Centra Ameriko
Centra Ameriko estas longa istmo, kiu kuras de Jukatano en suda Meksiko ĝis la Panama kanalo aŭ la limo de Kolombio, konektante la du kontinentojn de Ameriko. Centra Ameriko estas laŭ geologia mezurilo sufiĉe nova tero, kun multe da vulkana aktivo. Escepte de anglalingva Belizo ĝi entute apartenas al Latin-Ameriko.
| Centra Ameriko | ||
|---|---|---|
.svg)
| ||
| Mapo de Centra Ameriko. | ||
| Areo | 522 760 km² | |
| Loĝantoj | centramerikanoj | |
| Landoj |  Belizo Kostariko Salvadoro Gvatemalo Honduro Nikaragvo Panamo Meksiko (parte)
| |
| Dependaj teritorioj |  Departemento Sankta Andreo kaj Providenco (apartenanta al Kolombio)
| |
| Ĉefaj lingvoj | Listo hispana (oficiala en 6 landoj)
garifuna angla belizkreola majaa lingvaro lingvoj de Eŭropo lingvoj de Mezameriko. | |
| Horzonoj |      UTC-6  UTC-5
| |
| Plej grandaj urboj | laŭ metropola areo[1][2] Gvatemalurbo San-Salvadoro Tegucigalpo Managvo Panamurbo San-Joseo San Pedro Sula Kobano Ketzaltenango
| |
Diversaj difinoj de "Centra Ameriko" ekzistas. En politika geografio, ĝia plej malvasta senco celas la kvin landojn, kiuj apartenis al la Ĝenerala Kapitaneco de Gvatemalo kaj sendependiĝis de Hispanio en la 15-a de septembro de 1821: Gvatemalo, Honduro, Salvadoro, Nikaragvo, kaj Kostariko. Kutime, ĝi ankaŭ inkludas Panamon kaj Belizon. Por natura geografio, pli konvenas fiksi la limojn de Centra Ameriko pli vaste, ĉe la Tevantepeka Terkolo en Meksiko kaj la Rivero Atrato en Kolombio. Domingo, kvankam ĝi nek nature nek historie estas parto de Centra Ameriko, nuntempe partoprenas en strukturoj kiel la Sistemo pri Integrigo de Centra Ameriko kaj la Traktato pri Libera Komerco inter Usono, Centra Ameriko, kaj Domingo (CAFTA).
Historio
redaktiAntaŭkolonia
redakti_-_Guatemala-1619.jpg)
La unuaj homoj atingis Centran Amerikon post transiri en Amerikon el norda Azio tra Beringio antaŭ 15 000 jaroj. Antaŭ la alveno de eŭropanoj, diversaj kulturoj evoluis en Centra Ameriko, kiuj havis densan loĝantaron. Ĝi estis zono de kultura transiro, parte koincida kun la suda parto de Mezameriko. La mezamerikaj socioj estis pli malsimplaj ol la pli sudaj. Iuj el la grupoj loĝantaj en Centra Ameriko estis indiĝenaj de la ĉirkaŭkaribaj landoj kaj aliaj enmigrintaj el la nordo. La majaoj estas mezamerika kulturo, kiu dum jam trimiljara historio okupas vastan regionon de suda Meksiko tra Gvatemalo ĝis okcidenta Honduro kaj norda Salvadoro. Inter la aliaj etnoj, kiuj loĝis en Centra Ameriko dum jarmiloj, estas la lenkoj, tuloj, hikakoj, pajoj, nazoj kaj bribrioj. La ĉefaj centramerikoriginaj lingvaroj estas la majaa, la ŝinka, kaj la lenka-misumalpa-ĉibĉa, kiu diversiĝis en la regiono. El centra kaj norda Mezameriko migris la naŭatloj, kiuj parolis jut-aztekajn lingvojn, kaj la ĉorotegoj, kies lingvo apartenis al la otomi-mangea lingvaro.
.jpg)
Kiel indikas eltrovoj en la Kavernoj de Talgua en Honduro, Centra Ameriko spertis la influon de la ĉavina kulturo, kiu ekzistis de okcidenta Peruo ĝis Ekvadoro en Suda Ameriko, inter la bordoj de la maro kaj de la arbaro, de 1500 a.K. ĝis 500 a.K.. La registrita historio de Ameriko komenciĝis per la evoluo de skribo dum la epoko de pleja malsimpleco de ties civilizoj, ĉefe de la majaoj post la jaro 292. Ili faris valorajn atingojn rilate al sia kalendaro, matematiko, astronomio, geologio, kaj aliaj aferoj. La klasika majaa epoko fermiĝis per la disfalo de la urboj ĉirkaŭ la jaro 900. Tikal, Palenque, kaj Copán estis inter la ĉefaj majaaj urbocivitoj.
Kolonia
redakti
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Ĝenerala Kapitaneco de Gvatemalo.
De la 16-a jarcento ĝis la komenco de la 19-a jarcento, Centra Ameriko estis apartenigita al la Ĝenerala Kapitaneco de Gvatemalo, foje nomata Reĝlando de Gvatemalo, kies konsisto kaj interna divido plurfoje aliiĝis. Oficiale ĝi estis parto de la Vicreĝlando Nova Hispanujo, kaj tial regata de la hispana vicreĝo en Meksikurbo. Tamen, ĝi ne estis administrata de la vicreĝo, sed de aŭtonoma Ĝenerala Kapitano, kiu komence havis siajn instalaĵojn en la urbo Gracias Lempira, poste estis transigita al Santiago de los Caballeros de Guatemala, laste al Gvatemalurbo.
Dum tiu epoko la regiono spertis grandajn ŝanĝojn demografiajn, sociajn, ekonomiajn, kaj lingvajn. Venis grandaj populacioj de eŭropdevenaj kolonianoj, kiuj fondis gravajn urbojn, kiel ankaŭ de afrikaj sklavigitoj, krom la indiĝenaj loĝantoj. La hispana iĝis la ĉefa lingvo de la regiono.
Dum la periodo de la Kadiza Konstitucio (1812-1814 kaj 1820-1821), la Reĝlando de Gvatemalo malaperis kaj estis anstataŭigita per du provincoj sendependaj inter si, la Provinco de Gvatemalo kaj la Provinco de Nikaragvo kaj Kostariko. En 1821, tuj antaŭ la sendependiĝo, oni kreis tri pliajn provincojn, Ĉiapason, Salvadoron, kaj Honduron, disigitajn de Gvatemalo.[3]
Sendependiĝo
redaktiInfluate de la sendependistaj movadoj de la cetera Ameriko, Centra Ameriko deklaris sian sendependecon de Hispanujo sen perforta batalado la 15-an de septembro de 1821. La dato ankoraŭ estas festata kiel tago de sendependiĝo de la centramerikaj landoj krom Panamo kaj Belizo. La hispana ĝenerala kapitano, Gabino Gaínza, rolis kiel intertempa ĉefreganto ĝis nova registaro formiĝis. La unua sendependeco havis mallongan vivon, ĉar Centra Ameriko estis aneksita al la Unua Meksika Imperio de Agustín de Iturbide la 5-an de januaro de 1822. La centramerikiaj liberaluloj protestis prie, sed la armeo de Meksiko estrata de Generalo Vicente Filísola okupis Gvatemalurbon kaj subpremis la malpacon. Post la abdiko de Iturbide, la reprezentantoj de la centramerikaj provincoj deklaris absolutan sendependecon disde Hispanujo, Meksiko, kaj ĉiu alia ekstera lando la 1-an de julio de 1823, kaj oni starigis respublikan regadsistemon en la Unuiĝintaj Provincoj de la Centro de Ameriko. Ĉiapaso tamen decidis per referendumo disiĝi de Gvatemalo kaj resti ŝtato de Meksiko. Centra Ameriko, same kiel ĉiuj latinamerikaj nacioj krom Brazilo, abolis tute kaj definitive la sklavecon post sendependiĝi.
Postkolonia
redakti
Centramerikaj liberaluloj havis grandajn esperojn pri sia nova respubliko (kiu baldaŭ alinomis sin al Federa Respubliko de Centra Ameriko). Ĉar la konservativuloj volis ne cedi la privilegiojn, kiujn ili havis de la kolonia epoko, serio de enlandaj konfliktoj kaj militoj eksplodis, kiuj fine kaŭzis la disfalon de respubliko en la ankoraŭ ekzistantajn naciojn dum 1838 kaj 1839. Oni faris plurajn provojn kaj konferencojn por reunuigi ilin dum la 19-a jarcento kaj la komenco de la 20-a, sed neniu sukcesis. Ili tamen starigis militan aliancon por sukcese forpeli invadon fare de la usona filibustro William Walker dum 1856 kaj 1857.
Daŭris disputoj inter Nikaragvo kaj Kolombio pri teritorioj: la Miskita Marbordo, la Departemento Sankta Andreo kaj Providenco, kaj la kontinenta breto inter la du landoj.[4]. Panamo evoluigis rilatojn al siaj centramerikaj najbarlandoj post kiam ĝi disiĝis de Kolombio en 1903. De 1991 funkcias Centramerika Parlamento havanta reprezentantojn de Salvadoro, Gvatemalo, Honduro, Nikaragvo, Panamo, kaj Domingo; Kostariko neniam aliĝis. Fine de la 20-a jarcento, efikis al Centra Ameriko ekonomia transformo de agrikultura al subregionskala kapitalisma sistemo.[5]
Geografio
redakti
Naturgeografie, Centra Ameriko konsistas el la meza teritorio de Ameriko, inter la Tevantepeka Terkolo kaj la valo de la Rivero Atrato. Tio inkludas la sep regnojn Belizon, Kostarikon, Salvadoron, Gvatemalon, Honduron, Nikaragvon kaj Panamon. Nordokcidente ĝi ankaŭ inkludas la kvin meksikajn ŝtatojn Campeche, Chiapas, Quintana Roo, Tabasco kaj Yucatán, politike nordamerikajn, kaj sudoriente la okcidentan parton de la Golfo Urabá (parto de Darienio en la Departemento Ĉokoo) kaj la insularon Sankta Andreo, Providenco, kaj Sankta Katalino en Kolombio, politike sudamerikajn.
La kontinenta tero de Centra Ameriko formas maldikan kolon interligantan la du grandajn masojn de Ameriko en la okcidenta duonsfero kaj disigantan la Atlantikan kaj Pacifikan oceanojn. Ĝin trairas la Centra Montaro, pli malalta kaj mallonga kompare al aliaj montaroj amerikaj. Ĝi sidas sur la Kariba Plato kaj ampleksas 523 000 kvadratajn kilometrojn. Centra Ameriko konsistigas nur 1 % de la tera surfaco de la mondo, sed havas 8 % de ĝiaj naturrezervejoj en 144 protektejoj kaj 124 naturparkoj, kie reprezentiĝas 22 vivzonoj, 17 ekologiaj regionoj, kaj 20 000 plantaj specioj.
Geologio
redakti
Centra Ameriko estas regiono plejparte monta kaj kruta. Ĝi enhavas plurajn montajn nivelojn konektitajn al la strukturoj de Norda Ameriko kaj Suda Ameriko kaj estas unu el la grandaj vulkanaj aksoj de la Tero. 60 vulkanoj troviĝas en la internejo (preskaŭ ĉiuj neaktivaj) kaj 31 sur la Pacifika oceanbordo (plejparte aktivaj), iuj pli ol 4000 m altaj super la marnivelo. La tero supreniras draste de la Pacifika borda regiono ĝis la montopintoj kaj subeniras maldraste en la regiono apud la Kariba Maro.
Centra Ameriko estas regiono de Ameriko, kies terkrusto estas aparte malstabila, ĉar ĝi sidas sur la okcidenta limo de la Kariba Tektona Plato. De la norda landlimo de Gvatemalo al la orienta de Panamo, ĝia Pacifika marbordo havas longon de 2830 km kaj la Kariba proksimume 2740 km. La subŝovo de oceana krusto al tiu bordo komencinta antaŭ 25 milionoj da jaroj levis la teron el la maro.
En la norda parto la terenoj estas sablaj kaj kalkaj sur kristala bazo. Terrompa zono etendiĝas surorienten, formante la basenojn de la lagoj Xolotlán kaj Cocibolca. Sude de tiu zono troviĝas vulkanaro pli ol 1500 km longa kun pli ol 40 grandaj vulkanoj, iuj aktuale aktivaj.
La Pacifika oceanbordo estas pli taŭga por homa loĝo, sed malpli favora por tropikaj kultivaĵoj, ĉar pluvas malpli ol sur la atlantika.
Riveroj
redakti
En Centra Ameriko la riveroj estas mallongaj pro ĝia istma formo kaj fontas en la montaroj paralelaj al la Pacifika bordo. Ilia akvokvanto varias malregule, kreskante dum la somero. La plej longaj kaj volumenaj apartenas al la Kariba baseno, dum tiuj, kiuj fluas Pacifiken, estas pli multaj kaj malpli grandaj, krom en la Panama Istmo, kie la Karibaj riveroj estas malpli grandaj ol la Pacifikaj. Iuj riveroj servas kiel landlimoj: la Segovia aŭ Coco inter Honduro kaj Nikaragvo, la Motagua inter Gvatemalo kaj Honduro, la Usumacinta inter Gvatemalo kaj Meksiko, la San Juan inter Nikaragvo kaj Kostariko, kaj la Sixaola inter Kostariko kaj Panamo. Elstaras pro granda areo la nikaragvaj Cocibolca aŭ Lago de Nikaragvo kaj Xolotlán aŭ Lago de Managvo) kaj la Lago Gatuno en la Panama Kanalo.
Inter la plej longaj riveroj estas:
- Rivero Usumacinta (Gvatemalo, Meksiko), kiu fontas en Quiché, Gvatemalo, kaj fluas en la Meksikan Golfon. Parto de ĝia vojo servas kiel limo inter Gvatemalo kaj Meksiko. Proksimuma longo: 1100 km.
- Rivero Lempa (Salvadoro, Gvatemalo, Honduro) fontas en Chiquimula, Gvatemalo, kaj elfluas en Salvadoro inter la departementoj Usulután kaj San Vicente. Longo: 422 km.
- Rivero Motagua (Gvatemalo) fontas en Quiché, Gvatemalo, kaj elfluas sur la limo inter Honduro kaj Gvatemalo. Longo: 486 km.
- Rivero Ulúa (Honduro), kiu fontas en la montaro Opatoro kaj elfluas en la Honduran Golfon. Proksimuma longo: 358 km.
- Rivero Coco (Nikaragvo, Honduro) servas kiel landlimo inter Honduro kaj Nikaragvo kaj elfluas sur la Kariba marbordo. Longo: 680 km.
Klimato
redaktiEn Centra Ameriko la tropika klimato dominas, kun pli da pluvo en la atlantika flanko ol la pacifiko. La pluvkvanto estas variema kaj dependas de la direkto de la ventoj kaj la situo de la intertropika kunblova zono, sed ĉiam abunda kaj bone distribuata. La temperaturo estas modera en ambaŭ bordoj de la kontinento variante malforte inter la tago kaj nokto kaj laŭsezone, sed ĝin influas la nubokvanto kaj la alteco. En montaj zonoj ĉefe la alteco determinas la karakterojn de la klimato.
De marnivelo ĝis proksimume 900 m troviĝas tiel nomataj "varmejoj" (tierras calientes), kun ĉiam somereca temperaturo kaj abunda pluvo. Inter 1.000 m kaj 2500 m super marnivelo estas mezvarmejoj, kie la averaĝa jara temperaturo estas inter 15 °C kaj 25 °C; pluvo plej abundas fine de la norda somero. Super 2500 m estas malvarmejoj, kun averaĝaj temperaturoj malpli ol 20 °C kaj konsiderindaj tagaj amplitudoj de varmovario.
Biodiverseco
redakti
Ekologie Centra Ameriko ege gravas, ĉar sur tiu ĉi malvasta regiono konsistanta el suda Meksiko kaj sep malgrandaj landoj troviĝas 11 % el la surtera totalo de specioj animalaj kaj vegetalaj. Ĝi estas neanstataŭebla trezoro de biodiverseco. Tial la organizaĵo Naturprotekto Internacie (angle : Conservation International) indikis ĝin kiel biodiverseco-riĉaĵejon. Centra Ameriko ankaŭ ampleksas la Centramerikajn pinarojn-kverkarojn, kiu estas tutmondaj 200-regiono signita de la Monda Natur-Fonduso (WWF).
Tiu diverseco fontas el la situo de Centra Ameriko kiel trairejo inter du kontinentoj kaj du oceanoj kaj kiel rifuĝejo dum glaciepokoj, kaj el geografia izoliĝo kiam la regiono estis insularo. La flaŭro kaj faŭno de Centra Ameriko enhavas speciojn komunajn al Norda kaj Suda Ameriko, krom granda nombro de endemioj. Endemioj estas nur 7 % de la nun konataj specioj, sed ĉar ĝi estas unu el la plej biodiversaj regionoj de la mondo, la absoluta nombro de endemiaj specioj estas grandega.
Centra Ameriko estas oportuna regiono por ekoturismo. En Gvatemalo kaj Salvadoro prezentiĝas bonaj ŝancoj observi birdojn, en Nikaragva marajn speciojn, dum Honduro havas la plej multajn pinarojn. La plej granda korala rifo de Ameriko kaj dua plej granda de la mondo, loĝata de multaj specioj de fiŝoj, etendiĝas antaŭ la karibaj marbordoj de Meksiko, Belizo, Gvatemalo, kaj Honduro.
Politiko
redaktiNacioj
redakti
Laŭ tradicia politiko difino, Centra Ameriko inkludas la teritorion de la meza parto de Ameriko situantan inter la suda limo de Meksiko kaj la okcidenta de Kolombio. Ĝi dividiĝas en sep sendependajn regnojn: Belizo, Kostariko, Salvadoro, Gvatemalo, Honduro, Nikaragvo, kaj Panamo. Ankaŭ troviĝas franca insuleto, Klipertono.
La landoj de Centra Ameriko teorie estas prezidentaj respublikoj, krom Belizo, kiu havas parlamentan sistemon laŭ la brita modelo kiel Komunuma Reĝlando; tamen la landoj plejparte havis ĥaosan politikan vivon inter la sendependiĝo de Hispanio kaj la nuntempo. Tio inkludis sangoplenajn diktaturojn, enlandajn militojn kaj aliajn perfortaĵojn organizitajn laŭ ideologiaj kriterioj, kie interbatalis armeoj aŭ naciaj gardistaroj kaj revoluciaj gerilistaroj.
- Gvatemalo kaj Salvadoro estis la landoj, kiuj plej suferis politikojn de vera ekstermo kontraŭ sektoroj de sia loĝantaro dum la enlandaj militoj de la 1970-aj kaj 1980-aj jaroj, kies vundoj ankoraŭ saniĝas.[6][7]
- Nikaragvo ankaŭ estis travivanta demokratiĝon kaj alkutimiĝon al kulturo de paco post enlandaj militoj, sed kun daŭraj suspektoj pri balotaj trompoj.[8] Post 2018 ĝi suferas fortan socipolitikan krizon kaj la reganta reĝimo estas konsiderata kiel aŭtoritatista.
- Honduro ŝajnis esti stabiliganta sian demokration ĝis la puĉo, kiu eksigis la prezidanton Manuel Zelaya la 28-an de junio de 2009.
- Panamo estas demokratio post la usona invado, kiu finis la diktaturon de Manuel Antonio Noriega en 1989.
- Kostariko demokratiĝis pli frue ol la aliaj landoj de la regiono. Post la lasta enlanda milito, okazinta en 1948, ĝi abolis sian armeon, kio permesis trankvilan kaj pacan alternon je regopovo inter politikaj partioj.[9]
| Landoj | Areo (km²) |
Loĝantoj (2018) |
Loĝdenso (loĝantoj en km²) | Ĉefurbo |
|---|---|---|---|---|
| Belizo
|
22 966 | 387 879 | 16,65 | Belmopano |
| Kostariko
|
51 100 | 5 003 000 | 96,93 | Sanjoseo |
| Salvadoro
|
21 041 | 6 427 479 | 304,72 | San-Salvadoro |
| Gvatemalo
|
108 889 | 17 613 245 | 158,38 | Gvatemalurbo |
| Honduro
|
112 492 | 9 417 167 | 83,71 | Tegucigalpo |
| Nikaragvo
|
130 375 | 6 351 956 | 48,53 | Managvo |
| Panamo
|
75 517 | 4 170 607 | 55,12 | Panamurbo |
| Totalo | 522 380 | 49 371 333 | 93,69 | --- |
Supernaciaj organizoj
redakti
Post la sendependiĝo disde Hispanujo kaj la mallonga anekso al la Unua Meksika Imperio de Iturbide, Centra Ameriko unuiĝis kiel la Unuiĝintaj Provincoj de la Centro de Ameriko en 1823. Tiun politikan unuon disfaligis interna milito inter 1838 kaj 1840. Pluraj postaj provoj reunuigi ĝin malsukcesis.
Nova vojo al la integrigo de Centra Ameriko ekis per la subskribo de la Traktato de Sansalvadoro en 1951, kiu kreis la Organizon de Centramerikaj Ŝtatoj (ODECA). Tiun procezon bremsis konfliktoj inter la ŝtatoj. !n 1991, post kiam la internaj konfliktoj estis solvitaj, naskiĝis la Sistemo pri Centramerika Integrigo (SICA) kun nova jura kadro. La sidejo de SICA estas Sansalvadoro, Salvadoro.
Aktuale Centra Ameriko posedas regionajn organizojn kiel la Centramerika Parlamento (PARLACEN), la Centramerika Banko por Ekonomia Integrigo (BCIE), la Centramerika Kortumo de Justico (1907), krom multaj traktatoj kulturaj, politikaj, kaj ekonomiaj, ekzemple la Komuna Centramerika Merkato (MCCA).
La regiona integriga procezo de Centra Ameriko inkludas regnojn, kiuj tradicie ne konsideriĝis centramerikaj, ekzemple Panamon, Belizon, kaj eĉ la Dominikan Respublikon. Kontraste, Kostariko, kvankam ĝi estas parto de Centrameriko laŭ ĉiuj difinoj, ne tre entuziasmis pri la integriga procezo kaj ne ratifis iujn el la devigaj traktatoj. Panamo provis forlasi la Centramerikan Parlamenton en 2009, sed revenis post kiam ĝia propra supera kortumo deklaris la forlason kontraŭkonstitucia en 2012.
Plej loĝataj urboj
redakti| N.º. | Urbo | Lando | Loĝantoj laŭ Unuiĝintaj Nacioj[10] |
Loĝantoj laŭ Citypopulation |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Gvatemalurbo | Gvatemalo
|
2 918 000 | 3 025 000 |
| 2 | Kostariko | Kostariko
|
1 170 000 | 1 830 000 |
| 3 | Panamurbo | Panamo
|
1 673 000 | 1 450 000 |
| 4 | Tegucigalpo | Honduro
|
1 123 000 | 1 130 000 |
| 5 | San-Salvadoro | Salvadoro
|
1 098 000 | 1 930 000 |
| 6 | San Pedro Sula | Honduro
|
1 200 000 | 1 210 000 |
| 7 | Managvo | Nikaragvo
|
956 000 | 1 310 000 |
Religio
redaktiLaŭ enketo farita de CEPAL en 2010, la plej ofta religio estas kristanismo kun 87 % de la loĝantoj; ĝia plej ofte praktikata eklezio estas katolikismo, kiu estis la sola permesata religio dum la kolonia epoko, kun 49 %, kaj 36 % estas protestantoj, plejparte pentekostanoj. Ĉirkaŭ 11 % deklaris sin senreligiaj, kaj nekristanaj religioj kune sumas 2 %.[11]
Etnoj
redaktiLa etna konsisto de ĉi tiu regiono de Ameriko estas diversa. La ĉefa grupo, la mestizoj, devenas de mikso inter hispanaj koloniistoj kaj indiĝenaj virinoj. Honduro havas la plej grandan proporcion de mestizoj, pli ol 80%, sed ili estas malpli granda plimulto en Panamo, Nikaragvo, kaj Belizo. Kostariko estas la sola lando kie homoj el eŭropa deveno estas la plimulto, pro tio, ke la indiĝena loĝantaro ĉiam estis maldensa. En Gvatemalo kaj Nikaragvo blankuloj konsistigas pli ol sesonon de la loĝantaro. Kvankam la plimulto el la blankuloj devenas de la kolonianoj el Hispanujo, aliaj devenas de postkoloniaj eŭropaj enmigrintoj.
La indiĝena loĝantaro estas malgranda, krom en Gvatemalo, kie indiĝenoj estas proksimume du kvinonoj de la loĝantoj kaj plejparte apartenas al 24 majaaj etnoj. La plimulto de centramerikaj indiĝenoj loĝas en kamparaj zonoj. Afrikdevenuloj plejparte loĝas en Belizo, Panamo, Nikaragvo, kaj Kostariko. Idoj de aziaj, ĉefe ĉinaj enmigrintoj loĝas en Panamo kaj Kostariko. Estas grave konscii, ke la efektivaj difinoj kaj kriterioj pri aparteno al etno, kiel en la cetera Latina Ameriko, varias de lando al lando kaj havas ecojn pli socikulturajn ol genetikajn.
Lingvoj
redakti
La oficiala kaj plej ofta lingvo en Centra Ameriko estas la hispana, escepte de Belizo, kie la angla estas la oficiala, kvankam la hispana ankaŭ tie estas grava. La ĉefa komunaĵo de la centramerika hispana dialekto estas la uzado de voseo en variaj gradoj kaj kuntekstoj; la sola escepto estas Panamo, kie oni uzas la karibian hispanan. Kelkaj indiĝenaj lingvoj estas mortintaj post la hispana konkero, sed multaj vivas. La plej grava laŭ nombro de parolantoj estas la majaa lingvaro, kiu konsistas el 26 parencaj lingvoj parolataj en Mezameriko de almenaŭ 6 milionoj da indiĝenoj devenintaj de la antikvaj majaoj. En 1996 Gvatemalo formale kaj nome agnoskis 21 majaajn lingvojn kaj Meksiko 8 pliajn, kiuj ne estas parolataj en Gvatemalo. Laŭ teritorio ankaŭ gravas la lenka-misumalpa-ĉibĉa lingvaro, kiu etendiĝas ĝis Suda Ameriko. Ankaŭ ĉeestas en Centra Ameriko la ŝinkaj lingvoj, kiuj verŝajne originis en la regiono, kaj aliaj alvenintaj el Mezameriko, kiel la ĉiapasaj-mangeaj lingvoj kaj la navata lingvo, kaj verŝajne la tekistla-hikaka lingvaro. La garifunan, apartenantan al la aravaka lingvaro kaj parolatan de 200 mil homoj, oni enportis en Centran Amerikon dum la kolonia epoko.
Migrado
redaktiMilionoj da centramerikanoj migris al aliaj mondregionoj pro socipolitikaj konfliktoj kaj ekonomiaj malfacilaĵoj, plejparte en Usonon. Tie en 2020 loĝis almenaŭ 3,9 milionoj da centramerikanoj en 2020, kvankam Usono rifuzas al multaj leĝan permeson enmigri. Migrado al Centrameriko estas multe malplia, kaj grandparte konsistas el venezuelanoj kaj kolombianoj (respektive 150 000 kaj 80 000, proksimume) migrintaj en Panamon kaj Kostarikon; ankaŭ signifa kvanto da usonanoj loĝas en ĉiuj centramerikaj landoj (entute proksimume 60 000). La ĉefa translima migrado ene de la regiono estas de Nikaragvo al Kostariko (proksimume 350 000).[12]
Ekonomio
redakti
La ekonomio de Centra Ameriko baziĝas precipe sur agrikulturo, turismo, kaj iuj malgrandaj industrioj, havante en 2022 malnetan enlandan produkton de 291.200 milionoj da dolaroj.[13] Malgraŭ la gravo de turismo, ĝia kreskado estas malpli ol la tutmonda averaĝo, pro malorganizeco kaj manko de institucioj por reklami turismejojn, krom la neregateco de krimoj en iuj turismejoj.[14]
La eksportaĵoj iras precipe al Usono, al Eŭropo, aŭ inter la landoj de la regiono.[15] Importaĵoj venas precipe inter landoj de la regiono, aŭ de Usono, Meksiko, Brazilo, Kolombio, Venezuelo, kaj Argentino. La Panama Kanalo estas la konektilo inter Centra Ameriko kaj la cetera mondo, per kiu pasas komerco inter Centra Ameriko, Suda Ameriko, Usono, Eŭropo kaj Azio. Nuntempe Centra Ameriko efektivigas kiel bloko traktaton pri libera komerco kun Usono, nomatan CAFTA-RD, kaj negocas alian kun Peruo.
La regiono estas aparte alloga por entreprenoj (speciale fabrikaj) pro sia geografia proksimeco al Usono, siaj malaltegaj salajroj, kaj siaj notindaj fiskaj avantaĝoj. Cetere, la falo de prezoj de kafo kaj aliaj eksportaĵoj kaj la rimedoj de struktura ĝustigo antaŭenigitaj de internaciaj financaj institucioj parte ruinigis la agrikulturon, favorante la kreskon de maquiladoras (entreprenoj, kiuj importas materialon el Usono kaj eksportas la fabrikitajn produktojn al tiu sama lando). Tiu sektoro konsistigas 42% el la totala eksportado de Salvadoro, 55% el tiu de Gvatemalo, kaj 65% el tiu de Honduro.
Tamen, la kontribuo de maquiladoras al la ekonomioj de tiuj landoj estas kritikata; la materialoj estas importataj, la dungoj estas malsekuraj kaj malbone pagataj, kaj la fiskaj favoresceptoj damaĝas la ŝtatan financon.[16] Dungitoj spertas insultojn kaj perfortan konduton, maljustajn eksigojn (aparte de gravedaj laboristoj), longajn laborprogramojn, kaj nepagon de ekstra deĵortempo. Laŭ Lucrecia Bautista, kunordiganto pri maquilas de la kontrolista entrepreno Coverco, "la normoj de labora juro estas regule marespektataj en la maquilas kaj politika volo ne estas por aplikigi ilin". Laborinspektistoj indulgas la entreprenojn por ke la investintoj ne malkontentiĝu. "La sindikatanoj estas celataj per premado, kaj foje forkaptoj aŭ murdoj. En iuj kazoj, entreprenestroj uzis la servojn de maras. Lastloke, en entreprenistaj ejoj cirkulas 'nigraj listoj' de la nomoj de sindikatistoj aŭ politikaj aktivistoj."[16]
Transporto kaj komunikado
redaktiLa ĉefa ŝoseo de Centra Ameriko estas la Tut-Amerika Ŝoseo, kiu konektas Nordan Amerikon kaj Sudan Amerikon trairante ĉiun Centramerikan landon krom Belizo. Ĉiu lando ankaŭ havas siajn proprajn ĉefsoseojn kun primaraj kaj sekundaraj vojretoj konektantaj ĉiujn urbojn kaj havenojn.
La plej konektata flughaveno estas la Internacia Flughaveno de Tocumen en Panamurbo, de kie oni povas flugi rekte al ĉiuj ĉefurboj de Centrameriko kaj al ĉiuj de Latinameriko krom La Paz.
La ĉefaj submaraj kablaj konektoj de Centra Ameriko estas MAYA-1, kun transdonokapablo de 95 GBps, kaj ARCOS-1, kun transdonokapablo de 960 GBps. Panamo havas konekton ankaŭ kun SAC, kun 3840 GBps, kaj PAN AM, kun 40 GBps. Gvatemalo havas konekton kun SAm-1, kun 1920 GBps. La alireblo de la Interreto estas malmulta relative al aliaj regionoj.
Vidu ankaŭ
redakti
Referencoj
redakti- ↑ http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&geo=-2&srt=pnan&col=adhoq&msz=1500&va=&pt=a. Arkivita el la originalo je 18-an de majo de 2013.
- ↑ Población por ciudad y área metropolitana en el año 2020. www.ine.gob.gt (2020). Arkivita el la originalo je 2013-07-15. Alirita 22-an de julio de 2020 .
- ↑ Rieu-Millan 1990, p. 43
- ↑ “Fallo Colombia y Nicaragua”, Territorial and maritime dispute Colombia and Nicaragua. Alirita 20-an de septembro de 2019..
- ↑ Abelardo., Morales Gamboa,. (2000) La diáspora de la posguerra : regionalismo de los migrantes y dinámicas territoriales en América Central.. ISBN 9789977681429. OCLC 950220886.
- ↑ http://www.adnmundo.com/contenidos/politica/asesinan_candidatos_rigoberta_menchu_guatemala_elecciones_.html. Arkivita el la originalo je 2021-10-26. Alirita 2021-09-13 .
- ↑ http://www.diariocolatino.com/es/20130213/nacionales/112687/%E2%80%9CEl-Salvador-est%C3%A1-madurando-y-va-por-el-camino-de-la-democracia%E2%80%9D-Luis-Narv%C3%A1ez.htm. Arkivita el la originalo je 16 de febrero de 2013.
- ↑ http://www.eltiempo.com/mundo/latinoamerica/home/fraude-colosal-en-elecciones-de-nicaragua-denuncia-ex-vicepresidente-sergio-ramirez_4659900-1.
- ↑ http://www.elespiritudel48.org/docu/h013.htm.
- ↑ http://web.archive.org/web/http://esa.un.org/wup2009/unup/index.asp?panel=3. Arkivita el la originalo je 2011-10-08. Alirita 2022-07-28 .
- ↑ Clifton L. Holland (2001-2010). Religion in Central America. Arkivita el la originalo je 2021-12-27. Alirita 18-an de septembro, 2014 .
- ↑ Eraro vokante la ŝablonon {{citaĵo el la reto}}: la parametroj url kaj titolo estu ambaŭ precizigitaj .
- ↑ https://www.imf.org/external/datamapper/NGDPD@WEO/OEMDC/ADVEC/WEOWORLD/CMQ
- ↑ Turismo centroamericano crece menos que promedio mundial.
- ↑ http://www.radiolaprimerisima.com/noticias/21375. Arkivita el la originalo je 2020-08-18. Alirita 2021-12-09 .
- ↑ 16,0 16,1 Las “maquilas” no admiten sindicalistas | El Dipló. www.insumisos.com. Arkivita el la originalo je 2012-04-15. Alirita 26-an de junio, 2019 .
