سویس
پۆتانەکان: 46°50′00″N 8°20′00″E / 46.83333°N 8.33333°E
|
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| دروشم: Unus pro omnibus, omnes pro uno (traditional) (زمانی لاتینی: One for all, all for one) |
||||||
| سروود: Swiss Psalm | ||||||
![ھەڵکەوتەی سویس (green) لە ئەورووپا (dark grey) — [ڕێنوێن]](/https/ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%DB%95%DA%95%DA%AF%DB%95:Europe-Switzerland.svg) |
||||||
| پایتەخت | Bern[note ١] (de facto) 46°57′N 7°27′E / 46.950°N 7.450°E | |||||
| گەورەترین شار | Zurich | |||||
| زمانە فەرمییەکان | German (63.7 %), French (20.4 %), Italian (6.5 %), Romansh[١] (0.5 %) |
|||||
| ناوی هاووڵاتی | Swiss | |||||
| دەوڵەت | Federal republic, with directorial system and direct democracy | |||||
| - | Federal Council | Micheline Calmy-Rey (Pres. 11) Doris Leuthard Eveline Widmer-Schlumpf (VP 11) Ueli Maurer Didier Burkhalter Simonetta Sommaruga Johann Schneider-Ammann |
||||
| - | Federal Chancellor | Corina Casanova | ||||
| یاسادانەر | Federal Assembly | |||||
| - | ئەنجومەنی باڵا | Council of States | ||||
| - | ئەنجومەنی خواروو | National Council | ||||
| Independence | ||||||
| - | Foundation date | 1 August[note ٢] 1291 | ||||
| - | de facto | 22 September 1499 | ||||
| - | Recognised | 24 October 1648 | ||||
| - | Restored | 7 August 1815 | ||||
| - | Federal state | 12 September 1848[٢] | ||||
| ڕووبەر | ||||||
| - | سەرجەم | ٤١,٢٨٥ کیلۆمەتری چوارگۆشە (133rd) ١٥,٩٤٠ مایلی چوارگۆشە |
||||
| - | ئاو (%) | 4.2 | ||||
| ژمارەی دانیشتوان | ||||||
| - | بەراوردی 2010 | 7,866,500[٣] (95th) | ||||
| - | سەرژمێریی 2000 | 7,452,075 | ||||
| - | چڕی | 188 کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (65th) ٤٧٧٫٤کەس لە مایلی چوارگۆشە |
||||
| GDP (PPP) | بەراوردی 2011 | |||||
| - | سەرجەم | $321.898 billion[٤] | ||||
| - | سەرانە | $45,265[٤] | ||||
| GDP (nominal) | بەراوردی 2011 | |||||
| - | سەرجەم | $512.065 billion[٤] | ||||
| - | سەرانە | $75,835[٤] | ||||
| Gini (2000) | 33.7 (medium) | |||||
| HDI (2010) |  0.874[٥] (very high) (١٣th) |
|||||
| دراو | فڕانکی سویسری (CHF) |
|||||
| ناوچەی کاتی | CET (UTC+1) | |||||
| - | ھاوین (DST) | CEST (UTC+2) | ||||
| لای لێخوڕین | right (trains: left) | |||||
| پاوانی ئینتەرنێت | .ch | |||||
| کۆدی تەلەفۆن | +41 | |||||
.svg)
.svg)
سویس یان سویسڕا (بە ئەڵمانی: die Schweiz، بە فەڕەنسی: la Suisse، بە ئیتاڵی: Svizzera، بە ڕۆمانی: Svizra، بە ئینگلیزی: Switzerland) وڵاتێکە لە ناوەڕاستی کیشوەری ئەوروپادا، ئەڵمانیا دەکەوێتە باکووریی و فەرەنسا لە خۆرئاوای و ئیتالیا لە باشووری و نەمسا و لینخیشتاین دەکەوێتە خۆرھەڵاتیەوە. سویسرا سیاسەتی دەرەکی بێ لایەن بەکاردەبات کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٥١٥. بەیەکێک لە دەوڵەمەندترین وڵاتانی جیھان دادەنرێت، ھەروەھا بە جوانترین وڵاتیش، شاری زیۆرخی سویسرا کە تا ساڵی ٢٠٠٨ بە گەورەترین وڵاتی دادەنرا، بە خۆشترین و باشترین وڵات بۆ نیشتەجێ بوون لە جیھاندا دانرا ئەمەش ھەشت ساڵ لەسەر یەک ھەمان پلەی وەرگرت.
جوگرافیا
خاکی سویسرا شاخییە بەگشتیی، بەنزیکەی ٧% ی ڕووبەرەکەی لە بەرزاییەکانی ئەلپییە، ئەم کەرتەش ٣٠% ی دانیشتوان لەخۆ دەگرێت، و نزم دەبێتەوە بە شۆڕبووەکانی وەک بانی سویسریی، ئەم شۆڕەبووەوانەش گەلێک دەریاچە لەخۆ دەگرێت، و چیاکانی ئەڵپ بەش دەبێت بۆ کۆمەڵێک زنجیزە، بەرزترین لووتکە لە ئەڵپی سویسریی (مۆنتی رۆزا) و سویسرا بەشێک لە چیاکانی جۆرا رادەپەڕێنێت بەجۆرێ کە بەشی باشووری رۆژھەڵاتی ئەم چیایانە دوای دەکەون، ھەروەھا گەلێک دۆڵ و لێوار لەخۆ دەگرێت، ھەندێک سووچ کەلێنی دەکات، و بانی سویسرا درێژ دەبێتەوە لەسەر شێوەی داڵان لەنێوان چیاکانی ئەڵپ و چیاکانی جۆرا دا، ھەروەھا بەرزایی بانەکە لەشوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر دەگۆڕدرێت، و سروشتی شاخێتی خۆی وای کردووە کە دەوڵەمەند بێت بە کۆمەڵێک دارستانی بەنرخی گەشتوگوزاریی. چیاکان دەورەدراون بە گەلێک بەفرگری وەک (لێنچ) و (جورنرفیزچ)، ئەم بەفرگرانە سەرچاوەی گشتوگوزاریی گرنگن، و بەناو سویسرا دا زریچەی خاوێن بڵاوە.
کەش و ھەوا
کەش و ھەوای سویسرا دەگەڕێتەوە بۆ چەشنی ناوەندیی ئەوروپا (کەش و ھەوای ئەڵپیی) بەگشتی ساردە بەجۆرێ کە سەھۆڵ زۆربەی زەوییەکەی دادەپۆشێت لە زستاندا و دەگۆڕدرێت بۆ بەفرگر کە سویسرییەکان بەکاریدەھێنن بۆ گەشتوگوزاریی خلیسکان لەسەر سەھۆڵ، لە چیاکانی فێھن ـەوە ھەڵدەکات بۆ دۆڵەکان، بۆیە کاردەکاتە سەر کەش و ھەوای ناوچە نزمەکان، و باران بارینیی بەخوڕ. سویسرا ھاوینێکی گەرمی ھەیە لە ناوچەی دۆڵەکان و دۆڵە نزمەکان، بەڵام کەش و ھەوا بەگشتیی کەش و ھەوایەکی زۆر بەچێژ و خۆشە، جا گەر بە زستانی سارد بێت یان بە ھاوینی گەرم بەجۆرێ کە سروشتی سەرنج راکێش و دیمەنە جوانەکان چاوت پڕ دەکات و ناتوانیت لە جوانیی زۆرتر ببینیت بەجۆرێ کە ھەست بە ھەڵگەڕانەوەکانی کەش ناکەیت.
دانیشتوان
بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٤ ژمارەی دانیشتوانی وڵاتی سویس ٨,١٥٧,٨٩٦ کەس بووە کە دەکاتە ٠.١١ لەسەدی ڕێژەی خەڵکی جیھان. تەمەنی مام‌ناوەندی خەڵکی ئەم وڵاتە ٤٢.١ ساڵە. ھەروەھا ٧٤ لەسەدی دانیشتوانی وڵات لە شارەکان دەژین.[٦]
زۆربەی دانیشتوانی سویسرا لە ناوچەی بانەکان و شارە سەرەکییەکان دەژین، وەک جنێف، زیۆرخ، بازڵ، لۆزان، چڕی دانیشتوانیش لە ناوچە بەرزەکاندا کەم دەبێتەوە. دانیشتوان دەگەڕێنەوە بۆ کۆمەڵە ئەڵمانییەکان، و زۆرینەی دانیشتوانی سویسرا پێک دێنن، ٧٥% ی دانیشتوانی سویسرا بە ئەڵمانی دەدوێن و قسەدەکەن، و لەنێو دانیشتواندا ڕەگەزی فەڕەنسیی ھەیە، بەجۆڕی کە ٢٠% ی دانیشتوان بە فەڕەنیسیی قسە دەکەن، ھەروەھا ڕەگەزە ئیتاڵییەکانیش ٤% پێک دێنن و بەھەمان رێژە دانیشتوان بە ئیتاڵیی قسە دەکەن، لە سویسرادا ژمارەیەکی گەورە لە بیانییەکان ھەن کە خۆی دەدات لە یەک ملیۆن کەس، ٨٠% ـیان لە دەوڵەتەکانی یەکێتی ئەوروپاوە ھاتوون بەپێی ڕاپۆرتەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان چینی پێکھاتە بیانییەکان بەھۆی ڕەگەزپەرستییەوە دەناڵن، بەتایبەتیی لە ساڵەکانی کۆتاییدا بەھۆی بردنەوەوەی پارتی گەلی سویسریی لە ھەڵبژاردنە فیدراڵییەکاندا، کە ئەم پارتە کەوتە نێو گرتنی دەسەڵاتی یاسایی دژ بە بیانییەکان و نا ئەوروپییەکان.
ئایین
سیاسەت
سیاسەتی دەرەوەی سویسرا سیاسەتێکی بێلایەنانەیە‌و ھەر ئەو سیاسەتەش وایکردوە کە لە نەھامەتی جەنگەکانی سەدەی رابردو ھەردوو جەنگی یەکەم‌و دووەمی جیھانی خۆی بپارێزێت. ساڵی 1960 سویسرا بوبە ئەندامی رێکخراوی بازرگانیی ئازادی ئەوروپایی‌‌و ساڵی 1963لە ئەنجومەنی ئەوروپاشدا بوەتە ئەندام. بەڵام لە راپرسیەکی جەماوەریدا کەلە ساڵی 1992 دا بەڕێوەچوو ھاوڵاتایانی ئەو ولاتە رەتیان کردەوە کە وڵاتەکەیان ببێتە ئەندامی رێکخراوی یەکێتی ئەوروپا. سویسرا بەشێوەیەکی یاسایی پایتەختی نییە بەڵام لە رووی کردییەوە شاری (بیرن)ناوەندی بەڕێوەبردنی ئەو ولاتەیە. گەورەترین شاری سویسرا زووریخو روبەرەکەی 285 41 کم2 و ژمارەی دانیشتوانکەی زیاتر لە 7 ملیۆن کەسە‌و خاوەن سیستمێکی فیدراڵی پارلەمانیە .
سەرچاوەکان
- ^ Federal Constitution, article 4 ٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., "National languages" : National languages are German, French, Italian and Romansh; Federal Constitution, article 70 ٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., "Languages", paragraph 1: The official languages of the Confederation are German, French and Italian. Romansh shall be an official language for communicating with persons of Romansh language.
- ^ A solemn declaration of the Tagsatzung declared the Federal Constitution adopted on 12 September 1848. A resolution of the Tagsatzung of 14 September 1848 specified that the powers of the institutions provided for by the 1815 Federal Treaty would expire at the time of the constitution of the Federal Council, which took place on 16 November 1848.
- ^ "Population size and population composition". Swiss Federal Statistical Office. Swiss Federal Statistical Office, Neuchâtel. 2010. Archived from the original on 28ی Juneی 2016. Retrieved 2011-04-29.
{{cite web}}: Check date values in:|archivedate=(help) - ^ ئ ا ب پ "Switzerland". International Monetary Fund. Retrieved 2010-04-21.
- ^ "Human Development Report 2010" (PDF). United Nations. 2010. Archived from the original (PDF) on 8ی Novemberی 2010. Retrieved 4 November 2010.
{{cite web}}: Check date values in:|archivedate=(help) - ^ Countries in the world (ranked by ٢٠١٤ population) (ئینگلیسی). ماڵپەڕی Worldometers. سەردان لە ڕێکەوتی ١٥ی ئایاری ٢٠١٥.
دەوڵەتە سەربەخۆکان و خۆبەڕێوەبەرییەکانی ئەورووپا | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| دەوڵەتە سەربەخۆکان |
| .svg) | |||||||||
| دەوڵەتە سنووردار ناسراوەکان | |||||||||||
| خۆبەڕێوەبەرییەکان و حکوومەتەکانی دیکە |
| ||||||||||
ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگەکانی <ref> بۆ گرووپێک بەناوی «note» ھەن، بەڵام ھیچ تاگێکی ھاوتای <references group="note"/> نەدۆزرایەوە