Σταμάτα Ρεβίθη

Σταμάτα Ρεβίθη
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	1866 Σύρος
Θάνατος	1896
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	νέα ελληνική γλώσσα
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	μαραθωνοδρόμος αθλήτρια του στίβου

Η Σταμάτα Ρεβίθη (1866 – μετά το 1896) ήταν Ελληνίδα δρομέας, η οποία διένυσε τη μαραθώνια διαδρομή των 40 χιλιομέτρων στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896. Στους αγώνες δεν επιτρεπόταν η συμμετοχή των γυναικών, ωστόσο η Ρεβίθη επέμενε να λάβει μέρος. Έτρεξε μία ημέρα μετά τον επίσημο αγώνα, αλλά, παρά το ότι ολοκλήρωσε τη διαδρομή σε 5 ώρες και 30 λεπτά και εξασφάλισε μάρτυρες που επιβεβαίωσαν εγγράφως τον χρόνο της, δεν της επιτράπηκε να εισέλθει στο Παναθηναϊκό Στάδιο και να τερματίσει επίσημα. Σκόπευε να υποβάλει τα έγγραφά της στην Ελληνική Ολυμπιακή Επιτροπή με την ελπίδα να αναγνωριστεί το επίτευγμά της, αλλά οι πηγές δεν μας διαφωτίζουν ως προς το αν τελικά το έπραξε. Δεν σώζονται στοιχεία για τη ζωή της ύστερα από το τέλος του αγώνα.

Σύμφωνα με πηγές της εποχής, μία δεύτερη γυναίκα, η Μελπομένη, έτρεξε επίσης στο μαραθώνιο του 1896. Υπάρχουν, όμως, διαφωνίες ανάμεσα στους ιστορικούς των Ολυμπιακών Αγώνων για το ενδεχόμενο η Ρεβίθη και η Μελπομένη να είναι το ίδιο πρόσωπο.

Βιογραφικά στοιχεία

Πριν τους Ολυμπιακούς του 1896

Ο Κουμπερτέν πίστευε ότι «η επαφή με τον γυναικείο αθλητισμό είναι κακή [για τον άντρα αθλητή] και ότι αυτού του είδους ο αθλητισμός δεν πρέπει να συμπεριλαμβάνεται στο Ολυμπιακό πρόγραμμα».

Η Σταμάτα Ρεβίθη γεννήθηκε στη Σύρο το 1866. Πηγές του 1896 φανερώνουν ότι 30 χρόνια μετά τη γέννησή της ζούσε σε κατάσταση φτώχειας στον Πειραιά. Είχε ήδη κάνει δύο γέννες: ένα αγόρι το οποίο πέθανε το 1895 σε ηλικία επτά ετών και ένα ακόμη παιδί, το οποίο ήταν δεκαεπτά μηνών τον καιρό τον Αγώνων. Οι πηγές δεν αναφέρουν τον σύζυγό της και, γι' αυτό, πιθανολογείται ότι ήταν χήρα. Σύμφωνα με τον ιστορικό των Ολυμπιακών Αγώνων Αθανάσιο Ταρασουλέα, η Ρεβίθη ήταν ξανθιά και λεπτή, με μεγάλα μάτια και έμοιαζε πολύ μεγαλύτερη από την ηλικία της.

Η Ρεβίθη πίστευε ότι μπορούσε να βρει εργασία στην Αθήνα. Έχοντας εδραιωμένη την πίστη αυτή, περπάτησε από το σπίτι της έως την πρωτεύουσα, απόσταση 9 χιλιομέτρων περίπου. Το εν λόγω ταξίδι έλαβε χώρα αρκετές μέρες πριν από τον Ολυμπιακό μαραθώνιο, μια ειδική διαδρομή 40 χιλιομέτρων, που βασίστηκε σε ιδεά του Michel Bréal για έναν αγώνα δρόμου από την πόλη του Μαραθώνα έως την Πνύκα και εντάχθηκε στο ολυμπιακό πρόγραμμα στίβου. Πηγή έμπνευσης για τον Bréal υπήρξε ο Φειδιππίδης, ο αγγελιαφόρος που, σύμφωνα με τον θρύλο, έτρεξε από τον Μαραθώνα στην Αθήνα για να ανακοινώσει την νίκη των Ελλήνων στη σχετική μάχη ενάντια στους Πέρσες.

Καθ' οδόν για την Αθήνα, η Ρεβίθη συνάντησε έναν δρομέα. Αυτός της έδωσε λεφτά και τη συμβούλεψε να λάβει μέρος στον μαραθώνιο, ώστε να γίνει διάσημη και, κατά συνέπεια, να βγάλει χρήματα ή να εξασφαλίσει πιο εύκολα δουλειά. Η Ρεβίθη έλαβε την απόφασή της να λάβει μέρος στον αγώνα ύστερα από αυτή τη συζήτηση. Της άρεσε, άλλωστε, από παιδί να τρέχει μεγάλες αποστάσεις και πίστευε ότι μπορούσε να κερδίσει του άντρες διαγωνιζόμενους.

Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1896 ήταν οι πρώτοι της σύγχρονης εποχής και αποτελούσαν την πιο σημαντική διεθνή διοργάνωση πολλαπλών αθλημάτων που είχε φιλοξενήσει έως τότε η Ελλάδα. Οι κανονισμοί, όμως, των Αγώνων δεν επέτρεπαν την εν γένει συμμετοχή των γυναικών. Ο βαρόνος Πιέρ ντε Κουμπερτέν, ο οραματιστής των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων, επηρεασμένος και από τα ήθη του καιρού του—στην Βικτωριανή εποχή οι γυναίκες θεωρούνταν κατώτερες από τους άντρες—αλλά και από το θαυμασμό του για τους Αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες, όπου μόνο οι άντρες είχαν δικαίωμα συμμετοχής, εναντιωνόταν στη συμμετοχή των γυναικών τόσο στους Ολυμπιακούς Αγώνες όσο και γενικότερα στον αθλητισμό. Πίστευε δε ότι το μεγαλύτερο κατόρθωμα για μία γυναίκα ήταν να ενθαρρύνει τους γιους της να διακριθούν στον αθλητισμό και να επικροτεί, ακολούθως, τις προσπάθειες των ανδρών.

Ο μαραθώνιος του 1896

Η Ρεβίθη έφτασε στην τοποθεσία της εκκίνησης την Πέμπτη, 9 Απριλίου [Γ.Η. 28 Μαρτίου], όπου οι αθλητές είχαν ήδη συγκεντρωθεί για τον αγώνα της επόμενης ημέρας. Στο μικρό χωριό του Μαραθώνα την υποδέχτηκε θερμά ο δήμαρχος, που τη φιλοξένησε, μάλιστα, στο σπίτι του. Η αθλήτρια προσέλκυσε το ενδιαφέρον των δημοσιογράφων, στις ερωτήσεις των οποίων απάντησε, ενώ ήταν ετοιμόλογη όταν ένας δρομέας από το Χαλάνδρι την πείραξε, προβλέποντας ότι τη στιγμή που θα έμπαινε στο στάδιο αυτό, θα ήταν πλέον άδειο από κόσμο. Η Ρεβίθη του απάντησε ότι δεν θα έπρεπε να προσβάλλει τις γυναίκες, καθώς οι άντρες αθλητές είχαν ήδη ταπεινωθεί από τους Αμερικάνους.

Ο Σπυρίδων Λούης εισερχόμενος στο Παναθηναϊκό Στάδιο στο τελείωμα του μαραθωνίου. Μόνο 9 από τους 17 δρομείς τερμάτισαν, μία ημέρα πριν από τον μαραθώνιο της Ρεβίθη.

Πριν από την εκκίνηση του αγώνα το πρωί της Παρασκευής, 10 Απριλίου [Γ.Η. 29 Μαρτίου], ο γηραιός ιερέας του Μαραθώνα, Ιωάννης Βελιώτης, ανέλαβε να διαβάσει μία προσευχή για τους αθλητές στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη. Ο Βελιώτης, όμως, δεν δέχθηκε να ευλογήσει και την Ρεβίθη, επειδή αυτή δεν ήταν επισήμως αναγνωρισμένη αθλήτρια. Τελικά, η οργανωτική επιτροπή της αρνήθηκε τη συμμετοχή στον αγώνα με την επίσημη δικαιολογία ότι είχε λήξει η προθεσμία υποβολής συμμετοχών. Ωστόσο, σύμφωνα με τους ιστορικούς David Martin και Roger Gynn, το πραγματικό εμπόδιο ήταν το φύλο της. Σύμφωνα με τον Ταρασουλέα, οι διοργανωτές τής υποσχέθηκαν ότι θα αγωνιζόταν με μια ομάδα γυναικών από την Αμερική σε άλλο αγώνα στην Αθήνα, ο οποίος όμως ουδέποτε πραγματοποιήθηκε.

Τελικά, η Ρεβίθη ξεκίνησε να διανύσει μόνη της τη μαραθώνια διαδρομή στις 8:00 την επόμενη ημέρα. Πριν εκκινήσει, εξασφάλισε από τον δάσκαλο της πόλης, τον δήμαρχο και τον ειρηνοδίκη υπεύθυνη δήλωση, στην οποία βεβαιωνόταν η ώρα αναχώρησης από το Μαραθώνα. Έτρεξε τη διαδρομή με σταθερό ρυθμό και έφτασε στα Παραπήγματα (το μέρος όπου σήμερα βρίσκεται το νοσοκομείο Ευαγγελισμός, κοντά στο Χίλτον) στις 13:30 (5½ ώρες). Στη Ρεβίθη δεν επιτράπηκε η είσοδος στο Παναθηναϊκό Στάδιο, καθώς την σταμάτησαν κάποιοι αξιωματικοί στα Παραπήγματα, από τους οποίους ζήτησε και εξασφάλισε αναφορά, όπου πιστοποιούταν η ώρα άφιξής της στην Αθήνα. Ακολούθως, η δρομέας δήλωσε στους δημοσιογράφους ότι ήθελε να συναντήσει τον Τιμολέοντα Φιλήμονα, Γενικό Γραμματέα της Ελληνικής Ολυμπιακής Επιτροπής, ώστε να του εκθέσει την υπόθεσή της. Οι ιστορικοί πιστεύουν ότι σχεδίαζε να καταθέσει τα έγγραφά της στην Ελληνική Ολυμπιακή Επιτροπή, με την ελπίδα ότι θα της αναγνώριζαν το κατόρθωμά της. Δεν ανακαλύφθηκαν, όμως, ποτέ ούτε τα έγγραφά της αυτά ούτε κάποιο άλλο έγγραφο της Ελληνικής Ολυμπιακής Επιτροπής, που να επιβεβαιώνουν ότι η Ρεβίθη υλοποίησε τα σχέδιά της.

Επίλογος

Δεν υπάρχει κάποια αναφορά για τη ζωή της Ρεβίθη μετά το μαραθώνιο. Αν και κάποιες εφημερίδες δημοσίευσαν άρθρα για την ιστορία της, δεν αναφέρουν τίποτα για τη μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες ζωή της. Δεν είναι γνωστό ούτε αν συνάντησε τον Φιλήμονα ούτε αν βρήκε ποτέ δουλειά. Όπως παρατηρεί χαρακτηριστικά ο Ταρασουλέας, «η Σταμάτα Ρεβίθη χάθηκε στη σκόνη της ιστορίας». Η Βάιολετ Πίρσι (Violet Piercy) από το Ηνωμένο Βασίλειο ήταν η πρώτη γυναίκα που τερμάτισε σε επίσημα χρονομετρημένη μαραθώνια διαδρομή (στις 3 Οκτωβρίου του 1926 στη Μεγάλη Βρετανία), με χρόνο 3 ώρες και 40 λεπτά. Η επίσημη, όμως, συμμετοχή γυναικών σε ολυμπιακό μαραθώνιο επετράπη μόλις στους Αγώνες του 1984 με νικήτρια την Τζοάν Μπενουά (Joan Benoit) και χρόνο 2 ώρες και 24 λεπτά.

Μελπομένη

Πίνακας της Μούσας Μελπομένης από τον Έντουαρντ Σίμονς (1891) - Κτήριο Τόμας Τζέφερσον, Ουάσιγκτον. Σύμφωνα με ορισμένους σύγχρονους ιστορικούς των Ολυμπιακών Αγώνων και δημοσιογράφους, η Μελπομένη και η Ρεβίθη είναι το ίδιο πρόσωπο και στην Ελληνίδα αθλήτρια αποδόθηκε το όνομα της Μούσας.

Το Μάρτιο του 1896, η γαλλόφωνη εφημερίδα της Αθήνας Messager d' Athènes (Αγγελιαφόρος των Αθηνών) ανέφερε ότι γινόταν «λόγος για μια γυναίκα η οποία είχε δηλώσει συμμετοχή στο μαραθώνιο. Στη δοκιμαστική διαδρομή, την οποία ολοκλήρωσε μόνη της [...] χρειάστηκε 4½ ώρες για να διανύσει την απόσταση των 42 [sic] χιλιομέτρων, που χωρίζουν τον Μαραθώνα από την Αθήνα.» Αργότερα τον ίδιο χρόνο, ο Franz Kémény, ιδρυτικό μέλος της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής από την Ουγγαρία, έγραψε στα γερμανικά ότι «όντως μία κυρία, η Κυρία Μελπομένη, ολοκλήρωσε τον μαραθώνιο των 40 χιλιομέτρων σε 4½ ώρες και αιτήθηκε όπως συμμετάσχει στο διαγωνιστικό κομμάτι των Ολυμπιακών αγώνων. Η επιτροπή φέρεται να απέρριψε το αίτημά της.» Σύμφωνα με τους Martin και Gynn, «είναι περίεργο το γιατί δεν αναφέρεται ολόκληρο το όνομα της Μελπομένης». Το δημοσίευμα της Messager d' Athènes παρέμεινε στην αφάνεια για περίπου 30 χρόνια, έως ότου επανεμφανίστηκε σε τεύχος του Der Leichtathlet.

Ο ιστορικός των Ολυμπιακών Αγώνων Karl Lennartz πιστεύει ότι στο μαραθώνιο του 1896 έτρεξαν δύο γυναίκες και πως το όνομα «Μελπομένη» επιβεβαιώνεται τόσο από τον Kémény όσο και από τον Άλφρεντ Χάγιος, δις ολυμπιονίκη κολύμβησης του 1896. Ο Lennartz παρουσιάζει την ακόλουθη εκδοχή των γεγονότων: Μία νεαρή γυναίκα ονόματι Μελπομένη ήθελε να τρέξει στην κούρσα και ολοκλήρωσε τη διαδρομή σε 4½ ώρες στα τέλη Φεβρουαρίου ή στις αρχές Μαρτίου. Η οργανωτική επιτροπή, ωστόσο, δεν της επέτρεψε να τρέξει στον επίσημο μαραθώνιο και η εφημερίδα Ακρόπολις άσκησε κριτική στην απόφαση αυτή. Ο ολυμπιακός μαραθώνιος έλαβε χώρα στις 10 Απριλίου [Γ.Η. 29 Μαρτίου] 1896, όμως μία άλλη γυναίκα δρομέας, η Σταμάτα Ρεβίθη, πραγματοποίησε τη διαδρομή σε 5½ ώρες στις 11 Απριλίου [Γ.Η. 30 Μαρτίου] 1896. Οι εφημερίδες Άστυ, Νέος Αριστοφάνης και Ατλαντίδα μνημόνευσαν το γεγονός στις 12 Απριλίου [Γ.Η. 31 Μαρτίου] 1896.

Σύμφωνα με τον Ταρασουλέα, δεν υπάρχουν δημοσιεύματα στον ελληνικό τύπο της εποχής που να αναφέρουν την Μελπομένη ονομαστικά, ενώ αντιθέτως, το όνομα της Ρεβίθη μνημονεύεται πολλές φορές. Ο Ταρασουλέας πιθανολογεί ότι η Μελπομένη και η Ρεβίθη είναι το ίδιο πρόσωπο, ενώ οι Martin και Green έχουν την άποψη ότι «ένα δημοσίευμα της εποχής, που αναφέρει τη Ρεβίθη ως γνωστή μαραθωνοδρόμο, θα μπορούσε να εξηγήσει την προηγούμενη ολοκλήρωση της διαδρομής από κάποια γυναίκα—η γυναίκα αυτή ήταν η ίδια η Ρεβίθη και όχι η Μελπομένη». Η ημερήσια εφημερίδα της Αθήνας Εστία της 4ης Απριλίου [Γ.Η. 23 Μαρτίου] 1896 αναφέρεται στην «παράξενη γυναίκα, η οποία έχοντας τρέξει λίγες ημέρες πριν στο δοκιμαστικό μαραθώνιο, σκοπεύει να διαγωνιστεί τη μεθεπόμενη ημέρα. Σήμερα ήρθε από τα γραφεία μας και είπε: Αν με εμποδίσουν, θα βγάλω τα παπούτσια μου και θα συνεχίσω ξυπόλητη». Επιπλέον, ο Ταρασουλέας σημειώνει ότι στις 13 Μαρτίου [Γ.Η. 1 Μαρτίου] 1896 μια ακόμη τοπική εφημερίδα μας πληροφορεί ότι μια γυναίκα και το μωρό της καταχωρήθηκαν για να τρέξουν στον μαραθώνιο, χωρίς όμως και πάλι να γίνεται μνεία του ονόματός της. Προσπαθώντας να λύσει το μυστήριο, ο Ταρασουλέας εκτιμά ότι «πιθανώς η Ρεβίθη είχε δύο ονόματα ή για άγνωστους λόγους της αποδόθηκε το όνομα της Μούσας Μελπομένης».

Πηγές

• Ελευθεράτος, Διονύσης (12 Απριλίου 2008). «11 Απριλίου 1896». Ελεύθερος Τύπος. 
• Boulongne, Yves-Pierre (Φεβρουάριος–Μάρτιος 2000). «Pierre de Coubertin and womens sport» (PDF). Olympic Review: 23–26. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2010-08-08. https://web.archive.org/web/20100808184605/http://www.la84foundation.org/OlympicInformationCenter/OlympicReview/2000/OREXXVI31/OREXXVI31za.pdf. Ανακτήθηκε στις 2008-09-15. 
• DeFrantz, A. (1993). «The Olympic Games: Our Birthright to Sports». Στο: Cohen, Greta L. Women in Sport: Issues and Controversies. Sage. ISBN 0803949790. 
• Domosh, Mona (2001). «Victorian Lady Travelers». Putting Women in Place: Feminist Geographers Make Sense of the World. Guilford Press. ISBN 1572306688. 
• Fóldes, Eva (1964). «Women at the Olympics – A Historical Survey of the Physical Education of Women» (PDF). Report of the Fourth Summer Session of the International Olympic Academy: 105–114. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2007-06-27. https://web.archive.org/web/20070627103419/http://www.sport.uni-mainz.de/Olympia/IOA/IOA_page1_to191.pdf. Ανακτήθηκε στις 2008-07-26. 
• Jenkins, Simon P. R. (2005). «Gender Differences». Sports Science Handbook. 1. Multi-Science Publishing. ISBN 0906522366. 
• «Joan Benoit». Profiles. International Olympic Committee. Ανακτήθηκε στις 16 Σεπτεμβρίου 2008. 
• Lennartz, Karl (Χειμώνας 1994). «Two Women Ran the Marathon in 1896» (PDF). Citius, Altius, Fortius 2 (1): 11–12. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2008-08-30. https://web.archive.org/web/20080830030102/http://www.la84foundation.org/SportsLibrary/JOH/JOHv2n1/JOHv2n1h.pdf. Ανακτήθηκε στις 2008-07-26. 
• Longman, Jere (10 Αυγούστου 1997). «In Footsteps of History, It's Suzuki in Marathon». Sports (The New York Times). http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9F00E7DE103CF933A2575BC0A961958260. Ανακτήθηκε στις 2008-07-25. 
• Lovett, Charlie (1997). «The Fight to Establish the Women's Race». Olympic Marathon: A Centennial History of the Games' Most Storied Race. Praeger Publishers. ISBN 0275957713. Ανακτήθηκε στις 25 Ιουλίου 2008. 
• Lucas, John A. (1976). «A History of the Marathon Race» (PDF). Journal of Sport History 3 (2): 120–138. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2011-04-19. https://web.archive.org/web/20110419123623/http://la84foundation.org/SportsLibrary/JSH/JSH1976/JSH0302/jsh0302d.pdf. Ανακτήθηκε στις 2008-09-16. 
• Mallon, Bill (1998). «1896 Olympic Games – Analysis and Summaries». The 1896 Olympic Games (PDF). Jefferson, North Carolina, and London: McFarland & Company, Inc. ISBN 0786403799. 
• Malone, Emmet (14 Αυγούστου 2007). «And at the Starting Line». The Irish Times. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2018-09-19. https://web.archive.org/web/20180919170959/http://www.e-tipos.com/content/staticfiles/issues/2008/04/12/Review/review_46%2031.pdf. Ανακτήθηκε στις 2008-07-25. 
• Martin, David E. (2000). «The Olympic Marathon». Running through the Ages. Human Kinetics. ISBN 0880119691. 
• Miragaya, Ana (2002). «The Female Olympian». Στο: Da Costa, Lamartine P. Olympic Studies – Current Intellectual Crossroads (PDF). Rio de Janeiro: Editora Gama Filho. ISBN 8574440345. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 8 Ιανουαρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 18 Δεκεμβρίου 2011. 
• Payne, Kay E. (2001). «Persuasive Attempts at Shaping Gender Roles». Different but Equal: Communication between the Sexes. Greenwood Publishing Group. ISBN 0275965228. 
• Philimon, Timoleon J. (1897). «Organization of the Games of 1896». Στο: Coubertin, Pierre De; Philemon, Timoleon J.N.; Politis, G.; Anninos, Charalambos. The Olympic Games: BC 776 – AD 1896 (PDF). Athens: Charles Beck. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 16 Ιανουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 25 Ιουλίου 2008. 
• «Piraeus Prefecture». Greece 2000. Athens: Editions XXI Century. 1987. 
• Tamini, Noel (Μάρτιος 1993). «Women always in the Race» (PDF). Olympic Review (307): 204–208. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2018-09-19. https://web.archive.org/web/20180919170923/http://library.la84.org/OlympicInformationCenter/OlympicReview/1993/ore307/ORE307m.pdf. Ανακτήθηκε στις 2008-09-10. 
• Tarasouleas, Athanasios (Οκτώβριος–Νοέμβριος 1997). «Stamata Revithi, "Alias Melpomeni"» (PDF). Olympic Review 26 (17): 53–55. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2018-04-14. https://web.archive.org/web/20180414172250/http://library.la84.org/OlympicInformationCenter/OlympicReview/1997/oreXXVI17/oreXXVI17zg.pdf. Ανακτήθηκε στις 2008-07-25. 
• Tarasouleas, Athanasios (Καλοκαίρι 1993). «The Female Spiridon Loues» (PDF). Citius, Altius, Fortius 1 (3): 11–12. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2007-12-02. https://web.archive.org/web/20071202085515/http://www.aafla.org/SportsLibrary/JOH/JOHv1n3/JOHv1n3e.pdf. Ανακτήθηκε στις 2008-07-25. 
• Young, David C. (2004). «Modern Issues: The Marathon and Torch Relay». A Brief History of the Olympic Games. Οξφόρδη: Blackwell. ISBN 1-405-11130-5. OCLC 54111254.