Касимов ханлăхĕ страницӑн кодне пӑхни

[[File:Qasim scheme.svg|thumb|300px|Касимов ханлăхĕн картти]]
'''Касимов ханлăхĕ''' ({{lang-tt|Касыйм ханлыгы}}, {{lang-ru|Касимовское ханство}}) — Вăтам ĕмĕрсенчи феодаллă патшалăх ([[1452]]—[[1681]]), [[Ылтăн Урта]] арканнăçем пулса кайнăскер. Тĕп хули — [[Касимов]]. Никĕслекенĕ — [[Улуг-Муххамед]] ывăлĕ [[Касим]] ( [[1452]]—[[1469]]-мĕш çулсенче пуç пулса тăнă).
== Истори<ref>Рахимзянов, Булат. Касимовское ханство. // [http://www.tataroved.ru/publicat/TatHist/Tom4_site.pdf История татар. Том IV. Татарские государства XV–XVIII вв.] Казань: Институт истории АН РТ, 2014. – 1080 с. + 32 с. цв. вкл — 150-156 С.</ref> ==
Ылттăн Урта арканнăçем [[Хусан ханлăхĕ]] никĕсленет. Унăн пуçлăхĕ [[Улуг-Муххамед]] формаллĕ майпа Мускав патшалăхĕн [[сюзерен]]ĕ пек те шутланнă. Тепĕр енчен, Мускав князĕ Иккĕмĕш Василий "Тĕксĕмми"  [[1445]]-мĕш çулта хусансене  тыткăна лекет. Кнеçĕн, хăйне  тыткăнран хăтарнăшăн тата вăл хăй формаллĕ майпа Улуг-Муххамедăн  [[вассал|вассалĕ]] пулнине кура та, Хусанăн пĕрремĕш ханĕн ывăлне Касима "тăранса пурăнма" Городец-Мещерский текен хулана "парнелеме" тивет. Кайран çав [[хула]] Касимов ятпа паллă пулса тăрать. Хана хуласăр пуçне ытти тавралăх та пăхăнса тăнă. Малашне, Мускав влаçĕ çирĕпленнĕçемĕн, ханăн вăйĕ тата суверенлăхĕ чакма пуçлать. Çапах та Мускав влаçĕ ханлăха пăрахăçлама васкамасть-ха.
=== Ханлăха тÿрех пăрахăçламаннин сăлтавĕсем ===
* Ханлăх пуçĕнче чингизидсем ларнă. Çавна кура вĕсемпе ытти тутар патшалăхĕсемпе хутшăннă чух марионеткăсем вырăнне усă курма меллĕ пулнă.
* Территорисене ертсе пынă тата вĕсенче налук пуçтарнă чухне мускавсемшĕн вырăнта камсем ларни чылай енчен пурпĕрех пулнă.
* Ханлăх территоринче тĕрлĕ халăх пурăннă: тутарсем, вырăссем, финн-угорсем. Çав халăхсемпе хутшăнассине тутар ханĕсем тата кнеçĕсем урлă туса пымашкăн меллĕ пулнă.
=== Касимов тутарĕсем тата мишерсем ===
Касимов хулинче тата унăн таврашĕнче пурнакан тутарсене Касимов тутарĕсем теççĕ. Вĕсен чĕлхи тата йăли-йĕрки, тĕпрен илсен, [[Хусан]] тутарĕсенни манерлех темелле. Мĕншĕн тесен Касимов ханлăхне никĕслекенсем Хусантан пулнă. Вырăнта вара, тата кăшт [[кăнтăр]] еннелехри  территорисенче, [[мишерсем]] пурăннă. Ку тăрăха пĕлтерекен "Мещёра" сăмахпа "мишер" этноним (субэтноним) хушшинче те тачă çыхăну пулма кирлĕ. Каярахпа ку тăрăхри мишерсем йышлăн Хĕвелтухăç еннелле куçа-куçа кайнă (миграциленĕ).
=== Ханлăха пĕтернĕ хыççăнхи тăрăм ===
Касимов ханлăхне [[1681]]-мĕш çулхине пĕтернĕ. Анчах та ун хыççăн та унта [[тутарсем]] пурăнма пăрахнă темелле мар. Çапах та [[XX ĕмĕр]] тĕлнелле вĕсем сахалланса юлнă. Хальхи вăхăтра, [[XXI ĕмĕр|XXI ĕмĕрте]], çукпа пĕрех. Касимов хулинче ханлăх пулнă вăхăтранпа сыхланса юлнă [[архитектура]] палăкĕсем тата ытти хăшпĕр пулăмсем пур.
== Вуламалли ==
* ''Григорьев В. В.'' [Рецензия на:] Вельяминов-Зернов В. В. Исследование о касимовских царях и царевичах. Ч. 1. СПб., 1863 // День. — № 29.
* ''Шишкин Н. И.'' Симеон Бекбулатович, царь Касимовский // Русская старина. — 1888. — № 6. — С. 587.
* ''Шишкин Н. И.'' История города Касимова с древнейших времён:
** 1-мĕш кăларăм. — Касимов, 1888.
** 2-мĕш тÿрлетнĕ тата туллилетнĕ кăларăм. — Рязань: Типо-Литография Н. Д. Малашкина, 1891.
** Ытти кăларăмсем: Рязань, 1999; Рязань, 2001.
* ''Гагин И. С.'' Краткая сложность о Касимовских царях татарских и памятниках с их времён существующих (публ. М. Крейтон) // Труды Рязанской учёной архивной комиссии за 1901 год. — Т. XVII. — Вып. 3. — Рязань, 1902.
== Асăрхавсем == 
{{Асăрхавсем}}
== Каçăсем ==
{{commonscat|Khanate of Kazan}}
* [http://tatar-history.narod.ru/T_3_8.doc ''Исхаков Д.'' К вопросу об этносоциальной структуре татарских ханств (на примере Казанского и Касимовского ханств XV-сер. XVI вв.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304140523/http://tatar-history.narod.ru/T_3_8.doc |date=2016-03-04 }}

{{Ылтăн Урта ванчăкĕсем}}
{{Рязань таврашĕнче йĕркеленнĕ патшалăхсем}}

[[Категори:Хусан ханлăхĕ]]
[[Категори:Тутарсем]]