenas la t.n. konstantina donaco, [[falsaĵo]] legitimantan sendependecon de la papo je bizanca imperiestro. La [[eklezia ŝtato]] definitive estiĝas en la jaro [[774]]; ĝi ekzistis ĝis la jaro [[1870]].

Ĉefstaturo de la periodo estas [[Karolo la Granda]] ([[768]] - [[814]]), kiu konsideris sin mem kiel administranto de la kristanaro gvidita de Dio kaj el la eventoj surpriziga kronado de Karolo je imperiestro, pro kiu li estis neniel entuziasmiĝinta pro sia intertraktado kun Bizanco. Sed la ideo pri la imperio de Karolo restis inspira por kristana kulturo de la tuta eŭropa mezepoko. Post disfalo de tiu ĉi imperio kaj post [[pontifikeco]]j de [[Leono la 4-a]] ([[847]] - [[855]]) kaj [[Mikolao la 1-a]] ([[858]] - [[867]]) venas malhela jarcento de la okcidenta eklezio, kiam sur papa trono alternos sennombro de papoj, kiuj estis nenio ol marionetoj de ekleziaj regantoj de Romo. Orientado de la romia eklezio al la okcidenta reĝlando ankaŭ influis pluan fremdigadon de interrlatoj kaj malgrandigo de kultura interŝanĝo inter la kristanaj Oriento kaj Okcidento.

=== Ikonoklasma krizo ===
{{Ĉefartikolo|Ikonoklasmo}}
[[Dosiero:Vlahernskaya.jpg|eta|[[Bizanca imperio|Bizanca]] [[ikono]] de [[sankta Maria|Virgulino Maria]] el la [[7-a jarcento]], nomata [[Blacherny|Blacherna]]. Nun en [[Tretjakova galerio]]]]
Inter la jaroj [[726]] kaj [[730]], evidente subinflue de [[islamo]], komenciĝas en la [[bizanca imperio]] disputo pri to, ĉu eblas bildigi Jesuon Kriston kaj sanktulojn. Imperiestro [[Leono la 3-a]] akre prezentiĝas kontraŭ kristanaj bildigoj de [[ikono]]j kaj okazas ilia neniigo kaj persekutado de tiuj, kiuj uzis la bildojn kaj adoris Dion pere de ili. Kontraŭ Leono la 3-a stariĝis kaj konstantinopola patriarko [[Germano la 1-a]] kaj papo [[Gregorio la 3-a]], sed la malpermeson de Leono pri la bildoj plilongigis ankaŭ [[Konstanteno la 5-a]], lia filo. La persekutado de ikonoduloj finas nur pro decido de [[regento|regentino]] [[Ireno]], reganta anstataŭ la neplenkreska [[Konstanteno la 6-a]] ([[780]] - [[797]]). La ikonoklasmon kondamnis nur en la jaro [[789]] la kunvokita [[koncilio|2-a nicea koncilio]], kiu evidentiĝis la eklezian sciencon rilate al la bildoj kaj subtenis movadon de ikonhonorantoj.

La dua periodo de la persekutado de la adorantoj de bildoj venas dum regado de [[Leono la 5-a]] ([[813]] - [[820]]), kiu daŭrigas ankaŭ dum regado de [[Mikaelo la 2-a]]. Regentino [[Teodorino]], reganta anstataŭ [[Teofilo]], filo de Mikaelo, denove permesis honoradon de ikonoj kaj ŝanĝis la decidojn de apartenantaj [[sinodo]]j. Ekde tiu tempo ankaŭ la [[orienta eklezio]] solenas la unuan dimanĉon de la Granda [[fasto]] kiel triumfon de [[ortodoksio|ortodokseco]].

Ĉefa teologia oponanto de ikonoklasmistoj estis [[Sirio|siria]] monaĥo [[Johano de Damasko|Johano el Damasko]], kiu klarigis, ke li ne adoras materion, sed "prefere la kreinton de materio". La ikonoduloj tiel konsideris, ke biblia malpermeso de la bildigado de Dio estis superita pro enkorpigo de Dio, per kiu alia persono de la nevidebla Dio fariĝis videbla materio. La bildo do ne aspektigas la nevideblan Dion, sed Dion en aspekto, en kiu li akceptis por si la korpon. Iliaj adorantoj ankaŭ konsideris la bildojn kiel parto de perbuŝe transdonata [[tradicio]]. Sed la tuta disputo ankaŭ karakterize rilatis al interrilato de la eklezio kaj la ŝtato, kiu en tiu ĉi aspekto estis en [[Bizanco]] tre aktuala - la kontraŭversio estis samtempe lukto de la eklezio je sendependeco en propraj aferoj kaj en demandoj de kredo.

=== Komencoj de kristanismo ĉe slavoj ===
{{Ĉefartikolo|Cirilo kaj Metodo}}
En la [[6-a jarcento]] enpenetras sur [[Balkana duoninsulo|Balkanon]] [[slavoj|slavaj]] triboj, je kio la eklezio reagas per iom post ioma klopodo rekristanigi tiun ĉi teritorion kaj disvolvi mision al pluaj nacioj. En la jaro 862 postulas [[Grandmoravia regno|grandmoravia]] [[princo]] [[Rostislav]] bizancan imperiestron, por ke li elsendu en lian regnon [[pastro]]n. Patriarko [[Fotio]] sendas al Granda Moravio fratojn el [[Tesaloniko]], [[sankta Cirilo|Konstantenon]], kiu pli poste akceptas nomon Cirilo, kaj [[sankta Metodo|Metodon]]. Konstanteno kun sia lingvistika talento kreas originalan slavan abocon, [[hlahola lingvo|hlaholan]], kaj tradukas en la [[malnovslava lingvo|malnovslavan]] la plej gravajn partojn de Skribo kaj tekstojn de [[liturgio]], kiun ankaŭ la papo aprobas al ambaŭ fratoj. Sed post la morto de Metodo ([[885]]) iliaj lernantoj estas elpelitaj el Grandmoravia regno pro disputoj kun frankaj pastroj. Sed tiu ĉi disigo kreas eblecon por misio ĉe pluaj slavaj nacioj, Krom disvastigado de la kristanismo la cirilometoda misio signifon en tio, ke ĝi metis fundamentojn de kulturo kaj klereco sur la [[Ĉeĥio|ĉeĥa]] teritorio.

En la sama tempo okazas turniĝo de bulgaroj; en la jaro [[866]] lasas sin bapti bulgara [[ĥano]] [[Boriso]] ([[852]] - [[889]]), kiun sekvis iom post iom la tuta nacio. [[Bulgario]] longan tempon hezitis, ĉu ĝi aliĝu sub [[jurisdikcio]] de Konstantinopolo aŭ Romo, sed fine ĝi aliĝis al la kristana Oriento. Simile akceptas la kristanismon ankaŭ pluaj slavaj princlandoj, ekz. [[serboj]]; komune kun la kristanismo venas en tiujn ĉi ŝtatformaciojn ankaŭ bizanca kulturo.

Plua signifa evento estas turniĝo de Rusio. Jam en duono de la 10-a jarcento al la kristanismo turniĝas princino [[Olga]], fratino de [[kieva Rusio|kieva]] princo [[Igoro]]. En la jaro [[989]] [[princo]] [[Vladimiro la 1-a]] provas pli bone firmigi sian potencon, li akceptas en Konstantinopolo komune kun siaj [[servuteco|servutuloj]] bapton kaj fermas geedzecon kun bizanca [[princino]]. Rusio fariĝas rekte dependa je konstantinopola patriarkejo, kiu nomas [[Kievo|kievan]] [[metropolito]]n. Tiu ĉi kuniĝo helpis karakterize influi rusian kulturon per kulturo bizanca, ja kievaj ĉefepiskopoj dum pluaj kvar jarcentoj estos sole [[grekoj]].

En la paso de la [[10-a jarcento]] akceptas la kristanismon okcidentaj slavoj, sed kiuj estos kunigitaj kun la okcidenta eklezio kaj ili estos subigitaj al Romo. Karakterizaj personecoj de tiu ĉi tempo estas [[sankta Venceslao]] kaj [[Vojtěch|sankta Vojtěch]] en [[Bohemio]], [[Mieszko la 1-a]] en [[Pollando]] kaj [[Stefano la 1-a]] en [[Hungario]].

== Kulmina mezepoko ==
[[Dosiero:Toul-cathedrale-2005.jpg|eta|[[Katedralo]] de [[sankta Stefano]] en franca [[Toulon]]]]
Pluaj esperebla periodo venas kun regado de [[Oto la 1-a]] ([[936]] - [[973]]), kiu enpremis al la okcidenta imperio novan aspekton, kiam laŭ lia koncepto la kristana ŝtato kaj la eklezio estus identaj. La eklezio en medio de imperio de Oto akiris denove liberecon, la [[10-a jarcento]] fariĝas periodo de granda reformo kaj prospero de la eklezio, kiu daŭrigos ankaŭ en plua periodo.

=== Movado el Cluny ===
{{Ĉefartikolo|Abatejo de Cluny}}
La plej signifa reforma monaĥa movado de mezepoko ekiris el [[Cluny]], kies monaĥejo akiris tiutempe nevidatan liberecon en klerika sinjoro kaj ĝi fariĝis loko de severa konservado de [[benediktanoj|benediktana]] [[ordino]] kaj [[asketismo]]. Por monaĥejoj el Cluny estis ankaŭ pro materiala kaj jurisdikcia sendependeco ebligita libereco de elektado de [[abato]]. Al Cluny iom post iom aliĝis pluaj monaĥejoj, fonditaj laŭ [[statuto]] el Cluny, en la [[12-a jarcento]] apartenas al asocio el Cluny proksimume tri mil da monaĥejoj. La reformo el Cluny ankaŭ influis estiĝon de pluaj reformaj movadoj, kiuj klopodis pri interna pastra vivo. La unua monaĥejo fondita en [[Bohemio]] de [[Vojtěch|sankta Vojtěch]] apartenis ankaŭ en tiun ĉi ligon, tial eblas diri, ke la movado el Cluny de komence signis la vivon de eklezio ankaŭ en teritorio de Bohemio.

=== Rilato de la okcidenta kaj la orienta eklezioj kaj granda skismo ===
{{Ĉefartikolo|Granda Skismo}}
Jam kelke da jarcentoj Oriento kaj Okcidento de ĉirkaŭ de [[Mediteraneo]] kulture kaj religie fremdiĝis. La primara kaŭzo de la skismo estis disputoj pri aŭtoritato de papo, kiu pretendis potencon super ceteraj kvar malnovepokaj [[patriarkujo]]j en Oriento, kvankam la orientaj patriarkoj ja konfesis al li la unuecon en la eklezio, sed kun jurisdikcio super la okcidenta romia patriarkujo. Krom diferencaj kutimoj de la eklezia vivo kaj liturgio estis al la orientaj kristanoj dorno en la okulo la okcidenta praktiko enmeti en [[Niceja-konstantinopola konfesio|Nicejan-konstatinopolan konfesion]] dogman precizigon en aspekto de vorto ''[[filioque]]'' (latine: ''ankaŭ [el] Filo''), kiu ĉi tie devene ne estis enhavita. Sed karakteriza motivo estis ankaŭ motivoj lingvaj, ĉar ambaŭ duonoj de la eklezio jam ne komprenis al unuopaj nuancoj de greka, respektive latina lingvoj kaj pensado.

Kiam konstantinopola patriarko [[Michael Kerullarios]] lasis en la jaro [[1052]] kiel venĝo por la klopodo de papo akiri sub sian jurisdikcion sudan Italion kaj fermi latinajn preĝejojn en Konstantinopolo, ekflamis polemiko pri diferencoj inter la orienta kaj la okcidenta eklezioj. Printempe en [[1054]] alveturis en Konstantinopolon pap senditaro frunte kun [[kardinalo]] [[Humberto el Silva Candida]], kiu post tio, kiam la patriarko ne agnoskis kredindecon de la senditaro, metis sur [[altaro]] en templo [[Hagia Sofia|Dia saĝeco]] [[buleo|papan buleon]] enhavanta [[ekskomuniko]]n de la patriarko kaj forveturis reen ĝis Romo. [[Sinodo]] kunvokita en Konstantinopolon proklamis la papajn legatojn kiel ekskomunikitaj kaj ordonis la buleon solene bruligi.

Ĝis nun formale unueca eklezia organizaĵo en la jaro [[1054]] apartiĝis en du partojn. La okcidenta eklezio (nomata ankaŭ romia, latina aŭ katolika) agnoskis kiel sian kapon papon, la orienta eklezio (ortodoksa) estis subigita al konstantinopola patriarko. Sed rilate al tiama agado estis eventoj en la jaro [[1054]] ĝenerale komprenataj sole kiel plua intertempa skismo. La profundigon de disputoj karakterize helpis [[krucmilitoj]] kaj precipe rabigo de Konstantinopolo fare de la [[4-a Krucmilito]]. En la paso de la 2-a miljaro okazis pluraj provoj pri reunuiĝo de la eklezio (la [[2-a lyona koncilio]], [[florenta unio]] [[1439]]), sed krom la orientaj katolikaj eklezioj ne okazis ŝovo en establo de eklezia komunumo.

=== Gregorio la 7-a, batalo pri investituro kaj reforma movado ===
{{Ĉefartikolo|Batalo pri investituro|Investituro}}
[[Dosiero:Gregor7 g.jpg|eta|[[Gregorio la 7-a]]]]
Celo de reformo de papo [[Gregorio la 7-a]] estis liberigi la eklezion de intervenoj de klerika potenco, garantii al ĝi ''libertas ecclesiae'', la eklezian liberecon. Gregorio la 7-a batalis kontraŭ maniero, per kiu la klerikaj regantoj fondis episkopejojn kaj abatejojn kaj kiel ili ekspluatis ilin - tio estis konsiderata kiel [[simonio]]. La movado de Gregorio la 7-a postulis liberecon de elekto de episkopoj kaj abatoj. [[Ekleziologio|Ekleziologiaj]] teorioj de la tuta reformo gvidis al opinio, ke same kiel la [[animo]] staras super la [[korpo]], la eklezio staras super la ŝtato.

En la unua fazo de la batalo Gregorio sukcesis realigi lian imagon pri rilato de la eklezio kaj la ŝtato, nome ĝis tiu mezuro, ke [[ekskomuniko]] de imperiestro [[Henriko la 4-a (Sankta Romia Imperio)|Henriko la 4-a]] pro nerespektado de malpermeso de laika investituro; la imperiestro devis iri por [[absoluco]] al papo ĝis [[Canossa]], per kio li simbole konfirmis, kiu montriĝis kiel pli forta. Gregorio la 7-a ja mortis fuĝante antaŭ [[Klemento la 3-a]], [[kontraŭpapo]] de Henriko, sed la lukto daŭrigis ankaŭ post la morto de Gregorio.

Kiel tute nereala montriĝis provo de [[Pasĥalis la 2-a]] kaj [[Henriko la 5-a]] ([[konkordato]] en [[Sutri]], februaro de [[1111]]) apartigi tute la eklezion de la ŝtato - stariĝis kontraŭ ĝi germanaj princoj kaj episkopoj. Fine estis atingita [[kompromiso]], kiu estas konata kiel [[konkordato de Worms]] (1122), kiu determinis du investiturojn - la reĝo transdonis klerikulajn bienojn kaj rajtojn, la eklezio havis rajton por kanonika elekto. Plua kunpuŝiĝo de imperiestra kaj eklezia potenco okazas dum regado [[Frederiko la 1-a Barbaroso]] ([[1152]] - [[1190]]), kiu provis renovigi denove ideon de imperiestra monda potenco - tiu ĉi kunpuŝiĝo daŭris plenajn dudek jarojn.

[[Dosiero:Bernhard von Clairvaux (Initiale-B).jpg|eta|Sankta [[Bernardo de Clairvaux]] sur [[inicialo]] de [[manuskripto]] el la [[13-a jarcento]]]]
La rezulto de gregoria reformo estis plifortigi la papan primaton rilate al la interna vivo de la eklezio - ekde tiu ĉi tempo papoj plifortigas sian influon en la eklezio, la papo fariĝas revoka instituto kaj intervenas en funkciadon de unuopaj lokaj eklezioj. Politika tereno de la vivo estis desakraligita kaj pliprofundiĝis tiel diferenco inter [[kleriko|klerikaro]] kaj [[laiko]]j.

La kulmina mezepoko kaj precipe la [[12-a jarcento]] estas periodo de grandega evoluo de kristana klerika vivo, kiu plejparte montriĝas en la estiĝo de kvanto de [[ordeno]]j kaj klerikaj movadoj. Al nove estiĝintaj ordenoj apartenas [[kamalduloj]], fonditaj de [[sankta Romualdo]] ([[951]] - [[1027]]), [[kartuzianoj]], fonditaj de sankta [[Bruno de Kolonjo]] ([[1030]]/[[1035]] - [[1101]]) kaj pluaj. Signifan ĉapitron kreas ankaŭ reformo de [[benediktanoj|benediktana]] monaĥejo, kiam abato [[Roberto de Molesme]] fondas en la jaro [[1098]] kun pluaj monaĥoj reformitan monaĥejon en [[Citeaux]] kaj metas tiel komune kun pluaj abatoj de tiu ĉi abatejo (precipe kun [[Stefano Harding]] ([[1109]] - [[1133]]) kaj sankta [[Bernardo de Clairvaux]]) fundamentojn de [[cistercianoj|cisterciana ordeno]]. La reformo ne rilatis sole al [[ordino|ordinanoj]], sed ankaŭ al klerikaro - ĉi tie havas signifon movado de [[kanoniko|kanonikuloj]], inter kiuj la plej signifan lokon havas kanonika komunumo fondita de [[Norberto el Xanten]] ([[1082]] - [[1134]]), el kiu estiĝis [[premonstratoj|ordeno de premonstratoj]]. Movado de laikoj montriĝis precipe en du direktoj: la unua estis movado krucmilita, la alia movado de malriĉeco.

=== Krucmilitoj ===
{{Ĉefartikolo|Krucmilito|Kavalira ordeno}}
[[Dosiero:1099jerusalem.jpg|eta|Konkero de [[Jerusalemo]] dum la [[1-a Krucmilito]]]]
Iom post ioman falon de la potenco de [[Bizanco]] kaŭzis, ke propraj lokoj de la naskiĝo de kristanismo estis konkeritaj post [[batalo de Matzikert]] en la jaro [[1071]] de [[selĝukoj|selĝukaj turkoj]]. La konkero de Jerusalemo mem en [[1078]] kaj fakta malebligo de trairo de kristanaj [[pilgrimado|pilgrimantoj]] al sanktaj lokoj komune kun peto de bizanca imperiestro [[Aleksio la 1-a]] donis senperan iniciaton al tio, por ke papo [[Urbano la 2-a]] elvoku en la jaro [[1095]] kristanojn al klopodo pri reakiro de [[Sankta Lando]]. La [[1-a Krucmilito]] sukcesis konkeri Jerusalemon ([[1099]]) kaj fondi sur la konkeritaj teritorioj [[krucistaj ŝtatoj|krucistajn ŝtatojn]] frunte kun [[jerusalema reĝlando]].

La krucmilita movado kondukis ankaŭ al estiĝo de [[kavalira ordeno|kavaliraj ordenoj]] - [[Malta Ordeno|johanitoj]], [[templanoj]] kaj [[ordeno de germanaj kavaliroj]] - kies tasko estis krom plenumado de kutimaj ordinaj promesoj servi al elĉerpintaj kaj malsanaj pilgrimantoj en Sankta Lando.

Pluaj krucmilitoj renkontiĝis kun alterna sukceso aŭ prefere malsukceso. La [[4-a Krucmilito]] ([[1202]] - [[1204]]) grave damaĝigis interrilatojn inter la orientaj kaj la okcidentaj kristanoj, ĉar [[Venecio|venecianoj]] sukcesis eluzi la krucmilitistojn al propraj celoj kaj tiuj ĉi en la jaro [[1204]] prirabis Konstantinopolon. Pluaj ekskursoj ankaŭ malsukcesis, la krucmilitistoj perdas en la jaro [[1291]] lastan fortikaĵon [[Akko]] kaj la krucmilitaj ŝtatoj pereas.

La signifo de la krucmilitoj restas disputebla. Al pozitivaĵoj certe apartenas la ligita kultura interŝanĝo inter Oriento kaj Okcidento, kiu ebligis ankaŭ evoluon de [[universitato]]j kaj [[skolastikismo|skolastikismaj]] [[filozofio]]j kaj [[teologio]]j, sed la militoj tre rompis la interrilatojn inter la orienta kaj la okcidenta eklezioj kaj la militoj akompanis politikajn kaj armeajn skandalojn, same tiel sensenca perforto dum la konkerado de Jerusalemo kaj Konstantinopolo.

=== Movado de malriĉeco, herezo kaj inkvizicio ===
{{Ĉefartikolo|Franciskanoj|Dominikanoj|Inkvizicio|Albigensismo|Katarismo}}
[[Dosiero:Giotto - Legend of St Francis - -17- - St Francis Preaching before Honorius III.jpg|eta|[[Giotto|Giotto di Bondone]], ''Sankta Francisko estas predikanta antaŭ papo [[Honorio la 3-a]]'', ciklo de freskoj en baziliko en [[Assisi]]]]
Jam reformoj de la antaŭaj jarcentoj postulis revenon al evangelia malriĉeco laŭ modelo de Kristo kaj liaj apostoloj; tiu ĉi fervoro kondukis al renovigita intereso pri legado de Skribo kaj ekkono de la vivo kaj la doktrino de Jesuo. El tiu ĉi movado de malriĉeco estiĝas ankaŭ movado de [[valdenanoj]], sed kiu iom post iom radikaligis sian doktrinon fariĝante malamika al la eklezio. En [[Nederlando]] aperas [[beginoj]], piulinoj dediĉantaj sin al preĝo kaj legado de Skribo kaj zorgo pri malsanuloj kaj malriĉuloj.

Apud [[kristanismo|kristanisma]] bazo aperas ankaŭ eksterkristanaj elementoj en [[sinkretismo|sinkretisma]] movado de [[katarismo|kataroj]], kiu estis [[dualismo|dualisma]]-[[manikeismo|manikeisma]] kaj kiu stariĝis akre kontraŭ la eklezia kaj la klerika potencoj. Streĉo en interrilato al [[Francio|franca]] reĝlando gvidis la katarojn el ĉirkaŭaĵo de urbo [[Albi (Francio)|Albi]] (de tie [[albigensismo]]) al sanga [[albigensisma milito]] ([[1209]] - [[1229]]), kies karaktero estis eklezia kaj politika. Ĉar precipe la kataroj [[subfoso|subfosis]] bazojn de [[feŭdismo|feŭda]] socio, la ŝtato kaj la eklezio komune agis kontraŭ ili. Post tio, kiam la albianoj murdis en [[1208]] papan legaton, kies tasko estis intertrakti kun ili, [[Inocento la 3-a]] elvokis al krucmilito kontraŭ la albianoj. La konflikto estis tre sanga kaj unusolan prosperon el la konflikto akiris Francio. Surbaze de tiuj ĉi spertoj ŝanĝiĝas [[inkvizicio|inkvizicia]] procedo en eklezian procedon kaj komenciĝas aktiva elserĉado de kulpintoj. En la jaro [[1253]] [[Inocento la 4-a]] ebligas enkadre de tiu ĉi proceda rajto dum severaj reguloj uzi [[torturo|torturadon]]. Tiel komenciĝas tre malhela ĉapitro de la historio de eklezio, ĉar enkadre de la inkvizicio okazis kruelaĵoj.

Sed pro la perfekta sekvado de Kristo en la malriĉeco inspiras sin ankaŭ sanktaj [[Sankta Francisko|Francisko el Asizo]] ([[1181]] - [[1226]]) kaj [[Domingo de Guzmán|Dominiko de Guzmán]] (proksimume [[1170]] - [[1221]]), kiuj komence de la [[13-a jarcento]] fondas unuan [[ordenoj almozantaj|ordenojn de almozuloj]], [[Franciskanoj|ordenon de franciskanoj]] kaj [[Dominikanoj|ordenon de dominikanoj]]. Ambaŭ ordenoj neatendite rapide disvastiĝis tra la tuta Eŭropo kaj influis karakterize la tutan atmosferon de mezepoko. La idealon de senkondiĉa malriĉeco akceptis ankaŭ pluaj ordenoj, [[aŭgustenanoj]] kaj [[Karmelanoj|karmelitanoj]]. El tiuj ĉi ordenoj de almozuloj devenis la plej signifaj teologoj de la kulmina mezepoko kaj iliaj [[misio|misiistoj]] estis tre ŝatataj.

=== Skolastikismo, teologio kaj universitato ===
{{Ĉefartikolo|Skolastikismo|Universitato}}
[[Dosiero:Benozzo Gozzoli 004a.jpg|eta|[[Benozzo Gozzoli]] ([[1420]]–[[1497]]), ''Sankta [[Tomaso de Akvino]] estas venkanta super [[Averroes]]'']]
Kontraŭe al la frua mezepoko, kiu estis kontenta kun tradicio kaj evoluo de teologio de Skribo en spirito de patristiko, la [[12-a jarcento|12-a]] kaj la [[13-a jarcento]] alportis pli grandan diferencigon de teologia pensado kaj pripensado de tradiciaj ekkonoj. Centro de la scienca laboro transŝoviĝis el [[monaĥejo]]j en nove estiĝantajn [[universitato]]jn. Kiel patro de [[skolastikismo]] estas konsiderata sankta [[Anselmo de Canterbury]] († [[1109]]), kiu klopodis racionale submeti la kredon (''fides quaerens intellectum''). La plej signifa teologo de la frua skolastikismo estis [[Abelardo|Petro Abélard]] ([[1072]] - [[1142]]), uzanta [[dialektiko|dialektike]]-kritikan metodon. Kamaldula monaĥo [[Decretum Gratiani|Gratiano]] († [[1158]]) el [[Bologna]] tiutempe amasigas unuafoje disigitajn ekleziajn normojn en kolektaĵon ''Concordantia discordantium canonum'' konata kiel ''[[Decretum Gratiani]]'', kiujn kreis en reguligita kaj plenigita aspekto bazon por katolika eklezio ĝis la jaro [[1917]], kiam estis anstataŭigita per [[Kodekso de kanonika rajto]]. Aŭtoro de plena [[dogmo|dogma]] lernolibro estas pariza [[majstro]] kaj episkopo [[Petro Lombarda|Petro Lombardo]] († [[1160]]), kies kvar librojn de ''Sentencoj''oni uzis kiel bazo de instruado de teologio dum la tuta mezepoko ĝis [[reformacio]].

La teologia evoluo atingas sian kulminon dum la [[13-a jarcento]]. Tra rondvojo tra [[araboj|arabaj]] kaj [[judoj|judaj]] verkistoj Okcidento interkonatiĝas kun verko de [[Aristotelo]], kies nocia lingvo estis uzita por precizigo de filozofia-teologia pensado de la kulmina skolastikismo, kies la plej signifaj reprezentantoj estis sanktaj [[Alberto la Granda]] († [[1280]]), [[Tomaso de Akvino]] († [[1274]]), [[Majstro Eckhart]] († [[1328]]), [[Aleksandro de Hajleso]] († [[1245]]), [[Bonaventura|Bonaventuro el Bagnoreĝo]] († [[1274]]) kaj [[beatigo|beata]] [[Duns Skoto]] († [[1308]]). Plej multe publike akceptata el tiuj ĉi aŭtoroj por la historio de teologio kaj la kristana pensado estis Tomaso de Akvino, kies ''Summa theologiae'' fariĝis bazo de teologia doktrino ĝis la [[20-a jarcento]].

Centroj de kristanisma [[scienco]] fariĝas [[universitato]]j. Majstroj de diversaj parizaj lernejoj fondas en interŝanĝo de la [[12-a jarcento|12-a]] kaj la [[13-a jarcento]] unuiĝon nomata ''universitas magistrorum'', kiu estis baldaŭ agnoskita de la ŝtato kaj la eklezio kiel memstara korporacio, al kiu estis pruntedonita proporcie alta mezuro de sendependeco. En la sama tempo estiĝas ĝis la jaro [[1225]] universitato ankaŭ en [[Bologna]], [[Montpellier]], [[Padovo]], [[Napoli]], [[Oxford]], [[Cambridge]], [[Valencio]] kaj [[Salamanca]]; ceteraj eŭropaj universitatoj komencos estiĝi nur ekde duono de la [[14-a jarcento]] (en [[Prago]] en [[1348]]). La universitatoj akceptis [[studento]]jn de ĉie kaj iliaj gradoj estis ĝenerale agnoskataj. Ĉiuj studentoj vizitadis unue [[fakultato]]n artistan kaj poste ili povis elekti studadon en fakaj fakultatoj: teologia, jurista aŭ kuracista.

=== Eklezio en ĉeĥaj landoj ===
== Malfrua mezepoko ==
[[Dosiero:Rogier van der Weyden 017.jpg|eta|[[Triptiko]] de [[Rogier van der Weyden]], hodiaŭ en [[Vieno]]]]

=== Avignona militkapto kaj granda okcidenta skismo ===
=== Koncilio de Konstanco kaj konciliarismo ===
{{Ĉefartikolo|Koncilio de Konstanco}}

=== Husmovado ===
{{Ĉefartikolo|Husmovado}}
[[Dosiero:Jan Hus-Council of Constance.jpg|dekstra|eta|220px|[[Jan Hus]] antaŭ koncilio de [[Konstanco]]]]
Husmovado (en literaturo referita al la fenomeno ankaŭ kiel husanaj militoj, husana revolucio, en pli malnova litertauro ankaŭ husana revoluci movado) prezentas reforman movadon en katolika eklezio, kiu derivas sian devenon el doktrino de [[Jan Hus|Majstro Jan Hus]] kaj postulas ampleksan reformon de la [[eklezio]].

=== Papeco kaj renesanco ===
[[Dosiero:Basilica di San Pietro 1450.jpg|eta|[[Baziliko Sankta Petro]] super tombo de [[sankta Petro|apostolo Petro]] en [[Romo]] antaŭ [[renesanco|renesanca]] rekonstruo ĉirkaŭ la jaro [[1450]] en sia devena aspekto el la [[4-a jarcento]]]]

=== Falo de Konstantinopolo ===
== Novepoko ==
Plua skismo en Okcidento okazis en la paso de la [[16-a jarcento]], kiam establiĝis [[protestantismo|protestantismaj eklezioj]] pro agado de reformatoroj [[Martin Luther]], [[Zvinglo]], [[Kalvino]] kaj pluaj. Dialogo precipe kun luteranaj eklezioj kaj anglikanisma komunumo daŭras kaj en antaŭ nelonga tempo ĝi venis al eldono de komunaj vidpunktoj al kelkaj disputeblaj demandoj.

=== Protestantisma reformacio ===
{{Ĉefartikolo|Protestantismo}}
[[Dosiero:Martin_Luther,_1529.jpg|eta|[[Martin Luther]]]]

==== Reformacio en Germanio kaj ties progreso ====
{{Ĉefartikolo|Luteranismo|Martin Luther}}

==== Reformacio en Svislando ====
{{Ĉefartikolo|Kalvino}}

==== Anglikanisma reformacio ====
{{Ĉefartikolo|Anglikanismo|Eklezio de Anglio}}
La komenco de reformacio en [[Anglio]] estas kunigita kun malkomplezo de papo [[Klemento la 7-a]] nuligi [[geedzeco]]n de [[reĝo]] [[Henriko la 8-a]] kun [[Katerino de Aragono]]. La angla reĝo reagis per atako kontraŭ la klerika potenco de papo kaj sekve li postulis ĉe anglaj pastroj agnoskon de sia persono kiel kapo de la angla eklezio. En [[1534]] estis definitive per [[leĝo]] malpermesita [[rajto]] de [[revoko]] al Romo kaj fakte tiel finiĝas influo de la romia eklezio pri la agado en Anglio. La apartigo de la eklezio de Romo ebligis al Henriko ankaŭ akiri ampleksajn posedaĵojn de la eklezio, precipe post eldono de leĝo pri disorganizo de monaĥejoj ([[1536]] - [[1540]]).

En Anglio tuj de komence okazas certa ikonoklasmo, nuligo de pilgrimoj kaj pilgrimaj lokoj, limigo de festotagoj de sanktuloj. En liturgio okazis sole malgrandaj ŝanĝoj. Ĉar la ŝanĝo de la karaktero de eklezio en Anglio okazas en atmosfero de protestantisma reformacio, okazas ankaŭ ŝanĝoj en ĝi. Granda ŝanĝo de liturgio en protestantisma senco kaj ties transŝovo okazas dum regado de [[Eduardo la 6-a (Anglio)|Eduardo la 6-a]] ([[1547]] - [[1553]]), filo de Henriko. Post Eduardo la 6-a surtroniĝis katolika reĝino [[Maria la 1-a (Anglio)|Maria la 1-a]] ([[1553]] - [[1558]]). Ŝi rifuzis la ŝanĝojn faritaj de Henriko kaj Eduardo kaj reenpraktikigis la unuecon kun Romo. Rilate al kruda maniero, per kiu ŝi klopodis pri la rekatoligo de la lando, la historio donis al ŝi kromnomon Maria la Sanga. Post la morto de Maria surtroniĝis ŝia duonfratino [[Elizabeto la 1-a (Anglio)|Elizabeto la 1-a]] ([[1558]] - [[1603]]), kiu akre kontraŭstaris al aŭtoritato de la papo en Anglio kaj denove ŝi provis memstarigi la eklezion en Anglio. Dum [[angla revolucio]] ([[1649]] - [[1660]]) ŝanĝis la reganta [[puritanoj]] ĝisnunan episkopan strukturon de la eklezio en [[presbiterianoj|presbiterianan]], sed ili konservis dum tio principon de ŝtata kontrolo super la eklezio. Post surtroniĝo de [[Karlo la 2-a (Anglio)|Karlo la 2-a]] en la jaro [[1660]] okazas restaŭrigo de la episkopaj strukturoj en la eklezio.

En la [[18-a jarcento]] kiel la rezulto de la reformacio de eklezio de [[John Wesley]] naskiĝas [[metodismo|metodisma eklezio]]. En la 1-a duono de la [[19-a jarcento]] prosperas enkadre de la anglikanisma eklezio la t.n. [[Movado de Oxford]], kiu akiras grandan influon kaj komune kun ĝi estas plifortigitaj katolikaj tendencoj enkadre de la eklezio (la plej signifa reprezentanto de la movado estis [[John Henry Newman]], kiu pli poste fariĝas katoliko).

==== Reformacio en ĉeĥaj landoj ====
=== Katolika reformacio ===
{{Ĉefartikolo|Koncilio de Trento|Jezuitoj}}

=== Sorĉistinaj procesoj ===
{{Ĉefartikolo|Sorĉistino|Sorĉistinaj procesoj|Inkvizicio|Sorĉaferoj}}

=== Mondaj misioj ===
=== Eklezio post batalo sur Blanka Monto ===
{{Ĉefartikolo|Batalo sur Blanka Monto}}

=== Baroko kaj klerismo ===
{{Ĉefartikolo|Galikanismo|Jansenismo|Klerismo|Jozefinismo}}
La koncilio de Trento enmetis eksplicite la katolikan reformacian klopodon en la manojn de papo, kio plifortigis la papecon kiel tian kaj venas epoko de pli granda eklezia centraligo. [[Roma kurio]] intervenas pli ol kiam alie en funkciadon de unuopaj [[diocezo]]j. Je tiuj ĉi centraligaj tendencoj reagas interne de la eklezio diversaj opoziciaj movadoj, precipe en [[Francio]]: [[galikanismo]], kiu klopodis pri pli granda sendependeco de la franca eklezio, ŝtata [[absolutismo]], intervenanta en la ekleziajn aferojn, [[jansenismo]], kiu unuflanke akrigis [[aŭgustenanoj|aŭgustenan]] doktrinon pri [[hereda peko|heredaj pekoj]] kaj pardono, kaj [[febronianismo]], defendanta rajtojn de episkopoj kaj provanta limigi la intervenadon de Romo en proprajn aferojn.

La ŝtata aŭtoritato super la eklezio trovas sian kulminon en [[Aŭstrio]], kie [[Jozefo la 2-a]] ([[1780]] - [[1790]]) faris enkadre de la eklezio el la ŝtata potenco propravolajn reformojn, kiujn markis la eklezion en liaj landoj ĝis nuntempo. Enkadre de [[jozefinismo]] estis granparte nuligitaj monaĥejoj kaj ekleziaj institutoj. Tiun ĉi lian klopodon intervenis papo [[Paŭlo la 6-a]] ([[1775]] - [[1799]]), kiu persone alveturis [[Vieno]]n; sed senrezulte.

Kun la veno de [[klerismo]] fine estas venanta en la katolikaj kaj protestantismaj teritorioj fino de ĉasoj je [[sorĉistino]]j, procesoj kontraŭ [[herezo|herezuloj]], [[diskriminacio]] de alikredantoj kaj el juĝejaj esploradoj estas malaperanta [[torturo|torturado]]. Kelkaj francaj kleristoj evoluigis ideon de natura religio - [[kulto]]n de [[La plej supera Estaĵo]] - kiun ili realigis kontraŭ la kristanismo. La eklezioj devas alkutimiĝi al klerismaj pretendoj kaj tiel okazas pluaj ekleziaj reformacioj.

== Moderna epoko ==
=== Franca revolucio kaj sekularigo ===
=== Katolika eklezio kaj socia demando ===
=== Katolika eklezio kaj scienco ===
=== La unua vatikana koncilio ===
En [[1869]]-[[1870]] okazis en Romo la Unua Vatikana Koncilio, kunvokita de Papo [[Pio la 9-a]].
{{Ĉefartikolo|Unua Vatikana koncilio}}

=== Eklezia ŝtato ===
En [[1870]] finiĝis la ŝtato ĉirkaŭ kiun regis la Papo (Eklezia Ŝtato aŭ Papa Ŝtato). {{ĉefartikolo|Papa Ŝtato}}

En [[1929]] ekaperis nova ŝtato regita de la Papo, multe pli malgranda: Vatikanurbo. {{ĉefartikolo|Vatikano}}

=== Rilato de eklezio kaj ŝtato kaj ''Kulturkampf'' ===
=== Modernista krizo ===
=== Aŭstria katolikeco ===
=== Eklezio post la unua mondmilio ===
=== Ĉeĥoslovaka eklezio ===
{{Ĉefartikolo|Eklezio ĉeĥoslovaka husana}}

=== Nekatolikaj movadoj de la 20-a jarcento ===
En la [[1950-aj jaroj|50-aj jaroj]] de la [[20-a jarcento]] okazas ŝtorma evoluo de [[evangeliismo|evangelikaj eklezioj]] en [[Ameriko]]. Tiuj prezentas sin per laŭvorta prezento de Skribo, iam markita kiel [[fundamentalismo]].

Alia karakteriza movado de la 20-a jarcento estas [[Pentekosta Kristanismo|pentekostalismo]]. Tiu estiĝas komence de la 20-a jarcento el [[metodismo|metodismaj rondoj]]. En la unua duono de la jarcento ĝi kreas memstarajn ekleziojn, sed en la dua duono ĝi enpenetras en establintaj eklezioj, inkluzive de eklezioj luteraj, anglikana kaj katolika ([[karismaj kristanoj|karisma movado]]). La movado karakterizas sin per granda emfazo je agado de [[Sankta Spirito]] kaj je uzado de liaj apartaj donacoj, la t.n. [[karismo]]j.

=== 2-a koncilio de Vatikano ===
La papo [[Johano la 23-a]] kunvokis la Duan Vatikanan Koncilion, kiu daŭris de [[1963]] al [[1965]] kaj finiĝis sub [[Paŭlo la 6-a]].
{{Ĉefartikolo|Dua Vatikana koncilio}}

=== Ekumenismo kaj rilatoj de kristanaj eklezioj ===
{{Ĉefartikolo|Ekumenismo}}

== Rilataj temoj ==
* [[Eklezio]]
* [[Kristanismo]]
* [[Apero de kristanismo]]

=== Literaturo ===
* FRANZEN, August. ''Malé církevní dějiny.'' Praha: Zvon, 1995. ISBN 80-7113-119-9.

{{Kristanismo}}
{{Elstara}}
{{ADLS|2006|43}}
{{Projektoj}}

[[Kategorio:Historio de kristanismo| ]]