Къарайлар
| къарайлар къарайлар, karajlar |
|---|
| Умумий сайысы |
|
1000-2000 |
| Отургъан регионлары |
| Къырым, Гъарбий Украина, Русие, Литвания, Лехистан |
| Тили |
| Дини |
Къарайлар я да къараимлер (къарайджа Къырым шивеси - къарайлар, Литвания шивеси - каражлар) - Къырым, Литвания ве гъарбий Украинада яшагъан кичик бир халкътыр.
Къарайлар - хунн ве хазар къабилелер бирлешмесине кирген къарайларнынъ несли сайыла. XI асырда Къырымда хазарларнынъ акимиети биткен сонъ, къарайлар Къыркъ Ерде мухтар шекильде яшамагъа девам эткен эдилер. Башта бу кичик девлетини халкъ тарафындан сайлангъан акимлер идаре этселер де, илериде оларнынъ союндан кельгенлер идарени девам эттилер. Ильк идаре эткен сюляле - Узун лагъабы иле белли олгъан Хаджы Мусанынъ сюлялесидир. Шуны къайд этмек керек ки, халкънынъ маневий аятына ве макеме ишлерине бакъкъан гаханлар, Сар, Бий ве Челебилернинъ (унванлар) элинде олгъан арбий ишлерге къарышмай эдилер. Душманларнынъ уджюми иле арбий ишлерини идаре еткенлер айны заманда сердар вазифесинде де булуна эдилер.
Къырым Ханлыгъы заманында къарай ёлбашчылары, Къырым ханларына таби олып, озь унванларына ве Чуфут Къалени идаре этме акъкъында саип эдилер. Къырым ханлары оларнынъ идаресине къарышмай эдилер. Къарай князлары, Къырым ханларынынъ хызметинде булунса биле, къаледе идаре этмеге девам этелер. Къырым ханлары тарафындан къарай князларына берген ярлыкъларда арбий хызметлери ичюн оларгъа тархан унваны берильгени къайд этиле. XV асырнынъ сонъунда идаре Синани бей Ходжанынъ элине кедже. 50 йыллыкъ идаресинден сонъ акимиет онынъ сюлялесинден Челеби Синаниге, сонъ онынъ огълу Ёсифке кече. Бутюн идареджилер Къырым ханларнынъ хызметинде булунып, Бей, Челеби ве Агъа унванларыны къазанып ве ханлар огюнде къарай халкънынъ векили олып, базылары айны заманда диний макъамы Гахан вазифесинде булуна эдилер.
XVIII асырнынъ сонъунда къарайлар, Къырымнынъ бутюн эалиси киби Русиеге къошулгъан эди. XIX асырда идаре меркези Чуфут Къаледен Кезлев шеэрине кечти. Мында Диний Идаре, ибадетхане (кенасса), "Къарай Битиклиги" адлы миллий китапханеси, Александр адына къарай диний окъув юрту, энъ буюк къарай джемааты булуна эди. О вакъытта "Караимская жызн" ("Къарай аяты") ве "Караимское слово" ("Къарай сёзю") меджмуалары нешир олуна, миллий ве диний конгресслер кечириле эди. 1918 сенеси, Къырымда 9 къарай джемиети, 11 ибадетхане ве 13 окъув юрту къайд этильген эди. Совет деврининъ ильк йылларында къарай клублары, ве мектеплери чалыша, джемиетлер озь фаалиетини косьтере эдилер. Лякин сонъра (1940-си сенелери) миллий тешкилятлар ёкъ этильди, мектеплер ве ибадетханелер къапатылды. II Джиан дженки заманында къарайлар арбий ишлеринде иштирак эте эдилер, чокъусы эляк олгъанлар. 1944 с. къарайларнынъ бир къысмы Къырымдан сюргюн этильди.
Къарай халкънынъ сайысы эп азалмакъта. Шимдики заманда Мустакъиль Девлетлер Иттифакъында, Балтик девлетлеринде ве Лехистанда 2 бинъге якъын къарай яшай. Оларнынъ энъ буюк къысмы Украинада (1100 киши), шу джумледен Къырымда (820 киши) яшай.
1990-ынджы сенелернинъ башында Къырымда къарай миллий тешкилятлар янъыдан тиклене. Акъмесджит, Кефе, Кезлев, Багъчасарай ве Ялта шеэрлеринде медений ве диний джемиетлер озь фаалиетини косьтере. "Къырым Къарайлар" джемиети шимди 9 ерли ве Мелитополь, Харкив ве Адестеки (Одесса) къарай джемиетлерни бирлештире. Литвания, Лехистан, Москва ве Санкт Петербургда да къарайларнынъ джемиетлери бардыр.
