Kpatu Naa Ashɛtu

Kpatu Naa Ashɛtu

ninsala

Paɣa bee doo	Paɣa
O ya Tiŋgbaŋ	Ghana
Yumaŋli	Aisha
Bala yɛlibu, sabbu bee buɣisibu	Dagbanli
Tuma	naa

Kpatu Naa Ashɛtu daa nyɛla Naa Andani Jɛngbariga bipuɣinga. Naa Andani Jɛngbariga, "pupɔrigu zaŋ dirigu bini ŋmaligi ti sɔŋ dirigu dooshee, yuɣumpina bili gɔhi tiligi ŋmɛri, wantambiri wantam; a bi sɔŋ ka yɛn kpuɣi zaŋmi ka ti nya", n-daa dɔɣi Kpatu Naa Ashɛtu, "puusuɣuli yɔhim tua ka tua niŋ gbamgbam, Naawuni chɛli dikpuni din viɛla ka kpamba ʒini tabili ka bihi paɣi wuni."

O zaashee

Kpatu Naa Ashɛbu daa nyɛla o ba Naa Andani Jɛngbariga pakpaŋ ŋun daa kpaŋ o maŋa pam o ba kalinsi nyaaŋa. O daa dila Kpatu Naa yili din nyɛ paɣaba nama puuni zaɣayini la. Paɣaba nama puuni, Gundo Naa nyaaŋa Kpatu Naa m-paya. Kpatu Naa tuuntumsa galisiya pam Dagbaŋ pulini.

O daŋ

Kpatu Naa Ashɛtu daa yila Naa Gbewaa zuliya puuni na. O yɛba daa nyɛla Naa Gariba Buɣidabili, "Tizaa na gbihirimi ku baŋ ŋun zom, ŋuma ŋuma yɛligu ni kari sana, dabirigu nya vali daŋ fabila; ni o zuɣu, ni o shee, ni o yaaŋa, maligim lura di ku ŋmani saa, napɔŋ no bindi n-zaŋ nyahi mɔri." Naa Gariba n-daa dɔɣi Naa Andani Jɛngbariga ka Naa Andani Jɛngbariga mi dɔɣi Kpatu Naa Ashɛtu ka dɔɣi Naa Yakubu Nantoo, "Nantoo che biɛm ka mɔhi gari kɔbiga, ninyino ku bahi mɔni o yɛn bahimi ka ŋuni di? Ninyino mi ku pa tantani o yɛn pami ka ŋuni vaai? Ŋuni ba bilichini suhuni bandi ŋuni n-gari ŋun kɔhi so buɣila, balim balim koligu ku cheei yom." Kpatu Naa Ashɛtu daa dɔɣila Yalzolilana Laɣifu, "laɣifu ka kpam ka ban yurili gari kɔbiga, bini din yɛm guli bini, paɣa bia daa dola baatiŋli n-lee yɔnahu ŋuhiri ni dabba bihi di paana". Naa Yakubu Nantoo mi daa dɔɣila Aburu (Naa Ablai Naɣibiɛɣu) ni o tizo Andani (Naanigoo/Girilɔŋ/Gaʒeeli), ka lahi dɔɣi bɛ tizɔhi.

Kpatu Naa Ashɛtu nyɛla Naa Andani Jɛngbariga bipuɣinga (1760-1778). Napaɣa Kidii Ŋanpii daa nyɛla Kpuŋkpan paɣa. Ŋuni daa dɔɣi Kpatu Naa Ashɛtu mini Naa Yakubu Nantoo, ka Kpatu Naa Ashɛtu mi dɔɣi Yelizoli Lana Laɣifu (pakpaŋ bia ŋun mali nimmohi, o ni gari zuu bia). Di wuhiya ni bɛ zuliya maa zaa ni tooi behi bi piligu ti gbaai lala tuuli Kpuŋkpan paɣa ŋɔ.

Kpatu Naa Ashɛtu " dikilijini ku zo saa" daa nyɛla Naa Andani Jɛngbariga (Pupɔrigi zaŋ dirigu bini, n-ŋmaligi sɔŋ dirigu dooni, Yuɣimpini bili gɔhi n-tiligi ŋmɛri).

Kpatu Naa Ashɛtu tizo doo talahi n daa nyɛ Naa Yakubu Nantoo (Nantoo che biɛm ka mɔha gari kɔbiga, balim balim kɔligu ku cheei yom).

Yani ni daa lu, di daa lula Kpatu Naa Ashɛtu dunoli ni dama ŋuni daa nye kpema. Tɔ amaa, o ni daa nyɛ paɣa la zuɣu dama paɣi bi diri Yani. Shaawara ni gbaai, ka Yɔɣu Kpamba gbaai ni bi zaŋti Naa Suman Zoli.

Din boŋɔ daa bi doni vɛinyɛla nti Kpatu Naa Ashɛtu, o bidibiga Yidantɔɣim ŋun daa kana ni o ti nyɛ o ŋahiba ni  di Yani shɛm ni o nyandoliba daa gbaai soli ni o labi Yelizoli. O ni labira, ka o zani ni o puhi o ma ni bɛ zuɣusuŋ.

Yidantɔɣim ni kpe o ma sani, o ma daa bi larigi o nini. Bɛni puhi taba naai di fahimi, ka Yidantɔɣim yɛli" niti zuɣusuŋ ti daŋ maa nye nasara ".

N ŋahiba Naa Suman Zoli di Yani gbana, ka Kpatu Naa Ashɛtu tuhi nintɔri sɔŋ tiŋa. Ka tim boli bia ni o zaŋmi saɣim na ti ti Yidantɔɣim ka o di ka labi yiŋa.

N dɔɣi bia chɔɣifu, vi dima! Oiy Mma taali bo kan tum ti diri n-ŋɔ vi? Ka Yidantɔɣim bohi. Ka o ma lahi tuhi sɔŋ n yɛli " diyi pa dabiɛm lana, bi ŋuni n lari o ba turi?" n di vi.

Ka daɣila a suhi piɛli mi a ŋahiba Miɛŋ Lana Yakubu ni bi nya Yani di? A dihi ma vi! Diyi pa ni nye paɣa zuɣu, mani n di tu ni n-nye Yaan-Naa ka a di nye Yaanabia, n zaɣisila Dagbaŋ nabihi ka kuli a ba ŋun daa musulinsi baŋda dama baɣa daa yɛli ma ni nti yan dɔɣila dahinsheli ninvuɣ timsili n yi kuli a ba.

Zuŋɔ, vi dima dama n daa niŋla yoli. A ŋahiba Yakubu ni tooi kpi ka bi di Yani, kati nyaangi maa kutooi lahi di Yani. Ka daɣila ŋɔ ka a booni nasara? A dihi ma vi! Bia so ni boli maa baa?

Zaŋmi sohila saɣim nti Yidantɔɣim ka o di ka gbaai soli. Saha ŋɔ, Yelizoli Lana Laɣifu suhupielli zom barigi, n kpalim la suhuyiɣsili, namboɣu ni yɔlitɛm. Ka o baŋ ni ʒilinsili n di o,ni suhuyiɣsili ka o yɛli Mma " ni che ka a baŋ ni pa bia chɔɣifu n-nyema".

Ni che ka n-ŋahiba Yakuba lee Yaan-Naa Dagbaŋ nim bori bee bi jɛ. Yelizoli Lana Laɣifu ka kpam yɛtɔɣa n daa bala (pakpaŋ dapal yɛlbierili, di ku biɛ ninyino). Ka o puhi o ma ka chɛbiso ka gbaai Yelizoli soli.

Yaan-Naa Suman Zoli nam dibu saha (1778-1799). Yelizoli Lana Laɣifu daa nya yaa pam ka nyɛ binzorigu o tab' ni. Yelizoli Lana Laɣifu daa niŋla kpaŋ maŋa ni o sɔŋ o ŋahiba ŋun nyɛ o ma talahi tizo doo, ŋun daa na diri Miɛŋ ni o bo Yani.

Yelizoli Lana Laɣifu mini Naa Yakubu laɣim tɔbu bihi ka libigi Yaan-Naa Suman Zoli, n nyaŋ o mini o tɔbu bihi ka ku Naa Suman Zoli ka Miɛŋ Lana Yakubu di Yani ka o nam yuli daa nye Yaan-Naa Yakubu I n gbubi Dagbaŋ hali ni o kpibu yuuni 1839.