Neidio i'r cynnwys

Nairobi

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Dyma ddiwygiad cyfredol y dudalen Nairobi a ddiwygiwyd gan Craigysgafn (sgwrs | cyfraniadau) am 11:14, 2 Hydref 2023. Mae'r URL yn y Bar Lleoliad uwchben yn ddolen barhaol i'r fersiwn hwn o'r dudalen hon.
(gwahan) ← Fersiwn blaenorol | Fersiwn diweddaraf (gwahan) | Fersiwn mwy newydd → (gwahan)
Nairobi
Mathendid daearyddol, gweinyddol yn Cenia, dinas fawr Edit this on Wikidata
Poblogaeth5,545,000 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 1899 Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+03:00 Edit this on Wikidata
Gefeilldref/i
Denver, Raleigh, Kunming, Colonia Tovar, Pingxiang, Rio de Janeiro, Parintins Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolDyffryn yr Hollt Deheuol Edit this on Wikidata
SirSir Nairobi Edit this on Wikidata
GwladBaner Cenia Cenia
Arwynebedd696 km² Edit this on Wikidata
Uwch y môr1,661 metr Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau1.2864°S 36.8172°E Edit this on Wikidata
KE-110 Edit this on Wikidata
Map
[golygwch ar Wicidata]

Prifddinas a dinas fwyaf Cenia yw Nairobi a chyfeirir ati'n aml fel "Dinas Werdd yr Haul". Daw'r enw 'Nairobi' o'r Maasai Enkare Nyorobi, "man y dyfroedd oer". Gyda phoblogaeth o dros 5,545,000 (2016)[1] yn y ddinas a thua 10 miliwn yn yr ardal ddinesig ehangach, hi yw'r ddinas fwyaf yn Nwyrain Affrica a'r bedwaredd yn Affrica o ran poblogaeth. Llifa Afon Nairobi ("y dyfroedd oer") drwy'r ddinas, 1,795 metr (5,889 tr) uwch lefel y môr.[2]

Sefydlwyd Nairobi ym 1899 gan awdurdodau trefedigaethol (neu Colonial) Lloegr yn Nwyrain Affrica, fel depo rheilffordd ar Reilffordd Wganda.[3] Tyfodd y dref yn gyflym i gymryd lle Mombasa fel prifddinas Cenia erbyn 1907.[4] Ar ôl annibyniaeth y wlad ym 1963, daeth Nairobi'n brifddinas Gweriniaeth Cenia.[5] Yn ystod cyfnod trefedigaethol Cenia, daeth y ddinas yn ganolfan ar gyfer diwydiant coffi, te a sisal.[6][7]

Lleoliad Nairobi o fewn Cenia

Yn gartref i filoedd o fusnesau o Cenia a dros 100 o gwmnïau a sefydliadau rhyngwladol mawr, gan gynnwys Rhaglen Amgylcheddol y Cenhedloedd Unedig (Amgylchedd y Cenhedloedd Unedig) a Swyddfa'r Cenhedloedd Unedig yn Nairobi (UNON), mae Nairobi yn ganolbwynt ar gyfer busnes a diwylliant. Saif Cyfnewidfa Gwarantau Nairobi (Nairobi Securities Exchange; NSE) yn un o'r mwyaf yn Affrica a'r gyfnewidfa ail-hynaf ar y cyfandir. Hon yw pedwerydd cyfnewidfa fwyaf Affrica o ran cyfaint y masnachu dyddiol. Gerllaw, ceir Parc Cenedlaethol Nairobi gyda gwarchodfa anifeiliaid-mawr.[8]

Mae dinas Nairobi yn gorwedd oddi fewn i ranbarth Metropolitan Nairobi (neu Nairobi Fwyaf), sy'n cynnwys 5 allan o 47 sir Cenia, ac sy'n cynhyrchu tua 60% o Gynnyrch Mewnwladol Crynswth y genedl gyfan. Y siroedd yw:

Ardal Sir Arwynebedd (km2) Poblogaeth
census 2019		 Trefi / dinasoedd yn y sir
Core Nairobi Sir Nairobi 696 4,397,073 Nairobi
Northern Metro Sir Kiambu 2,449.2 2,417,735 Kiambu, Thika, Limuru, Ruiru, Karuri, Kikuyu, Ruaka, Kahawa a Githunguri
North Eastern Metro Sir Murang 2,325.8 1,056,640 Gatanga, Kandara, Kenol/Kabati, Murang'a
Southern Metro Sir Kajiado 21,292.7 1,107,296 Kajiado, Olkejuado, Bissil, Ngong, Kitengela, Kiserian, Ongata Rongai
Eastern Metro Sir Machakos 5,952.9 1,421,932 Kangundo-Tala, Machakos, Athi
Cyfanswm Metro Nairobi 32,715.5 10,400,676

Ffynhonnell: Nairobi Metro/ Cyfrifiad Cenia Archifwyd 2021-01-24 yn y Peiriant Wayback

Hanes

[golygu | golygu cod]

Hanes cynnar

[golygu | golygu cod]
Mynedfa i Orsaf Reilffordd Nairobi 1899
Nairobi yn 1899

Yn wreiddiol, roedd safle Nairobi yn rhan o gors anghyfannedd.[9] Daw'r enw Nairobi ei hun o'r ymadrodd Maasai sy'n golygu "dyfroedd cŵl", gan gyfeirio at y llif dŵr oer a lifai trwy'r ardal.[10] Gyda dyfodiad Rheilffordd Wganda, nodwyd y safle gan Syr George Whitehouse ar gyfer depo siop, tir siyntio a maes gwersylla ar gyfer y llafurwyr Indiaidd a weithiai ar y rheilffordd. Roedd Whitehouse, prif beiriannydd y rheilffordd, yn ffafrio'r safle fel man gorffwys delfrydol oherwydd ei ddrychiad uchel, yr hinsawdd dymherus, ei gyflenwad dŵr digonol a'i fod wedi'i leoli ychydig cyn esgyniad serth sgarpiau Limuru.[11][12] Cafodd y dewis hwn ei feirniadu fodd bynnag gan swyddogion o fewn llywodraeth y Protectorate a oedd yn teimlo bod y safle'n rhy wastad, wedi'i ddraenio'n wael ac yn gymharol anffrwythlon.[13]

Yn ystod yr oes cyn-drefedigaethol, roedd pobl Cenia'n byw mewn pentrefi ymhlith eu llwythau a'u diwylliannau lle roedd ganddyn nhw lywodraethwyr yn eu cymunedau yn hytrach nag arlywydd.[13]

Ym 1898, comisiynwyd Arthur Church i ddylunio cynllun y dref gyntaf ar gyfer y depo rheilffordd. Roedd yn cynnwys dwy stryd - Victoria Street a Station Street (yn iaith y goresgynwyr gwyn), deg rhodfa, adeiladau staff ac ardal fasnachol Indiaidd. Cyrhaeddodd y rheilffordd Nairobi ar 30 Mai 1899, a chyn bo hir disodlodd Nairobi Machakos fel pencadlys gweinyddiaeth y dalaith ar gyfer talaith Ukamba.[14][15]

Fodd bynnag, roedd y blynyddoedd cynnar yn llawn o broblemau malaria gan arwain at o leiaf un ymgais i ail-leoli'r dref mewn man arall.[16] Yn gynnar yn y 1900au, ailadeiladwyd Bazaar Street (Biashara Street erbyn hyn) yn llwyr ar ôl i'r pla ddechrau a llosgi'r dref wreiddiol.[17]

Rhwng 1902 a 1910, cynyddodd poblogaeth y dref o 5,000 i 16,000 a thyfodd o amgylch gweinyddiaeth a thwristiaeth, ar ffurf hela anifeiliaid-mawr i ddechrau.[18] Ym 1907, disodlodd Nairobi Mombasa fel prifddinas Protectorate Dwyrain Affrica.[19] Erbyn dechrau'r Rhyfel Byd Cyntaf, roedd Nairobi wedi'i hen sefydlu fel trefedigaeth ymsefydlwyr Ewropeaidd trwy fewnfudo a dieithrio tir.[20] Ym 1919, cyhoeddwyd statws bwrdeistref i Nairobi.[21][22]

Yn 1921, roedd gan Nairobi 24,000 o drigolion, gyda 12,000 ohonynt yn Affricaniaid brodorol.[23] Byddai'r degawd nesaf yn gweld twf yng nghymunedau brodorol Affrica i Nairobi, lle byddent yn mynd ymlaen i fod yn fwyafrif am y tro cyntaf.[23]

Annibyniaeth

[golygu | golygu cod]

Dechreuodd ehangu parhaus y ddinas ddigio’r Maasai, gan fod y ddinas yn dwyn eu tiroedd i’r de. Roedd hefyd yn gwylltio pobl Kikuyu, a oedd am i'r tir gael ei ddychwelyd iddynt. Ar ôl diwedd yr Ail Ryfel Byd, datblygodd y ffrithiant hwn yn wrthryfel Mau Mau. Cafodd Jomo Kenyatta, darpar arlywydd Cenia ei garcharu am ei ran, er nad oedd tystiolaeth yn ei gysylltu â'r gwrthryfel. Arweiniodd y pwysau cynyddol hwn, a roddwyd gan y bobl leol ar Brydain, at annibyniaeth Cenia yn 1963, gyda Nairobi yn brifddinas y weriniaeth newydd.

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ http://www.demographia.com/db-worldua.pdf.
  2. ↑ AlNinga. "Attractions of Nairobi". alninga.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 Medi 2007. Cyrchwyd 14 Mehefin 2007.
  3. ↑ Roger S. Greenway, Timothy M. Monsma, Cities: missions' new frontier, (Baker Book House: 1989), t.163.
  4. ↑ mombasa.go.ke (2018-07-28). "History of Mombasa". Mombasa County. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-01-26. Cyrchwyd 2021-03-25.
  5. ↑ britannica.com. "Nairobi History". www.britannica.com/. Cyrchwyd 18 Chwefror 2020.
  6. ↑ "Production". East Africa Sisal (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-05-24.
  7. ↑ Rashid, Mahbub (2016-06-16). The Geometry of Urban Layouts: A Global Comparative Study (yn Saesneg). Springer. ISBN 978-3-319-30750-3.
  8. ↑ [1] Archifwyd 3 Rhagfyr 2008 yn y Peiriant Wayback
  9. ↑ Donald B. Freeman, City of Farmers: Informal Urban Agriculture in the Open Spaces of Nairobi, Kenya, McGill-Queen's Press - MQUP, 1 Mawrth 1991
  10. ↑ Frédéric Landy, From Urban National Parks to Natured Cities in the Global South: The Quest for Naturbanity, Springer, 20 Gorffennaf 2018, p.50
  11. ↑ "Anne-Marie Deisser 2016, tud.76"; Anne-Marie Deisser, Mugwima Njuguna, Conservation of Natural and Cultural Heritage in Kenya, UCL Press, 7 Hydref 2016, tud.76
  12. ↑ United Nations University. "Nairobi: National capital and regional hub". unu.edu. Cyrchwyd 17 Mehefin 2007.
  13. ↑ 13.0 13.1 Tignor, Robert L. (1971). "Colonial Chiefs in Chiefless Societies". The Journal of Modern African Studies 9 (3): 339–359. doi:10.1017/S0022278X00025131. JSTOR 159669. https://www.jstor.org/stable/159669?seq=1. Adalwyd 28 Medi 2020.
  14. ↑ Roman Adrian Cybriwsky, Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture, ABC-CLIO, USA, 2013, tud. 303
  15. ↑ The Eastern Africa Journal of Historical and Social Sciences Research, Volume 1, Indiana University, 8 Publishers, 1996
  16. ↑ Reiter, Paul (5 Rhagfyr 2009). "The inconvenient truth about malaria". Spectator.
  17. ↑ "The man who saved Nairobi from the Bubonic Plague – Owaahh". Owaahh (yn Saesneg). 16 Ebrill 2014. Cyrchwyd 19 Ionawr 2018.
  18. ↑ Sana Aiyar, Indians in Kenya: The Politics of Diaspora, Harvard University Press, 2015, tud.42
  19. ↑ Claire C. Robertson, Trouble Showed the Way: Women, Men, and Trade in the Nairobi Area, 1890–1990, Indiana University Press, 1997, tud.16
  20. ↑ Claire C. Robertson, Trouble Showed the Way: Women, Men, and Trade in the Nairobi Area, 1890–1990, Indiana University Press, 1997, tud.13
  21. ↑ Merriam-Webster, Inc (1997). Merriam-Webster's Geographical Dictionary. Merriam-Webster. t. 786. ISBN 0-87779-546-0.
  22. ↑ Britannica, Nairobi, britannica.com, USA, adalwyd 7 Gorffennaf 2019
  23. ↑ 23.0 23.1 Garth Andrew Myers, Verandahs of Power: Colonialism and Space in Urban Africa, Syracuse University Press, 2003
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Nairobi&oldid=11878865"