بۆ ناوەڕۆک بازبدە

ئوسترالیا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

دەستکاریی گرێدانەکان
لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
ب گەڕاندنەوەی دەستکارییەکانی ئارام بکر (لێدوان) بۆ دوایین پێداچوونەوەی 130.193.242.56
ب زیادکردنی بەستەر بۆ سوپا
تاگ: بەستەردەری خێرا
(٢٨ دەستکاری لەلایەن ٨ بەکارھێنەرەوە پیشاننادرێت)
ھێڵی ٢: ھێڵی ٢:
<br />
<br />
{{Infobox country
{{Infobox country
|conventional_long_name = وڵاتی هاوسوودی ئوسترالیا
|conventional_long_name = وڵاتی ھاوسوودی ئوسترالیا
|common_name = ئوسترالیا
|common_name = ئوسترالیا
|image_flag = Flag of Australia.svg
|image_flag = Flag of Australia.svg
ھێڵی ٨: ھێڵی ٨:
|image_coat = Coat of Arms of Australia.svg
|image_coat = Coat of Arms of Australia.svg
|alt_coat = <!--alt text for coat of arms-->
|alt_coat = <!--alt text for coat of arms-->
|national_anthem = "[[تاکوو ئوسترالیای جوان پێشکەوێ]] [[File:U.S. Navy Band, Advance Australia Fair (instrumental).ogg]]
|national_anthem = "[[تاکوو ئوسترالیای جوان پێشکەوێ]] [[پەڕگە:U.S. Navy Band, Advance Australia Fair (instrumental).ogg]]
|image_map = Australia_(orthographic_projection).svg
|image_map = Australia_(orthographic_projection).svg
|alt_map = <!--alt text for map-->
|alt_map = <!--alt text for map-->
ھێڵی ١٥: ھێڵی ١٥:
|latd=35 |latm=18.48 |latNS=S |longd=149 |longm=7.47 |longEW=E
|latd=35 |latm=18.48 |latNS=S |longd=149 |longm=7.47 |longEW=E
|largest_city = [[سیدنی]]
|largest_city = [[سیدنی]]
|official_languages = هیچ
|official_languages = ھیچ
|languages_type = زمانی فەرمی
|languages_type = زمانی فەرمی
|languages = [[ئینگلیزی|ئینگلیزی ئوسترالی]]<ref name="official language" group="N" />
|languages = [[ئینگلیزی|ئینگلیزی ئوسترالی]]<ref name="official language" group="N" />
|demonym = {{hlist |[[ئوسترالیەکان]] |[[ئاسی]]<ref>See entry in the [[Macquarie Dictionary]].</ref><ref>{{cite book |title=[[Collins English Dictionary]] |year=2009 |publisher=[[HarperCollins]] |location=Bishopbriggs, Glasgow |isbn=978-0-00-786171-2 |page=18 }}</ref><!--end hlist:-->}}
|demonym = {{hlist |[[ئوسترالیەکان]] |[[ئاسی]]<ref>See entry in the [[Macquarie Dictionary]].</ref><ref>{{cite book |title=[[Collins English Dictionary]] |year=2009 |publisher=[[HarperCollins]] |location=Bishopbriggs, Glasgow |isbn=978-0-00-786171-2 |page=[https://archive.org/details/collinsenglishdi0000unse_o4d8/page/18 18] }}</ref><!--end hlist:-->}}
|government_type = سەڵتەنەتی فیدراڵ، پەرلەمانی، سەڵتەنەتی دەستوورخواز
|government_type = سەڵتەنەتی فیدراڵ، پەرلەمانی، سەڵتەنەتی دەستوورخواز
|leader_title1 = [[پاشایەتی ئوسترالیا]]
|leader_title1 = [[پاشایەتی ئوسترالیا]]
ھێڵی ٢٤: ھێڵی ٢٤:
|leader_title2 = پارێزگاری گشتی
|leader_title2 = پارێزگاری گشتی
|leader_name2 = [[پیتێر کاسگرۆڤ]]
|leader_name2 = [[پیتێر کاسگرۆڤ]]
|leader_title3 = سەرۆکوەزیران
|leader_title3 = سەرۆک وەزیران
|leader_name3 = [[ماڵکم تورنبڵ]]
|leader_name3 = [[ئەنتۆنی ئەلبانیز]]
|leader_title4 = دادوەری گشتی
|leader_title4 = دادوەری گشتی
|leader_name4 = [[ڕۆبێرت فرێنچ]]
|leader_name4 = [[ڕۆبێرت فرێنچ]]
ھێڵی ٦٠: ھێڵی ٦٠:
|GDP_nominal_per_capita_rank = 9th
|GDP_nominal_per_capita_rank = 9th
|Gini = 33.6<!--number only-->
|Gini = 33.6<!--number only-->
|Gini_ref = <ref>{{cite web|title=OECD Economic Surveys: Norway 2012|url=http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/economics/oecd-economic-surveys-norway-2012/gini-coefficients-before-and-after-taxes-and-transfers_eco_surveys-nor-2012-graph1-en#page1}}</ref>
|Gini_ref = <ref>{{cite web|title=OECD Economic Surveys: Norway 2012|url=http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/economics/oecd-economic-surveys-norway-2012/gini-coefficients-before-and-after-taxes-and-transfers_eco_surveys-nor-2012-graph1-en#page1|access-date=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی ئابی ٢٠١٤|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20140812150611/http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/economics/oecd-economic-surveys-norway-2012/gini-coefficients-before-and-after-taxes-and-transfers_eco_surveys-nor-2012-graph1-en#page1|بەستەری شکاو=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140812150611/http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/economics/oecd-economic-surveys-norway-2012/gini-coefficients-before-and-after-taxes-and-transfers_eco_surveys-nor-2012-graph1-en#page1 |date=١٢ی ئابی ٢٠١٤ }}</ref>
|Gini_rank = 19th
|Gini_rank = 19th
|Gini_year = 2012
|Gini_year = 2012
ھێڵی ٨٠: ھێڵی ٨٠:
|calling_code = [[+61]]
|calling_code = [[+61]]
}}
}}
⚫
'''ئوسترالیا'''، بە فەرمی '''یەکیەتیی ھاوقازانجی ئوسترالیا''' ({{بە ئینگلیزی|The Commonwealth Of Australia}})، [[وڵات]]ێکە لە [[نیوەگۆی باشوور]]دا کە بریتییە لە خاکی سەرەکیی [[ئۆسترالیا (کیشوەر)|کیشوەری ئۆسترالیا]]، [[تاسمانیا|دوورگەی تاسمانیا]] و زۆرێک دوورگەی بچووکی تری ناو ئوقیانوسەکانی [[ئۆقیانووسی ھیند|ھیند]] و [[ئوقیانووسی پاسیفیک|پاسیفیک]].


⚫
ئەم وڵاتە بە پانتایی ٧،٦٨٦،٨٥٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە، شەشەمین وڵاتی گەورەی جیھانە، ئوسترالیا یەکێکە لە [[وڵاتانی کۆمۆنوێلت]] و لە ساڵی ١٩٠١ دا سەربەخۆیی خۆی لە [[بەریتانیا|بریتانیای گەورە]] وەرگرتووە. پایتەختی ئەم وڵاتە شاری [[کانبێرا]]یە، شارێک کە پەرلەمانی وڵات و ماڵی بەرێوەبەری گشتی تێدایە. ئەو بە شێوەیەکی دابەکی و لە جیاتی [[ئێلیزابێتی دووەم|شاژن ئێلیزابێتی دووەم]] بەڕێوبەرایەتی دەوڵەتی ئوسترالیای بەدەستە. بەڵام لە ڕاستیدا سەرۆککۆماری ھەڵبژێردراوی خەڵک وێڕای دەولەت و پەرلەمان بەڕێوەبردنی وڵاتیان لە دەست دایە. ئوسترالیا لە ڕووی پانتاییەوە دووەم وڵاتی بەشداری [[وڵاتانی کۆمۆنوێلت|ڕێکخراوی ولاتە ھاوسوودەکان]]ە.
⚫
'''ئوسترالیا'''، بە فەرمی '''یەکیەتیی ھاوقازانجی ئۆسترالیا''' ({{بە ئینگلیزی|The Commonwealth Of Australia}})، [[وڵات]]ێکە لە [[نیوەگۆی باشوور]]دا کە بریتییە لە خاکی سەرەکیی [[ئۆسترالیا (کیشوەر)|کیشوەری ئۆسترالیا]]، [[تاسمانیا|دوورگەی تاسمانیا]] و زۆرێک دوورگەی بچووکی تری ناو ئوقیانوسەکانی [[ئۆقیانووسی ھیند|ھیند]] و [[ئوقیانووسی پاسیفیک|پاسیفیک]].


⚫
[[سیدنی]] و [[مێلبۆرن]] لەدوای یەک دوو [[گەورە شار]]ی ئوسترالیان. ئەم ولاتە سنووری خاکی لەگەڵ ھیچ ولاتێک دا نیە و چوار دەوری لە ڕۆژھەڵات، [[ئۆقیانووسی ئارام]]، لە باشوور، [[ئۆقیانووسی باشوور]]، لە ڕۆژاوا [[ئۆقیانووسی ھیند]] و لە باکوورەوە چەندین دەریا و کەنداوی لە خۆگرتووە. ھەروەھا ئوسترالیا خاکی سەرەکی [[ئۆقیانووسیا]] ھەژمار دەکرێ کە بچووکترین کیشوەری جیھانە.
⚫
ئەم وڵاتە بە پانتایی ٧،٦٨٦،٨٥٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە، شەشەمین وڵاتی گەورەی جیهانە، ئوسترالیا یەکێکە لە [[وڵاتانی کۆمۆنوێلت]] و لە ساڵی ١٩٠١ دا سەربەخۆیی خۆی لە [[بەریتانیا|بریتانیای گەورە]] وەرگرتووە. پایتەختی ئەم وڵاتە شاری [[کانبێرا]]یە، شارێک کە پەرلەمانی وڵات و ماڵی بەرێوەبەری گشتی تێدایە. ئەو بە شێوەیەکی دابەکی و لە جیاتی [[ئێلیزابێتی دووەم|شاژن ئێلیزابێتی دووەم]] بەڕێوبەرایەتی دەوڵەتی ئوسترالیای بەدەستە. بەڵام لە ڕاستیدا سەرۆککۆماری هەڵبژێردراوی خەڵک وێڕای دەولەت و پەرلەمان بەڕێوەبردنی وڵاتیان لە دەست دایە. ئوسترالیا لە ڕووی پانتاییەوە دووەم وڵاتی بەشداری [[وڵاتانی کۆمۆنوێلت|ڕێکخراوی ولاتە هاوسوودەکان]]ە.

⚫
[[سیدنی]] و [[مێلبۆرن]] لەدوای یەک دوو [[گەورە شار]]ی ئوسترالیان. ئەم ولاتە سنووری خاکی لەگەڵ هیچ ولاتێک دا نیە و چوار دەوری لە ڕۆژهەڵات، [[ئۆقیانووسی ئارام]]، لە باشوور، [[ئۆقیانووسی باشوور]]، لە ڕۆژاوا [[ئۆقیانووسی هیند]] و لە باکوورەوە چەندین دەریا و کەنداوی لە خۆگرتووە. هەروەها ئوسترالیا خاکی سەرەکی [[ئۆقیانووسیا]] هەژمار دەکرێ کە بچووکترین کیشوەری جیهانە.


== مێژوو==
== مێژوو==
بە پێی ئاسەوارە بەجێ ماوەکان، نزیکەی ٤٢،٠٠٠ ساڵ بەر لە ئێستا گرووپێکی خەڵکانی راوچی باشووری ئاسیا، بۆ دۆزینەوە خواردن و ڕاوی ئاژەڵەکان، بەرە بەرە کۆچیان کردە خاکە باشووریەکان و لە ڕیگای دوورگەکانەوە و هەروەها ئەم کاناڵانەی [[ئاسیا]] و [[خاکەکانی باکووری ئوسترالیا]] پێک گرێ دەدەن، چوونە ناو باکووری [[کوینزلەند]] و دواتر بە بڵاو بوونەوە لە ناو ئوسترالیا دا [[خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیا]]یان پێک هێنا، ئەم خەڵکانە دەیان هەزار ساڵ دوور لە پەیوەندی لەگەڵ شوێنەکانی تری جیهان ژیاون.
بەپێی ئاسەوارە بەجێ ماوەکان، نزیکەی ٤٢،٠٠٠ ساڵ بەر لە ئێستا گرووپێکی خەڵکانی راوچی باشووری ئاسیا، بۆ دۆزینەوە خواردن و ڕاوی ئاژەڵەکان، بەرە بەرە کۆچیان کردە خاکە باشووریەکان و لە ڕیگای دوورگەکانەوە و ھەروەھا ئەم کاناڵانەی [[ئاسیا]] و [[خاکەکانی باکووری ئوسترالیا]] پێک گرێ دەدەن، چوونە ناو باکووری [[کوینزلەند]] و دواتر بە بڵاو بوونەوە لە ناو ئوسترالیا دا [[خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیا]]یان پێک ھێنا، ئەم خەڵکانە دەیان ھەزار ساڵ دوور لە پەیوەندی لەگەڵ شوێنەکانی تری جیھان ژیاون.


[[File:1794 Samuel Dunn Wall Map of the World in Hemispheres - Geographicus - World2-dunn-1794.jpg|thumb|ئوسترالیا لە [[نەخشەی ساموێل دان (١٧٩٤)]] دا|right]]
[[پەڕگە:1794 Samuel Dunn Wall Map of the World in Hemispheres - Geographicus - World2-dunn-1794.jpg|thumb|ئوسترالیا لە [[نەخشەی ساموێل دان (١٧٩٤)]] دا|right]]
پێشینەی مێژوویی هەوڵ بۆ گەیشتن بە مەڵبەندەکانی باشووری ڕۆهەڵاتی [[ئاسیا]] و [[ئۆقیانووسیا]] دەگاتە هەزارەی یەکەمی پێش زایین. لەم کاتە دا [[هیند|هیندیە]] [[بودیزم|بوودایی]] و [[ھیندوویزم|هیندووەکان]] هەوڵێ داگیرکردنی دوورگەکانی [[ئیندۆنیزیا]] و دوورتریان دا و هەتا دوورگەل لۆبۆکیش ڕۆیشتن، بەڵام لەگەڵ هێرشی [[موسڵمان|موسڵمانەکان]] بۆسەر [[هیند]] لە سەدەی پازدەیەم دا، پێشرەویەکانیان لەم ناوجەیە دا وەستا. کۆچبەری لە دوورگەکانی ئەم مەڵبەندە دا لە لایەن [[چین|چینییەکان]] و لە سەدەی نۆی زایینی دا دەستی پێکرد. بازرگانە چینییەکان لە سەرەتاکانی سەدەی پازدەهەم دا مامەڵەیان لەگەڵ دوورگەکانی سۆماترا، جاوە، ماکاسار و سێڵیبز دا هەبووە. لە کۆتایی دا ئەم بازرگانانە کەشتی زۆر گەورەی [[ڕاوەماسی|ماسیگری]]یان بەرهەم هێناو هەتا کەنارەکانی باکووری ئوسترالیا ڕۆشتن، لە ساڵی ١٧٩٤ دا و لەگەل گۆڕانکاریەکانی حکومەتی [[پیکەن]] و هاتنە سەر کاری گرووپێک کە دژی بازرگانی دەرەکی بوون، ڕیگە لە پێشکەوتی چینییەکان بۆ دەریاکانی باشوور گیرا.
پێشینەی مێژوویی ھەوڵ بۆ گەیشتن بە مەڵبەندەکانی باشووری ڕۆھەڵاتی [[ئاسیا]] و [[ئۆقیانووسیا]] دەگاتە ھەزارەی یەکەمی پێش زایین. لەم کاتە دا [[ھیند|ھیندیە]] [[بودیزم|بوودایی]] و [[ھیندوویزم|ھیندووەکان]] ھەوڵێ داگیرکردنی دوورگەکانی [[ئیندۆنیزیا]] و دوورتریان دا و ھەتا دوورگەل لۆبۆکیش ڕۆیشتن، بەڵام لەگەڵ ھێرشی [[موسڵمان|موسڵمانەکان]] بۆسەر [[ھیند]] لە سەدەی پازدەیەم دا، پێشرەویەکانیان لەم ناوجەیە دا وەستا. کۆچبەری لە دوورگەکانی ئەم مەڵبەندە دا لە لایەن [[چین|چینییەکان]] و لە سەدەی نۆی زایینی دا دەستی پێکرد. بازرگانە چینییەکان لە سەرەتاکانی سەدەی پازدەھەم دا مامەڵەیان لەگەڵ دوورگەکانی سۆماترا، جاوە، ماکاسار و سێڵیبز دا ھەبووە. لە کۆتایی دا ئەم بازرگانانە کەشتی زۆر گەورەی [[ڕاوەماسی|ماسیگری]]یان بەرھەم ھێناو ھەتا کەنارەکانی باکووری ئوسترالیا ڕۆشتن، لە ساڵی ١٧٩٤ دا و لەگەل گۆڕانکاریەکانی حکومەتی [[پیکەن]] و ھاتنە سەر کاری گرووپێک کە دژی بازرگانی دەرەکی بوون، ڕیگە لە پێشکەوتی چینییەکان بۆ دەریاکانی باشوور گیرا.


یەکەم جار [[هۆلەند|هۆلەندییەکانی]] لە ساڵی ١٦٠٦ دا نیمچە دوورگەی کێیپ یۆرک (Cape York Peninsula)یان لە باکووری [[کوینزلەند]] دا دۆزیەوە و لە دەیەکانی دواتر دا، زۆربەی ناوچەکانی باکوور و ڕۆژاوای ئوسترالیایان بینی و تۆماریان کرد. [[ئەبێل تاسمان]] ئەم مەڵبەندە نوێیەی [[هۆڵەندی نوێ]] ناو نا.<ref>Nova Hollandia</ref> گذاشت.<ref>Dampier, William,(1981) ''A voyage to New Holland: the English voyage of discovery to the South Seas in 1699'' edited with an introduction by James Spencer. Gloucester: Alan Sutton. ISBN 0-904387-75-5</ref>[[هۆلەند|هۆلەندییەکان]] بۆخۆیان زۆر حەزیان بە مانەوە لە هۆڵەندی نوێ نەبوو و ئەم ناوچەیە هەتا چەند دەیەی دواتر دەست نەخواردوو مایەوە.
یەکەم جار [[ھۆلەند|ھۆلەندییەکانی]] لە ساڵی ١٦٠٦ دا نیمچە دوورگەی کێیپ یۆرک (Cape York Peninsula)یان لە باکووری [[کوینزلەند]] دا دۆزیەوە و لە دەیەکانی دواتر دا، زۆربەی ناوچەکانی باکوور و ڕۆژاوای ئوسترالیایان بینی و تۆماریان کرد. [[ئەبێل تاسمان]] ئەم مەڵبەندە نوێیەی [[هۆڵەندی نوێ|ھۆڵەندی نوێ]] ناو نا.<ref>Nova Hollandia</ref> گذاشت.<ref>Dampier, William,(1981) ''A voyage to New Holland: the English voyage of discovery to the South Seas in 1699'' edited with an introduction by James Spencer. Gloucester: Alan Sutton. ISBN 0-904387-75-5</ref>[[ھۆلەند|ھۆلەندییەکان]] بۆخۆیان زۆر حەزیان بە مانەوە لە ھۆڵەندی نوێ نەبوو و ئەم ناوچەیە ھەتا چەند دەیەی دواتر دەست نەخواردوو مایەوە.


لە ساڵی ١٧٧٠ کاپتن [[جێیمز کۆک]] دەریاوانی [[بەریتانیا|بەریتانی]]، ناوچەکانی دەورووبەری [[سیدنی]] لە ڕۆژهەلاتی ئوسترالیا دا دۆزیەوە و تۆماری کرد. کاپتن [[ئارتور فیلیپ]] لە ١٨ی [[حوزەیران]]ی ١٧٨٨ وێرای ١١ کەشتی و ١٣٥٠ کۆچبەر و لەگەڵ ناونانی ناوچەکە بە [[نیو ساوت وێلز]] وەکوو [[موستەعمەرەی بەریتانیا|موستەعمەرەیەکی بەریتانیا]]، وەکوو فەرمانداری گشتی ئەم مەڵبەندە هەڵبژێردرا.
لە ساڵی ١٧٧٠ کاپتن [[جێیمز کۆک]] دەریاوانی [[بەریتانیا|بەریتانی]]، ناوچەکانی دەورووبەری [[سیدنی]] لە ڕۆژھەلاتی ئوسترالیا دا دۆزیەوە و تۆماری کرد. کاپتن [[ئارتور فیلیپ]] لە ١٨ی [[حوزەیران]]ی ١٧٨٨ وێرای ١١ کەشتی و ١٣٥٠ کۆچبەر و لەگەڵ ناونانی ناوچەکە بە [[نیو ساوت وێلز]] وەکوو [[موستەعمەرەی بەریتانیا|موستەعمەرەیەکی بەریتانیا]]، وەکوو فەرمانداری گشتی ئەم مەڵبەندە ھەڵبژێردرا.


[[بریتانیا|بریتانیەکان]] سەرەتا وەکوو وڵاتێکی وشک و دوورەدەست بۆ دوورخستنەوەی بەندکراوان و تاوانباران دەیانڕوانیە ئوسترالیا. بۆیە زۆربەت میوانە نوێکان بە زۆری نێردرابوونە [[نیو ساوت وێلز]]، بەڵام دانیشتوانی ویلایەتەکانی تر، زۆربەیان بە ویستی خۆیان کۆچیان کرد.
[[بریتانیا|بریتانیەکان]] سەرەتا وەکوو وڵاتێکی وشک و دوورەدەست بۆ دوورخستنەوەی بەندکراوان و تاوانباران دەیانڕوانیە ئوسترالیا. بۆیە زۆربەت میوانە نوێکان بە زۆری نێردرابوونە [[نیو ساوت وێلز]]، بەڵام دانیشتوانی ویلایەتەکانی تر، زۆربەیان بە ویستی خۆیان کۆچیان کرد.
[[File:Melb CBD.jpg|thumb|سەنتەری شاری [[مێلبۆرن]]، دووهەم شاری گەورەی [[ئوسترالیا]]|centre|900px]]
[[پەڕگە:Melb CBD.jpg|thumb|سەنتەری شاری [[مێلبۆرن]]، دووھەم شاری گەورەی ئوسترالیا|centre|750px]]
لە ساڵی ١٩٠٠ دا، [[ڤیکتۆریا (شاژن)|شاژن ڤیکتۆریا]] بە پێی یاسایەک سەربەخۆیی سیاسی بە ئوسترالیا بەخشی، سەربەخۆیی وڵاتی ئوسترالیا بە شێوەیەکی فەرمی لە [[١ی کانوونی دووەم]]ی [[١٩٠١]] دا ڕاگەیێندرا و لەوکاتەوە وەکوو [[وڵکەی کۆمۆنوێلت|مەڵبەندێکی هاوسوود]] یان هەرێمێکی سەربەخۆ بە حکومەتی خۆجێیی بەڵام وێڕای وڵاتانی ژێر پشتیوانی [[بریتانیا]]ی لێهات. ئوسترالیەکان ئەم ڕۆژە وەکوو ڕۆژی نیشتیمانی خۆیان دەناسن.<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/as.html</ref> لە ساڵی ١٩٠١ هەتاکوو ١٩٢٧ کە [[کانبێرا]] درووست کرا، فیدراسیۆنی ئوسترالیا، [[مێلبۆرن]]ی وەکوو پایتەختی کاتی هەژمار دەکرد.
لە ساڵی ١٩٠٠ دا، [[ڤیکتۆریا (شاژن)|شاژن ڤیکتۆریا]] بەپێی [[یاسا]]یەک سەربەخۆیی سیاسی بە ئوسترالیا بەخشی، سەربەخۆیی وڵاتی ئوسترالیا بە شێوەیەکی فەرمی لە [[١ی کانوونی دووەم]]ی [[١٩٠١]] دا ڕاگەیێندرا و لەوکاتەوە وەکوو [[وڵکەی کۆمۆنوێلت|مەڵبەندێکی ھاوسوود]] یان ھەرێمێکی سەربەخۆ بە حکومەتی خۆجێیی بەڵام وێڕای وڵاتانی ژێر پشتیوانی [[بریتانیا]]ی لێھات. ئوسترالیەکان ئەم ڕۆژە وەکوو ڕۆژی نیشتیمانی خۆیان دەناسن.<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/as.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160515201241/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook//geos/as.html |date=١٥ی ئایاری ٢٠١٦ }}</ref> لە ساڵی ١٩٠١ ھەتاکوو ١٩٢٧ کە [[کانبێرا]] درووست کرا، فیدراسیۆنی ئوسترالیا، [[مێلبۆرن]]ی وەکوو پایتەختی کاتی ھەژمار دەکرد.
[[File:Melbourne, 1903.jpg|thumb|مێلبۆرن لە ساڵی ١٩٠٣ دا]]
[[پەڕگە:Melbourne, 1903.jpg|thumb|مێلبۆرن لە ساڵی ١٩٠٣ دا]]
[[File:StateLibQld 1 193343 Senate elections card featuring three Labor members for Queensland including Thomas Givens, 1910.jpg|thumb|پاڵێوراوانی دەنگدانی گشتی ١٩١٠]]
[[پەڕگە:StateLibQld 1 193343 Senate elections card featuring three Labor members for Queensland including Thomas Givens, 1910.jpg|thumb|پاڵێوراوانی دەنگدانی گشتی ١٩١٠]]


ئەم وڵاتە لە [[شەڕی جیهانی یەکەم]] دا وەکوو لایەنگری [[بریتانیا]] شەڕی کرد و «ئەرتەشی هاوبەشی ئوسترالیا و [[نیوزیلاند]]» یانیش بە کوورتکراوەی [[ئانزاک]] لە [[شەڕی گالیپۆلی]] و لە وڵاتی [[تورکیا|تورکیای ئەمڕۆکە]] بەشدار بوو. بە گشتی زیاتر لە ٦٠،٠٠٠ ئوسترالی لە ماوەی شەڕی جیهانی یەکەم دا گیانیان لە دەست دا.
ئەم وڵاتە لە [[شەڕی جیھانی یەکەم]] دا وەکوو لایەنگری [[بریتانیا]] شەڕی کرد و «ئەرتەشی ھاوبەشی ئوسترالیا و [[نیوزیلاند]]» یانیش بە کوورتکراوەی [[ئانزاک]] لە [[شەڕی گالیپۆلی]] و لە وڵاتی [[تورکیا|تورکیای ئەمڕۆکە]] بەشدار بوو. بە گشتی زیاتر لە ٦٠،٠٠٠ ئوسترالی لە ماوەی شەڕی جیھانی یەکەم دا گیانیان لە دەست دا.


لە [[شەڕی جیهانی دووەم]] دا چەند شوێنێکی باکوور و ڕۆژهەڵاتی ئەم وڵاتە لە لایەن [[ژاپۆن|ژاپۆنیەکان]] بۆردوومان کرا و هێزەکانی [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئەمریکا]] تیایدا دابەزین. بەڵام ئوسترالیا لە زیانەکانی ئەم شەڕە دوور بوو. بە پێی یاسایەک لە ساڵی ١٩٨٦، ئوسترالیا ئوسترالیا بە شێوەیەکی فەرمی دەستتێوەردانی [[بریتانیا|شانشینی یەکگرتووی]] لە هەموو کارە سیاسی و سەربازیەکانی وڵاتەکەی دا کۆتایی پێهێنا، ئوسترالیەکان لە [[٦ی تشرینی دووەم]]ی ١٩٩٩ بە دەنگی زۆرینەی (٨٢٪) دەنگیان دا بە مانەوە لە ژێر فەرمانڕەوایی شاژن و هەروەها ڕازی بوون شاژنی بریتانیا «بەڕێوبەری گشتی»یان بۆ دیاری بکات.
لە [[شەڕی جیھانی دووەم]] دا چەند شوێنێکی باکوور و ڕۆژھەڵاتی ئەم وڵاتە لە لایەن [[ژاپۆن|ژاپۆنیەکان]] بۆردوومان کرا و ھێزەکانی [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئەمریکا]] تیایدا دابەزین. بەڵام ئوسترالیا لە زیانەکانی ئەم شەڕە دوور بوو. بەپێی یاسایەک لە ساڵی ١٩٨٦، ئوسترالیا ئوسترالیا بە شێوەیەکی فەرمی دەستتێوەردانی [[بریتانیا|شانشینی یەکگرتووی]] لە ھەموو کارە سیاسی و سەربازیەکانی وڵاتەکەی دا کۆتایی پێھێنا، ئوسترالیەکان لە [[٦ی تشرینی دووەم]]ی ١٩٩٩ بە دەنگی زۆرینەی (٨٢٪) دەنگیان دا بە مانەوە لە ژێر فەرمانڕەوایی شاژن و ھەروەھا ڕازی بوون شاژنی بریتانیا «بەڕێوبەری گشتی»یان بۆ دیاری بکات.


== جوگرافیا==
== جوگرافیا==
ئوسترالیا یان [[ئوقیانووسیا]] بە پانتایی ٦.٧ میلیۆن کیلۆمەتری چوارگۆشە، بچووکترین کیشوەری جیهان هەژمار دەکرێ.<ref>[http://worldatlas.com/geoquiz/thelist.htm World Atlas]</ref>
ئوسترالیا یان [[ئوقیانووسیا]] بە پانتایی ٦.٧ میلیۆن کیلۆمەتری چوارگۆشە، بچووکترین کیشوەری جیھان ھەژمار دەکرێ.<ref>{{Cite web |url=http://worldatlas.com/geoquiz/thelist.htm |title=World Atlas |access-date= ٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170905173042/http://www.worldatlas.com/geoquiz/thelist.htm |بەستەری شکاو=yes }}</ref>
ئوستراڵیا وڵاتێکی
ئوستراڵیا وڵاتێکی


ئوسترالیا خاکێکی ڕاستە و دەشتاوییە، ناوچەی ڕۆژاوای ئەم وڵاتە [[بانی ڕۆژاوای ئوسترالیا]] و ڕۆژهەڵاتەکەی [[زنجیرە چیا جیاکەرەوەکان]]ن، نێوان ئەم دووە، خاکێکی دەشتاوی و ڕاست هەڵکەوتووە کە زیاتری وشک و بەتاڵ لە دانیشتوانە. بەرزترین خاڵی ئوسترالیا، قووچکێکە لە [[چیا بەفرینەکان (ئوسترالیا)|چیا بەفرینەکان]] کە ٢٢٢٨ مەتر بەرزە و هەروەها نزمترین خاڵی ١٥- مەترە کە لە [[دەریاچەی ئێیر]] دا هەڵکەوتووە.<ref>[//en.wikipedia.org/wiki/Geography_of_Australia جوگرافیای ئوسترالیا] لە ویکی ئینگلیزی</ref> درێژترین ڕووباری ئەم وڵاتە [[ڕووباری دارلینگ]]ە کە درێژی زیاترە لە ٢٧٠٠ کیلۆمەتر و بە تێکەڵ بوون لەگەڵ [[ڕووباری مووری]] کە دووهەم ڕووباری گەورەی ئوسترالیایە لە باشووری [[ڤیکتۆریا (ئوسترالیا)|ڤیکتۆریا]] دا دەڕژێنە [[ئۆقیانووسی باشوور]].
ئوسترالیا خاکێکی ڕاستە و دەشتاوییە، ناوچەی ڕۆژاوای ئەم وڵاتە [[بانی ڕۆژاوای ئوسترالیا]] و ڕۆژھەڵاتەکەی [[زنجیرە چیا جیاکەرەوەکان]]ن، نێوان ئەم دووە، خاکێکی دەشتاوی و ڕاست ھەڵکەوتووە کە زیاتری وشک و بەتاڵ لە دانیشتوانە. بەرزترین خاڵی ئوسترالیا، قووچکێکە لە [[چیا بەفرینەکان (ئوسترالیا)|چیا بەفرینەکان]] کە ٢٢٢٨ مەتر بەرزە و ھەروەھا نزمترین خاڵی ١٥- مەترە کە لە [[دەریاچەی ئێیر]] دا ھەڵکەوتووە.<ref>[//en.wikipedia.org/wiki/Geography_of_Australia جوگرافیای ئوسترالیا] لە ویکی ئینگلیزی</ref> درێژترین ڕووباری ئەم وڵاتە [[ڕووباری دارلینگ]]ە کە درێژی زیاترە لە ٢٧٠٠ کیلۆمەتر و بە تێکەڵ بوون لەگەڵ [[ڕووباری مووری]] کە دووھەم ڕووباری گەورەی ئوسترالیایە لە باشووری [[ڤیکتۆریا (ئوسترالیا)|ڤیکتۆریا]] دا دەڕژێنە [[ئۆقیانووسی باشوور]].


ئوسترالیا کە وەکوو دوورگەیەکی گەورە لە [[ئۆقیانووسی ئارام]] دا هەڵکەوتووە. لە تێڕوانینی زەویناسانەوە کۆنترین وشکی جیهان هەژمار دەکرێ. ئوسترالیا [[ئۆقیانووسی ئارام|ئۆقیانووسی ئارامی باشووری]] لە [[ئۆقیانووسی هیند]] جیا دەکاتەوە. درێژایی خاکە سەرەکیەکە لە باکوور بۆ باشوور ٣،١٣٥ کیلۆمەتر و پانیەکەی لە ڕۆژهەڵات بۆ ڕۆژاوا ٣،٧٨٢ کیلۆمەترە.
ئوسترالیا کە وەکوو دوورگەیەکی گەورە لە [[ئۆقیانووسی ئارام]] دا ھەڵکەوتووە. لە تێڕوانینی زەویناسانەوە کۆنترین وشکی جیھان ھەژمار دەکرێ. ئوسترالیا [[ئۆقیانووسی ئارام|ئۆقیانووسی ئارامی باشووری]] لە [[ئۆقیانووسی ھیند]] جیا دەکاتەوە. درێژایی خاکە سەرەکیەکە لە باکوور بۆ باشوور ٣،١٣٥ کیلۆمەتر و پانیەکەی لە ڕۆژھەڵات بۆ ڕۆژاوا ٣،٧٨٢ کیلۆمەترە.


وڵاتی ئوسترالیا وەکوو خاوەنی ٧٥٥ جۆری گیا، هەمەچەشن ترین وڵاتە لە ڕووی ئێکۆسیستمەوە.<ref>[http://www.press.uchicago.edu/Misc/Chicago/468283.html Lambertini, A Naturalist's Guide to the Tropics, excerpt<!-- bot-generated title -->] at www.press.uchicago.edu</ref>
وڵاتی ئوسترالیا وەکوو خاوەنی ٧٥٥ جۆری گیا، ھەمەچەشن ترین وڵاتە لە ڕووی ئێکۆسیستمەوە.<ref>[http://www.press.uchicago.edu/Misc/Chicago/468283.html Lambertini, A Naturalist's Guide to the Tropics, excerpt<!-- bot-generated title -->] at www.press.uchicago.edu</ref>


== ئادەمیزادناسی و گەل ==
== ئادەمیزادناسی و گەل ==
گەلی ئوسترالیا لە سەرژمێری [[کانوونی دووەم]]ی [[٢٠٠٨]] بریتی بووە لە ٢٠،٠٠٧،٣١٠ کەس. و بە چڕی ڕێژەیی ٦.٢ کەس لە هەر کیلۆمەتری چوارگۆشە دا یەکێك لە نزمترین ژمارەی ڕێژەی چڕی دانیشتوانی لە جیهان دا هەیە
گەلی ئوسترالیا لە سەرژمێری [[کانوونی دووەم]]ی [[٢٠٠٨]] بریتی بووە لە ٢٠،٠٠٧،٣١٠ کەس. و بە چڕی ڕێژەیی ٦.٢ کەس لە ھەر کیلۆمەتری چوارگۆشە دا یەکێک لە نزمترین ژمارەی ڕێژەی چڕی دانیشتوانی لە جیھان دا ھەیە


کەناری باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەم وڵاتە چڕی دانیشتوانی زیاتری تێدایە بەرانبەر بە گشت ویلایەت و مەڵبەند و ناوچەکانی تری ئەم وڵاتە. یەک لەسەر سێی دانیشتوانی وڵاتەکە لە ویلایەتی [[نیو ساوت وێلز]] و یەل لەسەر چوارەکەی تر ویلایەتی [[ڤیکتۆریا (ئوسترالیا)|ڤیکتۆریا]] دانە. مامناوەندی نرخی گەشەی گەلهە لە ساڵ دا بریتیە لە ١.٢٢١ و لەڕاستیدا لە هەردوو خوولەکێک دا کۆرپەیەکی نوێ لە ئوسترالیا دا لە دایک دەبێت.<ref name=autogenerated2>[http://www.abs.gov.au/ausstats/[email protected]/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1647509ef7e25faaca2568a900154b63?OpenDocument فەرمانگەی ئاماری ئوسترالیا ١٢ی مەی ٢٠٠٧</ref>
کەناری باشووری ڕۆژھەڵاتی ئەم وڵاتە چڕی دانیشتوانی زیاتری تێدایە بەرانبەر بە گشت ویلایەت و مەڵبەند و ناوچەکانی تری ئەم وڵاتە. یەک لەسەر سێی دانیشتوانی وڵاتەکە لە ویلایەتی [[نیو ساوت وێلز]] و یەل لەسەر چوارەکەی تر ویلایەتی [[ڤیکتۆریا (ئوسترالیا)|ڤیکتۆریا]] دانە. مامناوەندی نرخی گەشەی گەلھە لە ساڵ دا بریتیە لە ١.٢٢١ و لەڕاستیدا لە ھەردوو خوولەکێک دا کۆرپەیەکی نوێ لە ئوسترالیا دا لە دایک دەبێت.<ref name=autogenerated2>[http://www.abs.gov.au/ausstats/[email protected]/94713ad445ff1425ca25682000192af2/1647509ef7e25faaca2568a900154b63?OpenDocument فەرمانگەی ئاماری ئوسترالیا ١٢ی مەی ٢٠٠٧]</ref>


[[خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیا]] نزیکەی نیو میلیۆن کەس مەزەندە کراون دوو و نیو لە سەدی ٢.٥٪ دانیشتوانی گشتی وڵاتەکە پێک دێنن.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Indigenous_Australians</ref>
[[خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیا]] نزیکەی نیو میلیۆن کەس مەزەندە کراون دوو و نیو لە سەدی ٢.٥٪ دانیشتوانی گشتی وڵاتەکە پێک دێنن.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Indigenous_Australians</ref>




=== ویلایەت و شارەکان ===
=== ویلایەت و شارەکان ===
{{نەخشەی نیشانەکراوی ئوسترالیا}}
{{نەخشەی نیشانەکراوی ئوسترالیا}}
پێویستە بوترێ کە ئوسترالیا پێنجەم وڵاتی جیهانە لە ڕووێ پانتاییەوە.
پێویستە بوترێ کە ئوسترالیا پێنجەم وڵاتی جیھانە لە ڕووێ پانتاییەوە.


ئوسترالیا پێک هاتوە لە شەش ویلایەت و دوو مەڵبەند یان (territory) کە دەسەڵاتەکانیان لە ویلایەتەکان کەمترە. ویلایەت و مەڵبەندەکانی ئوسترالیا بریتین لە:
ئوسترالیا پێک ھاتوە لە شەش ویلایەت و دوو مەڵبەند یان (territory) کە دەسەڵاتەکانیان لە ویلایەتەکان کەمترە. ویلایەت و مەڵبەندەکانی ئوسترالیا بریتین لە:


# [[نیو ساوت وێلز]] (NSW) یان وێلزی باشووری نوێ کە ناوەندەکەی [[سیدنی]]ە.
# [[نیو ساوت وێلز]] (NSW) یان وێلزی باشووری نوێ کە ناوەندەکەی [[سیدنی]]ە.
# [[کوینزلەند]] (QLD) ، [[بریزبێن]] ناوەندەکەیەتی.
# [[کوینزلەند]] (QLD) ، [[بریزبێن]] ناوەندەکەیەتی.
# [[ئوسترالیای باشوور]] (SA)بە ناوەندیی [[ئەدێلاید]].
# [[ئوسترالیای باشوور]] (SA)بە ناوەندیی [[ئەدێلاید]].
# [[تاسمانیا]] (TAS) کە دوورگەیەکە لە باشووری ڕۆژهەڵاتی خاکی سەرەکی و ناوەندەکەی شاری [[هۆبارت]]ە
# [[تاسمانیا]] (TAS) کە دوورگەیەکە لە باشووری ڕۆژھەڵاتی خاکی سەرەکی و ناوەندەکەی شاری [[ھۆبارت]]ە
# [[ڤیکتۆریا (ئوسترالیا)|ڤیکتۆریا]] (VIC) بە ناوەندیی شاری [[مێلبۆرن]].
# [[ڤیکتۆریا (ئوسترالیا)|ڤیکتۆریا]] (VIC) بە ناوەندیی شاری [[مێلبۆرن]].
# [[ئوسترالیای ڕۆژاوا]] (WA) ناوەندەکەی شاری [[پێرس]]ە.
# [[ئوسترالیای ڕۆژاوا]] (WA) ناوەندەکەی شاری [[پێرس]]ە.
ھێڵی ١٤٣: ھێڵی ١٤٠:
== شارەکان==
== شارەکان==
پایتەختی ئوسترالیا شاری [[کانبێرا]]یە و شارە گەورەکان بریتین لە [[سیدنی]]، [[مێلبۆرن]]، [[بریزبێن]]، [[پێرس]]، [[ئەدێلاید]] و [[تاونزویل]].
پایتەختی ئوسترالیا شاری [[کانبێرا]]یە و شارە گەورەکان بریتین لە [[سیدنی]]، [[مێلبۆرن]]، [[بریزبێن]]، [[پێرس]]، [[ئەدێلاید]] و [[تاونزویل]].



<center>
<center>
ھێڵی ١٥٧: ھێڵی ١٥٣:


=== ئایینەکان ===
=== ئایینەکان ===
هەتا پێش هاتنی [[ئەوروپا|ئوروپاییەکان]] بۆ ئوسترالیا، [[خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیا]] پابەندی ئایینی سەرەتایی و کۆنی خۆیان بوون، بەڵام ئەمڕۆکە هەندێک لەم خەڵکە ڕوویان کردۆتە [[مەسیحیەت]]. مەسیحیەت بەدەستی ئەورپیەکان هاتە ئوسترالیا و لەگەڵ سەرەتای کۆچیان لقی جیاوازی ئەم ئایینە لەم وڵاتە دا دەستیان بە چالاکی کرد. لە سەدەی بیستەم لەگەڵ کۆچی ژمارەیەکی کەم لە [[ئاسیا|ئاسیاییەکان]] لە [[چین]]، باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، [[هیند]] و [[ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست]]، ئایین و بیروباوەڕەکانی [[بودیزم|بوودایی]]، [[ئیسلام]]، [[ئایینی یەھوودییەت|یەهوودیەت]] و [[ئایینی بەھایی]] لە ئوسترالیا پەیدا بوون.
ھەتا پێش ھاتنی [[ئەوروپا|ئوروپاییەکان]] بۆ ئوسترالیا، [[خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیا]] پابەندی ئایینی سەرەتایی و کۆنی خۆیان بوون، بەڵام ئەمڕۆکە ھەندێک لەم خەڵکە ڕوویان کردۆتە [[مەسیحیەت]]. مەسیحیەت بەدەستی ئەورپیەکان ھاتە ئوسترالیا و لەگەڵ سەرەتای کۆچیان لقی جیاوازی ئەم ئایینە لەم وڵاتە دا دەستیان بە چالاکی کرد. لە سەدەی بیستەم لەگەڵ کۆچی ژمارەیەکی کەم لە [[ئاسیا|ئاسیاییەکان]] لە [[چین]]، باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا، [[ھیند]] و [[ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست]]، ئایین و بیروباوەڕەکانی [[بودیزم|بوودایی]]، [[ئیسلام]]، [[ئایینی یەھوودییەت|یەھوودیەت]] و [[ئایینی بەھایی]] لە ئوسترالیا پەیدا بوون.


لە ئوسترالیا دین لە حکوومەت جیایەوە بە پێی یاسا، ئایین و بیروباوەڕ ئازادە و هەرکەسێک ئایینە تایبەتەکەی خۆی بە شێوەیەکی ئازاد پەیڕەوی بکات، لە ساڵی ٢٠٠١، زیاتر لە ٧٠٪ ئوسترالیەکان خۆیان بە مەسیحی ناساند و هەروەها زیاتر لە ١٥٪ پەیڕەوی هیچ ئایینێک نین. بودیزم و ئیسلام هەرکامەیان بە دوو لەسەر سەت لە دوای ئەم ئامارە دان.<ref>[http://www.abs.gov.au/ausstats/[email protected]/bb8db737e2af84b8ca2571780015701e/bfdda1ca506d6cfaca2570de0014496e!OpenDocument ئاماری شوێنکەوتووانی ئایینە جیاوازەکان لە ئوسترالیا - ٢٠٠١]</ref>
لە ئوسترالیا دین لە حکوومەت جیایەوە بەپێی یاسا، ئایین و بیروباوەڕ ئازادە و ھەرکەسێک ئایینە تایبەتەکەی خۆی بە شێوەیەکی ئازاد پەیڕەوی بکات، لە ساڵی ٢٠٠١، زیاتر لە ٧٠٪ ئوسترالیەکان خۆیان بە مەسیحی ناساند و ھەروەھا زیاتر لە ١٥٪ پەیڕەوی ھیچ ئایینێک نین. بودیزم و ئیسلام ھەرکامەیان بە دوو لەسەر سەت لە دوای ئەم ئامارە دان.<ref>[http://www.abs.gov.au/ausstats/[email protected]/bb8db737e2af84b8ca2571780015701e/bfdda1ca506d6cfaca2570de0014496e!OpenDocument ئاماری شوێنکەوتووانی ئایینە جیاوازەکان لە ئوسترالیا - ٢٠٠١]</ref>


=== هۆزەکان===
=== ھۆزەکان===
{{سەرەکی|خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیا}}
{{سەرەکی|خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیا}}


نزیکەی ٤٠،٠٠٠ ساڵ بەر لە ئێستا، ([[خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیا]]) لە باشووری ئاسیا و گینەی نوێوە چوونەتە ناو ئوسترالیا. بەپێی مەزندە سەرەتاییەکان، گەلهەی خۆجێییەکان لە ساڵی ١٧٨٨ داو کاتێک کە ئەورووپییەکان چوونە ناو کیشوەرەکە نزیکەی ٣١٤٠٠٠ کەس بووە بەڵام توێژینەوە نوێترەکان دەریدەخەن کە دەکرێ ئەم ژمارەیە ژیاتر و لە ٥٠٠،٠٠٠ تا یەک ملیۆن بووبێ و بە پێی دەسکەتە مێژووییەکان چڕی دانیشتوانیان زیاتر لە [[کوینزلەند]] بووە، گەلهەی ئەم خەڵکە بەرە بەرە کەم بووەتەوە و ئێستا ڕێژەیەکی زۆر کەمی وڵاتەکە پێک دێنن.
نزیکەی ٤٠،٠٠٠ ساڵ بەر لە ئێستا، ([[خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیا]]) لە باشووری ئاسیا و گینەی نوێوە چوونەتە ناو ئوسترالیا. بەپێی مەزندە سەرەتاییەکان، گەلھەی خۆجێییەکان لە ساڵی ١٧٨٨ داو کاتێک کە ئەورووپییەکان چوونە ناو کیشوەرەکە نزیکەی ٣١٤٠٠٠ کەس بووە بەڵام توێژینەوە نوێترەکان دەریدەخەن کە دەکرێ ئەم ژمارەیە ژیاتر و لە ٥٠٠،٠٠٠ تا یەک ملیۆن بووبێ و بەپێی دەسکەتە مێژووییەکان چڕی دانیشتوانیان زیاتر لە [[کوینزلەند]] بووە، گەلھەی ئەم خەڵکە بەرە بەرە کەم بووەتەوە و ئێستا ڕێژەیەکی زۆر کەمی وڵاتەکە پێک دێنن.
بە پێی سەرژمێری ساڵی ٢٠١١ نزیکەی ٣٦٪ خەڵک ڕەگەزی خۆیان بە [[بەریتانیا|ئینگلیز]] ناساندوە. [[ئیرلەند|ئیرلەندیەکان]] ١٠،٤٪، [[سکۆتلاند|سکۆتلاندیەکان]] ٨،٩٪، [[ئیتالیا|ئیتالیەکان]] ٤،٦٪، [[ئەڵمانیا|ئەڵمانیەکان]] ٤،٥٪، [[چین|چینییەکان]] ٤،٣٪، [[هیند|هیندییەکان]] ٢٪، [[یۆنان|یۆنانییەکان]] ١،٩٪ و [[هۆڵەندا|هۆڵەندییەکان]] ١،٧٪ لە پلەکانی تر دان. ڕێژەی خۆجێیەکان لەم سەرژمیریە دا بریتی بووە لە ٥٤٦،٠٠٠ کەس، واتا (٢،٥٪).
بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠١١ نزیکەی ٣٦٪ خەڵک ڕەگەزی خۆیان بە [[بەریتانیا|ئینگلیز]] ناساندوە. [[ئیرلەند|ئیرلەندیەکان]] ١٠،٤٪، [[سکۆتلاند|سکۆتلاندیەکان]] ٨،٩٪، [[ئیتالیا|ئیتالیەکان]] ٤،٦٪، [[ئەڵمانیا|ئەڵمانیەکان]] ٤،٥٪، [[چین|چینییەکان]] ٤،٣٪، [[ھیند|ھیندییەکان]] ٢٪، [[یۆنان|یۆنانییەکان]] ١،٩٪ و [[ھۆڵەندا|ھۆڵەندییەکان]] ١،٧٪ لە پلەکانی تر دان. ڕێژەی خۆجێیەکان لەم سەرژمیریە دا بریتی بووە لە ٥٤٦،٠٠٠ کەس، واتا (٢،٥٪).



=== زمان و خەت ===
=== زمان و خەت ===
زمانی فەرمی وڵاتەکە زمانی [[ئینگلیزی]]ە بە زاراوەی [[ئینگلیزی ئوسترالی|ئوسترالی]] کە هەندێک لە وشەی خۆجێیەکانی ئوسترالیای تێکەڵ بووە، جیاوازێکی زۆر کەم لە زاراوەی شوێنەکانی ئوسترالیا دا هەیە. زمانەکانی تری وەکوو [[زمانی ئیتالی]] و [[زمانی چینی|چینی]]یش لە نێو کۆچبەرەکان دا زۆر باوە.
زمانی فەرمی وڵاتەکە زمانی [[ئینگلیزی]]ە بە زاراوەی [[ئینگلیزی ئوسترالی|ئوسترالی]] کە ھەندێک لە وشەی خۆجێیەکانی ئوسترالیای تێکەڵ بووە، جیاوازێکی زۆر کەم لە زاراوەی شوێنەکانی ئوسترالیا دا ھەیە. زمانەکانی تری وەکوو [[زمانی ئیتالی]] و [[زمانی چینی|چینی]]یش لە نێو کۆچبەرەکان دا زۆر باوە.


==ئابوری==
==ئابوری==
ئوسترالیا وڵاتێکی پێشکەوتووە لەگەڵ ئابووریەکیپشت بەستوو بە [[بازرگانی]] و [[کشت و کاڵ]]. لە نێو ژیاناوی ترین شارەکانی جیهان لە ساڵی ٢٠٠٨ داو بە پێی ڕیپۆرتی [[ئێکۆنۆمیست]]، [[مێلبۆرن]]، دووهەم، [[پێرس]]، چوارەم، [[ئەدێلاید]]، حەوتەم و [[سیدنی]]، هەشتەم بوون.<ref>"[http://www.economist.com/markets/rankings/displaystory.cfm?story_id=11116839 Liveability ranking: Urban idylls]</ref>بەرهەمە سەرەکییەکانی ئەم وڵاتە بریتین لە قامیشی شەکر، پەمۆ، دانەوێڵە و گۆشت.<ref>[//en.wikipedia.org/wiki/Agriculture_in_Australia کشتو کاڵ لە ئوسترالیا] لە ویکی ئینگلیزیەوە</ref>ئەم وڵاتە کانزایەکی زۆری هەیە. هاوبەشە بازرگانیەکانی ئوسترالیا [[چین]]، [[ژاپۆن]] و [[کۆریای باشوور]] و [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]]ن. بە پێی ڕاپۆڕتی [[بانکی جیهانی]] ، ئەم وڵاتە لە ساڵی ٢٠٠٥ دا، لە ڕووی [[بەرھەمی گشتی نیشتیمانی]] یان GDP لە پلەی پازدەیەمی جیهان دا بووە<ref>[http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/GDP.pdf بەرەهەمی گشتی نیشتیمانی وڵاتان لە ساڵی ٢٠٠٥ دا]ڕاپۆڕتی [[بانکی جیهانی]]</ref> و هەروەها بە پێی ئەم ڕاپۆرتە [[پرۆگرامی گەشەپێدانی نەتەوە یەکگرتووەکان]] یان هەمان UNDP، ئوستراڵیا لە ڕووی [[بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی]] لە ساڵی ٢٠٠٦ دا سێیەمین وڵاتی گەشەسەندووی دوونیا هەژمار دەکرا.<ref>[https://web.archive.org/web/20061206223646/http://hdr.undp.org/hdr2006/pdfs/report/HDR06-complete.pdf بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی وڵاتان لە ساڵی ٢٠٠٦] بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان</ref>
ئوسترالیا وڵاتێکی پێشکەوتووە لەگەڵ [[ئابووری]]ەکیپشت بەستوو بە [[بازرگانی]] و [[کشت و کاڵ]]. لە نێو ژیاناوی ترین شارەکانی جیھان لە ساڵی ٢٠٠٨ داو بەپێی ڕیپۆرتی [[ئێکۆنۆمیست]]، [[مێلبۆرن]]، دووھەم، [[پێرس]]، چوارەم، [[ئەدێلاید]]، حەوتەم و [[سیدنی]]، ھەشتەم بوون.<ref>"[http://www.economist.com/markets/rankings/displaystory.cfm?story_id=11116839 Liveability ranking: Urban idylls]</ref> بەرھەمە سەرەکییەکانی ئەم وڵاتە بریتین لە قامیشی شەکر، پەمۆ، دانەوێڵە و گۆشت.<ref>[//en.wikipedia.org/wiki/Agriculture_in_Australia کشتو کاڵ لە ئوسترالیا] لە ویکی ئینگلیزیەوە</ref> ئەم وڵاتە کانزایەکی زۆری ھەیە. ھاوبەشە بازرگانیەکانی ئوسترالیا [[چین]]، [[ژاپۆن]] و [[کۆریای باشوور]] و [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]]ن. بەپێی ڕاپۆڕتی [[بانکی جیھانی]] ، ئەم وڵاتە لە ساڵی ٢٠٠٥ دا، لە ڕووی [[بەرھەمی گشتی نیشتیمانی]] یان GDP لە پلەی پازدەیەمی جیھان دا بووە<ref>[http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/GDP.pdf بەرەھەمی گشتی نیشتیمانی وڵاتان لە ساڵی ٢٠٠٥ دا] ڕاپۆڕتی [[بانکی جیھانی]]</ref> و ھەروەھا بەپێی ئەم ڕاپۆرتە [[پرۆگرامی گەشەپێدانی نەتەوە یەکگرتووەکان]] یان ھەمان UNDP، ئوستراڵیا لە ڕووی [[بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی]] لە ساڵی ٢٠٠٦ دا سێیەمین وڵاتی گەشەسەندووی دوونیا ھەژمار دەکرا.<ref>[https://web.archive.org/web/20061206223646/http://hdr.undp.org/hdr2006/pdfs/report/HDR06-complete.pdf بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی وڵاتان لە ساڵی ٢٠٠٦] بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان</ref>


== سیاسەت و حکومەت ==
== سیاسەت و حکومەت ==
ئوسترالیا وڵاتێکە لە کۆمەڵەی [[وڵکەی کۆمۆنوێلت|مەڵبەندە ھاوسوودەکان]] کە خاوەنی بەڕێوەبەرایەتی [[پاشایەتی دەستوورخواز]]ن و بەرزترین پلەی شاهانەی [[بەریتانیا|بەریتانیای گەورە]] واتا [[ئێلیزابێتی دووەم|شاژن ئێلیزابێتی دووەم]]، شاژنی ئەم وڵاتەش هەژمار دەکرێ. جێگری شاژن لەم وڵاتە [[بەڕێوەبەری گشتی ئوسترالیا]]یە کە ئەویش بە نۆرەی خۆی فەرماندار و پارێزگاری ویلایەتەکان دەستنیشان دەکات. هەرچەندە بەڕێوەبەری گشتی بە پێی یاسای فەرمی وڵاتەکە دەستەڵاتێکی زۆری هەیە، بەڵام لە کردەوە دا کەسی یەکەمی وڵات [[سەرۆک وەزیران]]ە کە لە ڕێگای کردەوەیەکی دێمۆکرات هەڵدەبژێردرێ و دەوڵەت پێک دێنێت.
ئوسترالیا وڵاتێکە لە کۆمەڵەی [[وڵکەی کۆمۆنوێلت|مەڵبەندە ھاوسوودەکان]] کە خاوەنی بەڕێوەبەرایەتی [[پاشایەتی دەستوورخواز]]ن و بەرزترین پلەی شاھانەی [[بەریتانیا|بەریتانیای گەورە]] واتا [[ئێلیزابێتی دووەم|شاژن ئێلیزابێتی دووەم]]، شاژنی ئەم وڵاتەش ھەژمار دەکرێ. جێگری شاژن لەم وڵاتە [[بەڕێوەبەری گشتی ئوسترالیا]]یە کە ئەویش بە نۆرەی خۆی فەرماندار و پارێزگاری ویلایەتەکان دەستنیشان دەکات. ھەرچەندە بەڕێوەبەری گشتی بەپێی یاسای فەرمی وڵاتەکە دەستەڵاتێکی زۆری ھەیە، بەڵام لە کردەوە دا کەسی یەکەمی وڵات [[سەرۆک وەزیران]]ە کە لە ڕێگای کردەوەیەکی دێمۆکرات ھەڵدەبژێردرێ و دەوڵەت پێک دێنێت.


لە ئوسترالیا، خەڵک سەرەتا پاڵێوراوانی [[ئەنجومەنی نوێنەرانی ئوسترالیا|ئەنجومەنی نوێنەران]] هەڵدەبژێرن. سەرۆکی ئەم پارتەی زۆرترین پاڵێوراوی هەیە وەکوو سەرۆک وەزیران ئەرکی پێک هێنانی کابینەی حکومەتی پێ دەسپێردرێ. دەوڵەتی ئوسترالیا لە سێ لق پێک دێ: یاسادانان، جێبەجێکار، دادوەری.
لە ئوسترالیا، خەڵک سەرەتا پاڵێوراوانی [[ئەنجومەنی نوێنەرانی ئوسترالیا|ئەنجومەنی نوێنەران]] ھەڵدەبژێرن. سەرۆکی ئەم پارتەی زۆرترین پاڵێوراوی ھەیە وەکوو سەرۆک وەزیران ئەرکی پێک ھێنانی کابینەی حکومەتی پێ دەسپێردرێ. دەوڵەتی ئوسترالیا لە سێ لق پێک دێ: یاسادانان، جێبەجێکار، دادوەری.

⚫
[[پەرلەمانی ئوسترالیا]] لە دوو ئەنجوومەن پێک هاتووە، [[سێنای ئوسترالیا]] ([[ئەنجومەنی باڵا]]) و [[ئەنجومەنی نوێنەرانی ئوسترالیا|ئەنجومەنی نوێنەران]] ([[ئەنجومەنی خواروو]])

⚫
[[دادگای باڵای ئوسترالیا]]ش هیزی باڵای دادوەری ئەم وڵاتەی لە ژێر دەستەڵات دایە.


⚫
[[پەرلەمانی ئوسترالیا]] لە دوو ئەنجومەن پێک ھاتووە، [[سێنای ئوسترالیا]] ([[ئەنجومەنی باڵا]]) و [[ئەنجومەنی نوێنەرانی ئوسترالیا|ئەنجومەنی نوێنەران]] ([[ئەنجومەنی خواروو]])


⚫
[[دادگای باڵای ئوسترالیا]]ش ھیزی باڵای دادوەری ئەم وڵاتەی لە ژێر دەستەڵات دایە.


=== پارتەکان===
=== پارتەکان===
ھێڵی ١٩٠: ھێڵی ١٨٣:
* [[پارتی کرێکاری ئوسترالیا]]
* [[پارتی کرێکاری ئوسترالیا]]
* [[سەوزەکانی ئوسترالیا]]
* [[سەوزەکانی ئوسترالیا]]
لە ساڵی ١٩٩٦ تاکوو نۆڤەمبری ٢٠٠٧ پارتی لیبراڵ هێزی لەم وڵاتە لە دەست دابوو، و [[جۆن ھۆوارد]] بۆ ماوەی یازدە ساڵ سەرۆک وەزیرانی ئەم وڵاتە بوو.<ref>[http://www.pm.gov.au/your_pm/biography.cfm Prime Minister of Australia: Biography] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090705080934/http://www.pm.gov.au/your_pm/biography.cfm |date= ٥ی تەممووزی ٢٠٠٩ }} ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٥</ref> لە [[هەڵبژاردنی فیدراڵی ئوسترالیا (٢٠٠٧)|هەڵبژرادنی فیدراڵی]] کە لە نۆڤەمبری ٢٠٠٧ دا بەڕێوەچوو، پارتی کرێکار توانی پارتی لیبراڵ ببەزێنێ و بەم شێوەیە [[کێفین ڕۆد]] سەرۆکی پارتەکە وەکوو سەرۆک وەزیرانی نوێی ئوسترالیا هەستا بە پێک هێنانی کابینەی دەوڵەت.<ref>[http://fardanews.com/show/?id=40056 دۆڕانی هۆوارد لە هەڵبژاردنەکانی ئوسترالیا] فردا نیوز.</ref>
لە ساڵی ١٩٩٦ تاکوو نۆڤەمبری ٢٠٠٧ پارتی لیبراڵ ھێزی لەم وڵاتە لە دەست دابوو، و [[جۆن ھۆوارد]] بۆ ماوەی یازدە ساڵ سەرۆک وەزیرانی ئەم وڵاتە بوو.<ref>[http://www.pm.gov.au/your_pm/biography.cfm Prime Minister of Australia: Biography] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090705080934/http://www.pm.gov.au/your_pm/biography.cfm |date= ٥ی تەممووزی ٢٠٠٩ }} ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٥</ref> لە [[ھەڵبژاردنی فیدراڵیی ئوسترالیا (٢٠٠٧)|ھەڵبژرادنی فیدراڵی]] کە لە نۆڤەمبری ٢٠٠٧ دا بەڕێوەچوو، پارتی کرێکار توانی پارتی لیبراڵ ببەزێنێ و بەم شێوەیە [[کێفین ڕۆد]] سەرۆکی پارتەکە وەکوو سەرۆک وەزیرانی نوێی ئوسترالیا ھەستا بە پێک ھێنانی کابینەی دەوڵەت.<ref>[http://fardanews.com/show/?id=40056 دۆڕانی ھۆوارد لە ھەڵبژاردنەکانی ئوسترالیا]{{بەستەری مردوو|url=http://fardanews.com/show/?id=40056 |date=ئابی ٢٠٢١ }} فردا نیوز.</ref>


لە مانگی جانواری ٢٠١٠ دا و دوای پاشەکشەی [[کێفین ڕۆد]] لە پۆستی سەرۆک وەزیران، خاتوو [[جولیا گیلارد]] کە سەرۆکایەتی پارتی کرێکاری لە ئەستۆ بوو، توانی وەکوو یەکەم سەرۆک وەزیرانی ئافرەت لە ئوسترالیا دەستەڵات بگرێتە دەست.<ref>[http://news.ninemsn.com.au/national/1075130/julia-gillard-becomes-first-female-prime-minister Julia Gillard becomes prime minister<!--سەردانی ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٥-->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120502194929/http://news.ninemsn.com.au/national/1075130/julia-gillard-becomes-first-female-prime-minister |date= ٢ی ئایاری ٢٠١٢ }}</ref>
لە مانگی جانواری ٢٠١٠ دا و دوای پاشەکشەی [[کێفین ڕۆد]] لە پۆستی سەرۆک وەزیران، خاتوو [[جولیا گیلارد]] کە سەرۆکایەتی پارتی کرێکاری لە ئەستۆ بوو، توانی وەکوو یەکەم سەرۆک وەزیرانی ژن لە ئوسترالیا دەستەڵات بگرێتە دەست.<ref>[http://news.ninemsn.com.au/national/1075130/julia-gillard-becomes-first-female-prime-minister Julia Gillard becomes prime minister<!--سەردانی ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٥-->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120502194929/http://news.ninemsn.com.au/national/1075130/julia-gillard-becomes-first-female-prime-minister |date= ٢ی ئایاری ٢٠١٢ }}</ref>


لە فێبرواری ٢٠١٣ و لە دوای ڕەخنەگەلێکی زۆر کە لە سەرۆکی پارتی کرێکار واتا خاتوو [[جولیا گیلارد]] گیرا و هەروەها لەسەر داواکاری ٣٠ لەسەر سەتی ئەندامانی پارتەکە، ئەم خاتوونە بە هەڵبژاردنی ناو پارتەکەی بۆ دیاری کردنی سەرۆکایەتی پارتەکەیان رازی بوو کە ئەنجامەکەی سەرکەوتنی کوین راد بوو.
لە فێبرواری ٢٠١٣ و لە دوای ڕەخنەگەلێکی زۆر کە لە سەرۆکی پارتی کرێکار واتا خاتوو [[جولیا گیلارد]] گیرا و ھەروەھا لەسەر داواکاری ٣٠ لەسەر سەتی ئەندامانی پارتەکە، ئەم خاتوونە بە ھەڵبژاردنی ناو پارتەکەی بۆ دیاری کردنی سەرۆکایەتی پارتەکەیان رازی بوو کە ئەنجامەکەی سەرکەوتنی کوین راد بوو.
لە ٧ی سێپتەمبری ٢٠١٣ و لە هەڵبژاردنی فیدرال، لایەنی فیدرالی ئوسترالیا سەرکەوت و لە ئەنجام دا سەرۆکی پارتەکەیان واتا [[تۆنی ئەبۆت]]، وەکوو سەرۆک وەزیران داهاتووی ئوسترالیا هەڵبژێردرا، ئەو بیست و هەشتەمین سەرۆک وەزیرانی ئوسترالیا هەژمار دەکرێ، بردنەوەی تۆنی ئەبۆت کۆتایی بە شەش ساڵ سەرۆکایەتی پارتی چەپ گەرای کرێکار بەسەر ئوسترالیا دا هێنا.
لە ٧ی سێپتەمبری ٢٠١٣ و لە ھەڵبژاردنی فیدرال، لایەنی فیدرالی ئوسترالیا سەرکەوت و لە ئەنجام دا سەرۆکی پارتەکەیان واتا [[تۆنی ئەبۆت]]، وەکوو سەرۆک وەزیران داھاتووی ئوسترالیا ھەڵبژێردرا، ئەو بیست و ھەشتەمین سەرۆک وەزیرانی ئوسترالیا ھەژمار دەکرێ، بردنەوەی تۆنی ئەبۆت کۆتایی بە شەش ساڵ سەرۆکایەتی پارتی چەپ گەرای کرێکار بەسەر ئوسترالیا دا ھێنا.


== بەرگری==
== بەرگری==
لە ئوسترالیا دا هیچ زۆریەک بۆ خزمەتی سەربازی گشتی نیە و خەڵک بۆ بەشداری و خزمەت کردن بە سوپا وەکوو هەر کارێکی تر مووچە وەردەگرن.
لە ئوسترالیا دا ھیچ زۆریەک بۆ خزمەتی سەربازی گشتی نیە و خەڵک بۆ بەشداری و خزمەت کردن بە [[سوپا]] وەکوو ھەر کارێکی تر مووچە وەردەگرن.


⚫
== چاند و هونەر ==
⚫
لەگەڵ نیشتەجێبوونی [[ئەورووپا|ئەورووپییەکان]] لە ئوسترالیا و لە سەدەی ١٨ دا، شێوازی ژیانی ئەورووپی بوو بە فەرهەنگی زاڵی ژیان لەم وڵاتە دا. زۆربوونی دەرکەوتنی چاند لە ئوسترالیا لە لایەن یارمەتیە ماڵیەکانی دەوڵەوتەوە بوو ، ئەم یارمەتیانە بۆ هونەر، خواردن و پەرەپێدانی کەرەستەکانی ئاسوودەیی ژیان بوو. شاری بچووک و گەورە درووست بوون کە پڕ بوون لە بینای هونەری، گالێری و تیاتر. لە کۆتایەکانی سەدەی ١٩ دا «[[مێلبۆرن|مێلبۆرنی سەرسووڕهێنەر]]» marvelous melbourne پرگەلهەترین شاری ئوسترالیا و یەکێک بوو لە دەوڵەمەندترین شارەکانی جیهان، هەروەها لە دوای [[لەندەن]] گەورەترین شار بوو لە هەموو [[بەریتانیا|ئیمپراتۆریەتی بریتانیا]]، و گالێری و تیاتر و مپزەخانەی تێدابوو.

⚫
باشترین ئەندازیارانی بیناسازی [[خانەی ئۆپێرای سیدنی]] یان درووست کرد. [[ئۆپێرا]]، [[سەمای بالێ]]، [[ئۆرکێسترا|ئۆرکێسترسەمفۆنیەکان]]، ئەکتەرەکان، نمایشنامەنووسەکان، کۆمپانیا هونەریەکان و هتد لە لایەن ئەنجومەنی ئوسترالیا پشتیوانیان لێدەکرا. دەوڵەتە فیدراڵەکان سەرمایەیان خستە گەر بۆ پشتیوانی لە ڕادیۆ سەربەخۆکان کە لە ڕادیۆ و تەلەڤزیۆنی نیشتیمانی جیا بوون. لە ئێستاش دا ئوسترالیا خاوەنی رۆژنامە و گۆڤارگەلێکی زۆرە کە خزمەتێکی زۆر بە چاندی ناوچەکە دەکات. ئەمڕۆکە مێلبۆرن وەکوو پێتەختی فەرهەنگی وڵاتەکە ناسراوە.


⚫
== چاند و ھونەر ==
⚫
لەگەڵ نیشتەجێبوونی [[ئەورووپا|ئەورووپییەکان]] لە ئوسترالیا و لە سەدەی ١٨ دا، شێوازی ژیانی ئەورووپی بوو بە فەرھەنگی زاڵی ژیان لەم وڵاتە دا. زۆربوونی دەرکەوتنی چاند لە ئوسترالیا لە لایەن یارمەتیە ماڵیەکانی دەوڵەوتەوە بوو ، ئەم یارمەتیانە بۆ ھونەر، خواردن و پەرەپێدانی کەرەستەکانی ئاسوودەیی ژیان بوو. شاری بچووک و گەورە درووست بوون کە پڕ بوون لە بینای ھونەری، گالێری و تیاتر. لە کۆتایەکانی سەدەی ١٩ دا «[[مێلبۆرن|مێلبۆرنی سەرسووڕھێنەر]]» marvelous melbourne پرگەلھەترین شاری ئوسترالیا و یەکێک بوو لە دەوڵەمەندترین شارەکانی جیھان، ھەروەھا لە دوای [[لەندەن]] گەورەترین شار بوو لە ھەموو [[بەریتانیا|ئیمپراتۆریەتی بریتانیا]]، و گالێری و تیاتر و مپزەخانەی تێدابوو.


⚫
باشترین ئەندازیارانی بیناسازی [[خانەی ئۆپێرای سیدنی]] یان درووست کرد. [[ئۆپێرا]]، [[سەمای بالێ]]، [[ئۆرکێسترا|ئۆرکێسترسەمفۆنیەکان]]، [[ئەکتەر]]ەکان، نمایشنامەنووسەکان، [[کۆمپانیا]] ھونەریەکان و ھتد لە لایەن ئەنجومەنی ئوسترالیا پشتیوانیان لێدەکرا. دەوڵەتە فیدراڵەکان سەرمایەیان خستە گەر بۆ پشتیوانی لە ڕادیۆ سەربەخۆکان کە لە ڕادیۆ و تەلەڤزیۆنی نیشتیمانی جیا بوون. لە ئێستاش دا ئوسترالیا خاوەنی رۆژنامە و گۆڤارگەلێکی زۆرە کە خزمەتێکی زۆر بە چاندی ناوچەکە دەکات. ئەمڕۆکە مێلبۆرن وەکوو پێتەختی فەرھەنگی وڵاتەکە ناسراوە.


=== تەلەڤزیۆن و سینەما ===
=== تەلەڤزیۆن و سینەما ===
ئوسترالیا خاوەنی پێنج کەناڵی تەلەڤزیۆنیە کە هەر کامەیان چەند کەناڵێکی تر لە ئاستی نیشتیمانی لەخۆیان دەگرن و دەکرێ بەرنامەکانیان لە ناوچە جیاجیاکان جیاواز بێت. هەروەها کەناڵگەلێکی زۆری بە پارە لەم وڵاتە دا بەردەستە بۆ سەیر کردن. بە هۆی گەورەیی وڵاتەکە، ژمارەی وێستگە ڕادیۆییەکانی ئوسترالیا گەلێک زۆرە و تەنانەت شارە بچووکەکانیش یەک یان چەند ڕادیۆی لۆکاڵیان هەیە.
ئوسترالیا خاوەنی پێنج کەناڵی تەلەڤزیۆنیە کە ھەر کامەیان چەند کەناڵێکی تر لە ئاستی نیشتیمانی لەخۆیان دەگرن و دەکرێ بەرنامەکانیان لە ناوچە جیاجیاکان جیاواز بێت. ھەروەھا کەناڵگەلێکی زۆری بە پارە لەم وڵاتە دا بەردەستە بۆ سەیر کردن. بە ھۆی گەورەیی وڵاتەکە، ژمارەی وێستگە ڕادیۆییەکانی ئوسترالیا گەلێک زۆرە و تەنانەت شارە بچووکەکانیش یەک یان چەند ڕادیۆی لۆکاڵیان ھەیە.


سینەمای ئوسترالیا زیاتر تیشکدانەوەی ژیانی ئوسترالیەکانە بە تایبەتی لە ناوچە دوورەشاریەکان. سینەما یەکێکە لە ڕابواردنە تایبەتەکانی ئوسترالیەکان و ساڵۆنەکانی سینەمای ئەم وڵاتە بەردەوام پڕن. پیشەسازی فیلمی ئوسترالیا لە ساڵی ١٩٠٦ و بە فیلمێکی بێدەنگ لە [[مێلبۆرن]] دەستی پێکرد، ئەم وڵاتە ئەکتەرانی وەکوو [[نیکۆڵ کیدمەن]]، [[ڕاسێڵ کرۆ]]، [[کێیت بلانشێت]]، [[مێل گیبسۆن]]، [[نائۆمی واتس]]، [[ھیت لێجەر]]، [[ھیوو جەکمەن]]، [[ئێرۆڵ فلین]]، [[جوودێت ئەندێرسۆن]]، [[جێفری ڕاش]]ی ناردۆتە جیهانی سینەما. پشکووتنەوە پیشەی سینمە لە ئوسترالیا دەگاتەوە ١٩٧٠ و بە چەند فیلمێکی وەکوو "پیکنیک لە هەنگین ڕاک"(١٩٧٥) بە دەرهێنەری پیتێر وێیر. هەندێ لە بەناوبانگترین فیلمەکانی ئوسترالیا لە جیان دا بریتین لە: پیانۆ، کرۆکۆدایڵ دەندی، پریسێلا شاژنی بیابان، گالیپۆلی، مەدمەکس، شاین.
سینەمای ئوسترالیا زیاتر تیشکدانەوەی ژیانی ئوسترالیەکانە بە تایبەتی لە ناوچە دوورەشاریەکان. سینەما یەکێکە لە ڕابواردنە تایبەتەکانی ئوسترالیەکان و ساڵۆنەکانی سینەمای ئەم وڵاتە بەردەوام پڕن. پیشەسازی فیلمی ئوسترالیا لە ساڵی ١٩٠٦ و بە فیلمێکی بێدەنگ لە [[مێلبۆرن]] دەستی پێکرد، ئەم وڵاتە ئەکتەرانی وەکوو [[نیکۆڵ کیدمەن]]، [[ڕاسێڵ کرۆ]]، [[کێیت بلانشێت]]، [[مێل گیبسۆن]]، [[نائۆمی واتس]]، [[ھیت لێجەر]]، [[ھیوو جەکمەن]]، [[ئێرۆڵ فلین]]، [[جوودێت ئەندێرسۆن]]، [[جێفری ڕاش]]ی ناردۆتە جیھانی سینەما. پشکووتنەوە پیشەی سینمە لە ئوسترالیا دەگاتەوە ١٩٧٠ و بە چەند فیلمێکی وەکوو "پیکنیک لە ھەنگین ڕاک"(١٩٧٥) بە دەرھێنەری پیتێر وێیر. ھەندێ لە بەناوبانگترین [[فیلم]]ەکانی ئوسترالیا لە جیان دا بریتین لە: پیانۆ، کرۆکۆدایڵ دەندی، پریسێلا شاژنی بیابان، گالیپۆلی، مەدمەکس، شاین.


=== مۆسیقا، سەما و نمایش ===
=== مۆسیقا، سەما و نمایش ===
[[File:SydneyOperaHouse8 gobeirne.jpg|thumb|دیمەنێکی خانەی ئۆپێرای شاری سیدنی]]
[[پەڕگە:SydneyOperaHouse8 gobeirne.jpg|thumb|دیمەنێکی خانەی ئۆپێرای شاری [[سیدنی]]سیدنی]]
کۆنترین شێوازی مۆسیقا لە ئوسترالیا هی خەڵکانی خۆجێیی ئەم وڵاتەیە، مۆسیقاگەڵێک بە ناوەڕۆکی کۆمەڵایەتی و ئایینی. لە درێژایی کۆبوونەوەکانی خۆجێییەکان کە «کوروبوری» پێ دەوترێ ، سەما و ئاواز بەشێکی گرینگی کۆبوونەوەکانە. لە بۆنەو جەژنە ئایینیەکان دا، سروودەکان رۆحی خۆجێییە جیاوازەکان بەیەکەوە گرێ دەدات کە پێی دەڵێن «کاتی خەیاڵاوی». خۆجێیەکان باوەڕیان وایە کە لە ڕابردووی دوور دا،لە کاتێکی خەیاڵی چەند سروودێک وتراون کە بوو بە هۆکارێک بۆ ژیان بەخشین بە ڕۆحەکانی سەر زەوی، ئەمڕۆکە ئەم ئاوازانە لە ڕێوڕەسمی ئایینی و بۆ دڕێژە و گەشەی ژیانی گژ و گیاو ئاژەڵان دەخوێندرێنەوە.
کۆنترین شێوازی مۆسیقا لە ئوسترالیا ھی خەڵکانی خۆجێیی ئەم وڵاتەیە، مۆسیقاگەڵێک بە ناوەڕۆکی کۆمەڵایەتی و ئایینی. لە درێژایی کۆبوونەوەکانی خۆجێییەکان کە «کوروبوری» پێ دەوترێ ، سەما و ئاواز بەشێکی گرینگی کۆبوونەوەکانە. لە بۆنەو جەژنە ئایینیەکان دا، سروودەکان رۆحی خۆجێییە جیاوازەکان بەیەکەوە گرێ دەدات کە پێی دەڵێن «کاتی خەیاڵاوی». خۆجێیەکان باوەڕیان وایە کە لە ڕابردووی دوور دا،لە کاتێکی خەیاڵی چەند سروودێک وتراون کە بوو بە ھۆکارێک بۆ ژیان بەخشین بە ڕۆحەکانی سەر زەوی، ئەمڕۆکە ئەم ئاوازانە لە ڕێوڕەسمی ئایینی و بۆ دڕێژە و گەشەی ژیانی گژ و گیاو ئاژەڵان دەخوێندرێنەوە.

⚫
مێژووی مۆسیقای ئورووپایی لە ئوسترالیا دەگەڕێتەوە ساتەوەختی نیشتەجێ بوونی [[بەریتانیا|بریتانیەکان]] لەم کیشوەرە دا کە لەگەڵ خۆیان ئاوازە بە کۆمەڵەکانیشیان هێنان. ئەمڕۆکە هەر شارێکی گەورە، خاوەنی هۆڵی ئۆرکێستر و ئۆپێرایە وێڕای کۆمپانیای ڕادیۆیی ئوسترالیا. ئەستێرە و گەورەی مۆسیقایی و ڕێبەری ئۆرکێستری بە ناوبانگ لە سرەتاسەری جیهان بەردەوام دەچنە ئوسترالیا و کۆبوونەوە دەکەن. ئوسترالیا لە ڕێگەی دەنگی پاک و بێ هاوتای «نێلی مێلبا» و «جان ساترلەند» بۆمۆسیقای جیهان هەوڵێ کۆکردنەوەی یارمەتی ماددی دەدات. ئوسترالیا لە بواری مۆسیقای خەڵکی ([[مۆسیقای پاپ|پاپ]])، [[مۆسیقای ڕۆک|ڕاک]] و [[مێتاڵ]] هونەرمەندی ناوداری هەیە. گرووپی مێتاڵی [[ئەی‌سی/دی‌سی]] (AC/DC) و گۆرانیبێژی بەناوبانگی پاپ [[کایلی مینۆگ]] لەمانن. کایلی مینۆگ کە ئێستاکە نیشتەجێێ بریتانیایە لە ساڵی ٢٠٠٧ «نیشانی ئیمپراتۆری بریتانیا» (OBE)ی لە [[ئێلیزابێتی دووەم|شاژن ئێلیزابێتی دووەم]] وەرگرت بە هۆی ئەو خزمەتە گرینگانەی بە بواری هونەری مۆسیقای کردووە.<ref>[http://www.honours.gov.uk/honours/chivalry.aspx The Orders of Chivalry<!-- «نیشانی ئیمپراتۆری بریتانیا» (OBE) -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070819024713/http://www.honours.gov.uk/honours/chivalry.aspx |date=١٩ی ئابی ٢٠٠٧ }}</ref><ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/7163471.stm BBC NEWS | Entertainment | Minogue tops showbiz honours list<!-- «نیشانی ئیمپراتۆری بریتانیا» (OBE) -->]</ref> هەروەها ئەم خانمە لە بەشێک لەسێریاڵی پڕبینەری «دوکتۆر هوو» (Doctor Who) بەشداری کرد کە لە شەوی کریسماسی ٢٠٠٧ لە کەناڵێ [[بی بی سی]] بڵاو بوویەوە.<ref>[http://www.bbc.co.uk/doctorwho/news/cult/news/drwho/2008/01/03/51792.shtml BBC - Doctor Who - News - Kylie Minogue OBE<!-- بەشداری کایلی مینۆگ لە زنجیرەی دوکتۆر هوو -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090204181112/http://www.bbc.co.uk/doctorwho/news/cult/news/drwho/2008/01/03/51792.shtml |date= ٤ی شوباتی ٢٠٠٩ }}</ref>


⚫
مێژووی مۆسیقای ئورووپایی لە ئوسترالیا دەگەڕێتەوە ساتەوەختی نیشتەجێ بوونی [[بەریتانیا|بریتانیەکان]] لەم کیشوەرە دا کە لەگەڵ خۆیان ئاوازە بە کۆمەڵەکانیشیان ھێنان. ئەمڕۆکە ھەر شارێکی گەورە، خاوەنی ھۆڵی ئۆرکێستر و ئۆپێرایە وێڕای کۆمپانیای ڕادیۆیی ئوسترالیا. ئەستێرە و گەورەی مۆسیقایی و ڕێبەری ئۆرکێستری بە ناوبانگ لە سرەتاسەری جیھان بەردەوام دەچنە ئوسترالیا و کۆبوونەوە دەکەن. ئوسترالیا لە ڕێگەی دەنگی پاک و بێ ھاوتای «نێلی مێلبا» و «جان ساترلەند» بۆمۆسیقای جیھان ھەوڵێ کۆکردنەوەی یارمەتی ماددی دەدات. ئوسترالیا لە بواری مۆسیقای خەڵکی ([[مۆسیقای پاپ|پاپ]])، [[مۆسیقای ڕۆک|ڕاک]] و [[مێتاڵ]] ھونەرمەندی ناوداری ھەیە. گرووپی مێتاڵی [[ئەی‌سی/دی‌سی]] (AC/DC) و گۆرانیبێژی بەناوبانگی پاپ [[کایلی مینۆگ]] لەمانن. کایلی مینۆگ کە ئێستاکە نیشتەجێێ بریتانیایە لە ساڵی ٢٠٠٧ «نیشانی ئیمپراتۆری بریتانیا» (OBE)ی لە [[ئێلیزابێتی دووەم|شاژن ئێلیزابێتی دووەم]] وەرگرت بە ھۆی ئەو خزمەتە گرینگانەی بە بواری ھونەری مۆسیقای کردووە.<ref>[http://www.honours.gov.uk/honours/chivalry.aspx The Orders of Chivalry<!-- «نیشانی ئیمپراتۆری بریتانیا» (OBE) -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070819024713/http://www.honours.gov.uk/honours/chivalry.aspx |date=١٩ی ئابی ٢٠٠٧ }}</ref><ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/7163471.stm BBC NEWS | Entertainment | Minogue tops showbiz honours list<!-- «نیشانی ئیمپراتۆری بریتانیا» (OBE) -->]</ref> ھەروەھا ئەم خانمە لە بەشێک لەسێریاڵی پڕبینەری «دوکتۆر ھوو» (Doctor Who) بەشداری کرد کە لە شەوی کریسماسی ٢٠٠٧ لە کەناڵێ [[بی بی سی]] بڵاو بوویەوە.<ref>[http://www.bbc.co.uk/doctorwho/news/cult/news/drwho/2008/01/03/51792.shtml BBC - Doctor Who - News - Kylie Minogue OBE<!-- بەشداری کایلی مینۆگ لە زنجیرەی دوکتۆر ھوو -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090204181112/http://www.bbc.co.uk/doctorwho/news/cult/news/drwho/2008/01/03/51792.shtml |date= ٤ی شوباتی ٢٠٠٩ }}</ref>
⚫
هەروەها گرووپی بەناوبانگی پاپ، [[فایڤ سیکێندز ئاف سامێر]] بنەچەی ئوسترالی هەیە و لە [[سیدنی]] وەدی هاتووە.


⚫
ھەروەھا گرووپی بەناوبانگی پاپ، [[فایڤ سیکێندز ئاف سامێر]] بنەچەی ئوسترالی ھەیە و لە [[سیدنی]] وەدی ھاتووە.
⚫
[[سەمای بالێ]]ی کلاسیک لە لایەن سەماکارێکی بەناوبانگی لۆکاڵی بە ناوی «لۆرد رابێرت هێڵپمەن» هاتە ئوسترالیا. ئەم یەکێکە لە بناخەداڕێژانی سەمای بالێ بە تایبەتی هی کلاسیک لە ئوسترالیا دا.


⚫
[[سەمای بالێ]]ی کلاسیک لە لایەن سەماکارێکی بەناوبانگی لۆکاڵی بە ناوی «لۆرد رابێرت ھێڵپمەن» ھاتە ئوسترالیا. ئەم یەکێکە لە بناخەداڕێژانی سەمای بالێ بە تایبەتی ھی کلاسیک لە ئوسترالیا دا.


=== وەرزش===
=== وەرزش===
[[وەرزش]] لە ئوسترالیا دا بە شێوەیەکی گرینگ و بەربڵاو ئەنجام دەدرێ بووەتە بەشێک لە ژیان و چاندی خەڵکەکەی. ئوسترالیا یەکێکە لە میدالیاهێنەرترین وڵاتەکان ئۆڵەمپیک. شاری [[مێلبۆرن]] وەکوو پایتەختی وەرزشی ئوسترالیا و خاوەنی نازناوی «شاری کۆتایی وەرزشی جیهان»، هەموو ساڵێک میوانی زۆرێک له ڕووداوه گرینگه وەرزشیەکانی جیهانه. وەکوو پێشبڕکێکانی ئۆتۆمبێلی فۆرمیوولا وان Australian F1 Grand Prix، کەرنەڤاڵی بەناوبانگی ئەسبسواری مێلبۆرن کاپ Melbourn Cup و هەروەها پێشبرکێ جیهانیەکانی [[تێنسی ئازادی ئوسترالیا]] Australian Open.
[[وەرزش]] لە ئوسترالیا دا بە شێوەیەکی گرینگ و بەربڵاو ئەنجام دەدرێ بووەتە بەشێک لە ژیان و چاندی خەڵکەکەی. ئوسترالیا یەکێکە لە میدالیاھێنەرترین وڵاتەکان ئۆڵەمپیک. شاری [[مێلبۆرن]] وەکوو پایتەختی وەرزشی ئوسترالیا و خاوەنی نازناوی «شاری کۆتایی وەرزشی جیھان»، ھەموو ساڵێک میوانی زۆرێک لە ڕووداوە گرینگە وەرزشیەکانی جیھانە. وەکوو پێشبڕکێکانی ئۆتۆمبێلی فۆرمیوولا وان Australian F1 Grand Prix، کەرنەڤاڵی بەناوبانگی ئەسبسواری مێلبۆرن کاپ Melbourn Cup و ھەروەھا پێشبرکێ جیھانیەکانی [[تێنسی ئازادی ئوسترالیا]] Australian Open.


ئۆڵەمپیکی هاوینەی ١٩٥٦ و یاریەک هاوقزانجەکانی ٢٠٠٦ لەم شاره بەڕێوه چوون.
ئۆڵەمپیکی ھاوینەی ١٩٥٦ و یاریەک ھاوقزانجەکانی ٢٠٠٦ لەم شارە بەڕێوە چوون.


ئەم وەرزیشانەی جاماوەرێکی زۆر بەدوایان دایە لەم وڵاتە بریتین لە: [[ڕاگبی ١٥ کەسی]]، [[ڕاگبی ١٣ کەسی]]، [[تۆپی پێی ئوسترالی]] (شێوازێکی تپانەی وەکوو [[ڕەگبی]])، [[کریکێت]] و [[تۆپی سەبەتە]]. جگە لەمە یانەی نیشتیمانی [[هۆکی سەر چێمەن]]، [[واتیڕپۆلۆ]] و [[بالەی کەناراو]]ی ئافرەتانی ئەم وڵاتە لە نێو باشترین یانەکانی جیهان دانە.
ئەم وەرزیشانەی جاماوەرێکی زۆر بەدوایان دایە لەم وڵاتە بریتین لە: ڕاگبی ١٥ کەسی، ڕاگبی ١٣ کەسی، [[تۆپی پێی ئوسترالی]] (شێوازێکی تپانەی وەکوو [[ڕەگبی]])، [[کریکێت]] و [[تۆپی سەبەتە]]. جگە لەمە یانەی نیشتیمانی ھۆکی سەر چێمەن، واتیڕپۆلۆ و بالەی کەناراوی ژنانی ئەم وڵاتە لە نێو باشترین یانەکانی جیھان دانە.


ئوسترالیەکان لە هەندێ وەرزیشی تاکەکسی وەکوو [[گۆڵف]]، [[مەلە]] و وەرزشە ئاویەکانی تر، [[تێنیس]] و [[سکواش]] دا هاوتای وڵاتە پلە یەکەکانی جیهان دان.
ئوسترالیەکان لە ھەندێ وەرزیشی تاکەکسی وەکوو [[گۆڵف]]، [[مەلەوانی|مەلە]] و وەرزشە ئاویەکانی تر، [[تێنیس]] و سکواش دا ھاوتای وڵاتە پلە یەکەکانی جیھان دان.


لە ساڵانی ڕابردوو دا هەوڵێکی زۆر بۆ پەرەسەندنی وەرزشی [[تۆپی پێ]]ی ئەم وڵاتە کراوە.<ref>[//en.wikipedia.org/wiki/Sport_in_Australia#Football_.28soccer.29 تۆپانە لە ئوسترالیا] لە ویکی ئینگلیزیەوە</ref> لە دەیەی ١٩٩٠ ژمارەیەکی زۆر لە یاریزانە گرینگەکانی ئوسترالیا لە خولی نایابی ئینگلتەرا دا یاری دەکەن. لەمانە [[هەری کیووڵ]]، [[مارک بۆسنیچ]] و [[مارک ڤیدۆکا]].
لە ساڵانی ڕابردوو دا ھەوڵێکی زۆر بۆ پەرەسەندنی وەرزشی [[تۆپی پێ]]ی ئەم وڵاتە کراوە.<ref>[//en.wikipedia.org/wiki/Sport_in_Australia#Football_.28soccer.29 تۆپانە لە ئوسترالیا] لە ویکی ئینگلیزیەوە</ref> لە دەیەی ١٩٩٠ ژمارەیەکی زۆر لە یاریزانە گرینگەکانی ئوسترالیا لە خولی نایابی ئینگلتەرا دا یاری دەکەن. لەمانە ھەری کیووڵ، مارک بۆسنیچ و مارک ڤیدۆکا.


ئوسترالیا میوانداری دوو خوولی [[یاریەکانی ئۆڵەمپیکی هاوینەی ١٩٥٦|ئۆڵەمپیکی ١٩٥٦ی مێلبۆرن]] و [[یاریەکانی ئۆڵەمپیکی هاوینەی ٢٠٠٠|ئۆڵەمپیکی ٢٠٠٠ی سیدنی]] بووە و یەکێک بووە لەم شەش وڵاتەی کە زیاتر لە جارێک میوانداری ئۆڵەمپیک بوون. ئەم وڵاتە لە هەموو خوولەکانی ئۆڵەمپیک دا بەشدار بووە و ژیاتر لە هەموو شتێک دا لە [[مەلە]] و [[ڕاکردن و مەیدان]] سەرکەوتوو بووە، لەگەڵ ئەوەی لە [[سەوڵ لێدان]]، [[پاسکیل سواری]] و [[ئەسپ سواری]] دا سەرکەوتنی هەبووە. [[داوێن فریزێر]]، [[موورای ڕۆز]]، [[یان تۆرپ]]، [[گرانت هەکێت]] و [[سوزی ئۆنیڵ]] لە مەلەوانی دا [[مارجوری جەکسۆن]] [[بێتی کاتبێرت]]، [[هێرب ئێلیۆت]] و [[ڕان کلارک]] لە ڕاکردن و مەیدان دا لە سەرکەتووترین وەرزشوانە ئوسترالیەکانن. بەشکۆترین سەرکەوتنی ئەم وڵاتە لە ئۆڵەمپیکی سیدنی ڕووی دا کە ٥٨ مەدالیایان بردەوە لەوانە ١٦ی زێڕ لە بیست بابەت دا. لە [[ئۆڵەمپیکی ئاتێن]] یش دا بە ١٧ مەدالیا پلەی چووارەمی مەدالیاکانی کردە هی خۆی.<ref>[https://web.archive.org/web/20080810053551/http://results.beijing2008.cn/WRM/ENG/BIO/NOC/AUS.shtml
ئوسترالیا میوانداری دوو خوولی ئۆڵەمپیکی ١٩٥٦ی مێلبۆرن و ئۆڵەمپیکی ٢٠٠٠ی سیدنی بووە و یەکێک بووە لەم شەش وڵاتەی کە زیاتر لە جارێک میوانداری ئۆڵەمپیک بوون. ئەم وڵاتە لە ھەموو خوولەکانی ئۆڵەمپیک دا بەشدار بووە و ژیاتر لە ھەموو شتێک دا لە [[مەلەوانی|مەلە]] و ڕاکردن و مەیدان سەرکەوتوو بووە، لەگەڵ ئەوەی لە سەوڵ لێدان، [[پاسکیل سواری]] و [[ئەسپ سواری]] دا سەرکەوتنی ھەبووە. داوێن فریزێر، موورای ڕۆز، یان تۆرپ، گرانت ھەکێت و سوزی ئۆنیڵ لە مەلەوانی دا مارجوری جەکسۆن بێتی کاتبێرت، ھێرب ئێلیۆت و ڕان کلارک لە ڕاکردن و مەیدان دا لە سەرکەتووترین وەرزشوانە ئوسترالیەکانن. بەشکۆترین سەرکەوتنی ئەم وڵاتە لە ئۆڵەمپیکی سیدنی ڕووی دا کە ٥٨ مەدالیایان بردەوە لەوانە ١٦ی زێڕ لە بیست بابەت دا. لە ئۆڵەمپیکی ئاتێن یش دا بە ١٧ مەدالیا پلەی چووارەمی مەدالیاکانی کردە ھی خۆی.<ref>[https://web.archive.org/web/20080810053551/http://results.beijing2008.cn/WRM/ENG/BIO/NOC/AUS.shtml NOC Biography, AustraliaAUS - Australia] Beijing 2008 website</ref>
NOC Biography, AustraliaAUS - Australia] Beijing 2008 website</ref>


[[یاریەکانی وڵاتە هاوسوودەکان]] تا ئێستا ٤ جار لە ئسترالیا دا بەڕێوەچووە، ١٩٣٨ لە [[سیدنی]]، ١٩٦٢ لە [[پێرس]]، ١٩٨٢ لە [[بریزبێن]] و ٢٠٠٦ لە [[مێلبۆرن]]. ئوسترالیا بە ١٠ قاڕەمانی و لە ١٨ خوولی ئەم یاریانە دا لە خشتەی مەدالیاکان دا باشترین ئەنجامی وەرگرتووە.
یاریەکانی وڵاتە ھاوسوودەکان تا ئێستا ٤ جار لە ئسترالیا دا بەڕێوەچووە، ١٩٣٨ لە [[سیدنی]]، ١٩٦٢ لە [[پێرس]]، ١٩٨٢ لە [[بریزبێن]] و ٢٠٠٦ لە [[مێلبۆرن]]. ئوسترالیا بە ١٠ قاڕەمانی و لە ١٨ خوولی ئەم یاریانە دا لە خشتەی مەدالیاکان دا باشترین ئەنجامی وەرگرتووە.


هەروەها پێشبرکێکانی نێودەوڵەتی [[تێنیسی ئازادی ئوسترالیا]] هەمووساڵێک لە مێلبۆرن بەڕێوەدەچی، یەکێک لە ٤ [[گرەند سلەم (تێنیس)|گرەند سلەمی]] تێنیسە، کاپی ئەسپ سواری مێلبۆرنیش وەکوو یەکێکە لە پڕجەماوەرترین یاریەکانی ئوسترالیایە.
ھەروەھا پێشبرکێکانی نێودەوڵەتی [[تێنسی ئازادی ئوسترالیا|تێنیسی ئازادی ئوسترالیا]] ھەمووساڵێک لە مێلبۆرن بەڕێوەدەچی، یەکێک لە ٤ گرەند سلەمی تێنیسە، کاپی ئەسپ سواری مێلبۆرنیش وەکوو یەکێکە لە پڕجەماوەرترین یاریەکانی ئوسترالیایە.


== ژینگە ==
== ژینگە ==
[[File:Koala climbing tree.jpg|thumb|[[کوالا|کوالایەک]] لەسەر داری [[ئۆکالیپتوس]] وەک بەشێک لە نیشانی ژینگەی ئوسترالیا]]
[[پەڕگە:Koala climbing tree.jpg|thumb|[[کوالا|کوالایەک]] لەسەر داری ئۆکالیپتوس وەک بەشێک لە نیشانی ژینگەی ئوسترالیا]]
== وتارە پەیوەندیدارەکان ==
== وتارە پەیوەندیدارەکان ==
* [[مێلبۆرن]]
* [[مێلبۆرن]]
ھێڵی ٢٥٤: ھێڵی ٢٤٢:
* Australia - Culture Smart: a quick guide to customs and etiquette, Travelers' Tales Guides,
* Australia - Culture Smart: a quick guide to customs and etiquette, Travelers' Tales Guides,
{{reflist}}
{{reflist}}
{{commons category|Australia}}
{{پۆلی کۆمنز|Australia}}
* [http://www.dfat.gov.au/geo/australia/ لەبارەی ئوسترالیا دا]
* [https://web.archive.org/web/20141231054514/http://www.dfat.gov.au/geo/australia/ لەبارەی ئوسترالیا دا]
* [http://www.australia.gov.au/ دەرگای زانیاریە دەوڵەتیەکانی ئوسترالیا]
* [http://www.australia.gov.au/ دەرگای زانیاریە دەوڵەتیەکانی ئوسترالیا]
* [http://www.abs.gov.au/ فەرمانگەی ئاماری ئوسترالیا]
* [http://www.abs.gov.au/ فەرمانگەی ئاماری ئوسترالیا]
ھێڵی ٢٦١: ھێڵی ٢٤٩:
* [http://www.immi.gov.au فەرمانگەی کۆچبەری ئوسترالیا]
* [http://www.immi.gov.au فەرمانگەی کۆچبەری ئوسترالیا]
* [http://wikimapia.org/#lat=-27.9167666&lon=136.7578125&z=4&l=16&m=b/ وێنەی ئاسمانی]
* [http://wikimapia.org/#lat=-27.9167666&lon=136.7578125&z=4&l=16&m=b/ وێنەی ئاسمانی]



{{وڵاتەکانی ئۆقیانووسیا}}
{{وڵاتەکانی ئۆقیانووسیا}}
{{ویلایەت و مەڵبەندەکانی ئوسترالیا}}
{{ویلایەت و مەڵبەندەکانی ئوسترالیا}}
{{شارەکانی ئوسترالیا}}
{{شارەکانی ئوسترالیا}}
{{یەکێتی وڵاتانی هاوسوود}}
{{یەکێتی وڵاتانی ھاوسوود}}
{{شوێنە ئینگلیزی زمانەکان}}
{{شوێنە ئینگلیزی زمانەکان}}
{{گرووپی بیست}}
{{گرووپی بیست}}

{{تووڵی دەروازە|ئوسترالیا|کۆمەڵگا|وڵاتەکان|مێژوو|ئابووری}}

[[پۆل:پاشایەتییە دەستوورییەکان]]
[[پۆل:پاشایەتییە دەستوورییەکان]]
[[پۆل:داگیرگەکانی شانشینی یەکگرتوو]]
[[پۆل:موستەعمەرەکانی بریتانیا]]
[[پۆل:وڵاتە دوورگەییەکان]]
[[پۆل:وڵاتە دوورگەییەکان]]
[[پۆل:دیموکراسیی ئازاد]]
[[پۆل:دەوڵەتانی ئەندامی وڵاتانی کۆمۆنوێلت]]
[[پۆل:دەوڵەتانی ئەندامی وڵاتانی کۆمۆنوێلت]]
[[پۆل:دەوڵەتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان]]
[[پۆل:دەوڵەتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان]]

وەک پێداچوونەوەی ‏٠٩:١٤، ٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣

پۆتانەکان: 35°18′S 149°8′E / 35.300°S 149.133°E / -35.300; 149.133

وڵاتی ھاوسوودی ئوسترالیا
A blue field with the Union Flag in the upper hoist quarter, a large white seven-pointed star in the lower hoist quarter, and constellation of five white stars in the fly – one small five-pointed star and four, larger, seven-pointed stars.
سروود: "تاکوو ئوسترالیای جوان پێشکەوێ
پایتەختکانبێرا
35°18.48′S 149°7.47′E / 35.30800°S 149.12450°E / -35.30800; 149.12450
گەورەترین شار سیدنی
زمانە فەرمییەکان ھیچ
زمانی فەرمی ئینگلیزی ئوسترالی[N ١]
ناوی هاووڵاتی
دەوڵەت سەڵتەنەتی فیدراڵ، پەرلەمانی، سەڵتەنەتی دەستوورخواز
 -  پاشایەتی ئوسترالیا ئێلیزابێتی دووەم
 -  پارێزگاری گشتی پیتێر کاسگرۆڤ
 -  سەرۆک وەزیران ئەنتۆنی ئەلبانیز
 -  دادوەری گشتی ڕۆبێرت فرێنچ
یاسادانەر پەرلەمانی ئوسترالیا
 -  ئەنجومەنی باڵا سینای ئوسترالیا
 -  ئەنجومەنی خواروو خانەی پەرلەمانی ئوسترالیا
سەربەخۆیی لە بریتانیا 
 -  فیدراسیۆنی ئوسترالیا، یاسای فەرمی ئوسترالیا ١ی کانوونی دووەمی ١٩٠١ 
 -  دەستووری ١٩٤٢ی وێست مینیستێر لە ٣ی ئەیلوولی ١٩٣٩ 
 -  یاسای ١٩٨٦ی ئوسترالیا ٣ی ئازاری ١٩٨٦ 
ڕووبەر
 -  سەرجەم ٧٬٦٩٢٬٠٢٤ کیلۆمەتری چوارگۆشە (6th)
٢٬٩٦٩٬٩٠٧ مایلی چوارگۆشە 
ژمارەی دانیشتوان
 -  بەراوردی  ٢٦٬٤٧٣٬٠٥٥ لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە (51st)
 -  سەرژمێریی 2016 24,309,330 
 -  چڕی 2.8 کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (233rd)
٧٫٣کەس لە مایلی چوارگۆشە
GDP (PPP) بەراوردی 2015
 -  سەرجەم $1.137 trillion[٣] (19th)
 -  سەرانە $47,608[٣] (17th)
GDP (nominal) بەراوردی ٢٠١٥
 -  سەرجەم $1.252 trillion[٣] (12th)
 -  سەرانە $52,454[٣] (9th)
Gini (2012) 33.6 (١٩th)
HDI (2013) 0.933 (٢nd)
دراو دۆلاری ئوسترالی (AUD)
ناوچەی کاتی کات لە ئوسترالیا[N ٢] (UTC+8 to +10.5)
 -  ھاوین (DST) کات لە ئوسترالیا[N ٢] (UTC+8 to +11.5)
شێوازەکانی ڕێکەوتنووسین dd-mm-yyyy
لای لێخوڕین چەپ
پاوانی ئینتەرنێت .au
کۆدی تەلەفۆن +61

ئوسترالیا، بە فەرمی یەکیەتیی ھاوقازانجی ئوسترالیا (بە ئینگلیزی: The Commonwealth Of Australia)، وڵاتێکە لە نیوەگۆی باشووردا کە بریتییە لە خاکی سەرەکیی کیشوەری ئۆسترالیا، دوورگەی تاسمانیا و زۆرێک دوورگەی بچووکی تری ناو ئوقیانوسەکانی ھیند و پاسیفیک.

ئەم وڵاتە بە پانتایی ٧،٦٨٦،٨٥٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە، شەشەمین وڵاتی گەورەی جیھانە، ئوسترالیا یەکێکە لە وڵاتانی کۆمۆنوێلت و لە ساڵی ١٩٠١ دا سەربەخۆیی خۆی لە بریتانیای گەورە وەرگرتووە. پایتەختی ئەم وڵاتە شاری کانبێرایە، شارێک کە پەرلەمانی وڵات و ماڵی بەرێوەبەری گشتی تێدایە. ئەو بە شێوەیەکی دابەکی و لە جیاتی شاژن ئێلیزابێتی دووەم بەڕێوبەرایەتی دەوڵەتی ئوسترالیای بەدەستە. بەڵام لە ڕاستیدا سەرۆککۆماری ھەڵبژێردراوی خەڵک وێڕای دەولەت و پەرلەمان بەڕێوەبردنی وڵاتیان لە دەست دایە. ئوسترالیا لە ڕووی پانتاییەوە دووەم وڵاتی بەشداری ڕێکخراوی ولاتە ھاوسوودەکانە.

سیدنی و مێلبۆرن لەدوای یەک دوو گەورە شاری ئوسترالیان. ئەم ولاتە سنووری خاکی لەگەڵ ھیچ ولاتێک دا نیە و چوار دەوری لە ڕۆژھەڵات، ئۆقیانووسی ئارام، لە باشوور، ئۆقیانووسی باشوور، لە ڕۆژاوا ئۆقیانووسی ھیند و لە باکوورەوە چەندین دەریا و کەنداوی لە خۆگرتووە. ھەروەھا ئوسترالیا خاکی سەرەکی ئۆقیانووسیا ھەژمار دەکرێ کە بچووکترین کیشوەری جیھانە.

مێژوو

بەپێی ئاسەوارە بەجێ ماوەکان، نزیکەی ٤٢،٠٠٠ ساڵ بەر لە ئێستا گرووپێکی خەڵکانی راوچی باشووری ئاسیا، بۆ دۆزینەوە خواردن و ڕاوی ئاژەڵەکان، بەرە بەرە کۆچیان کردە خاکە باشووریەکان و لە ڕیگای دوورگەکانەوە و ھەروەھا ئەم کاناڵانەی ئاسیا و خاکەکانی باکووری ئوسترالیا پێک گرێ دەدەن، چوونە ناو باکووری کوینزلەند و دواتر بە بڵاو بوونەوە لە ناو ئوسترالیا دا خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیایان پێک ھێنا، ئەم خەڵکانە دەیان ھەزار ساڵ دوور لە پەیوەندی لەگەڵ شوێنەکانی تری جیھان ژیاون.

ئوسترالیا لە نەخشەی ساموێل دان (١٧٩٤) دا

پێشینەی مێژوویی ھەوڵ بۆ گەیشتن بە مەڵبەندەکانی باشووری ڕۆھەڵاتی ئاسیا و ئۆقیانووسیا دەگاتە ھەزارەی یەکەمی پێش زایین. لەم کاتە دا ھیندیە بوودایی و ھیندووەکان ھەوڵێ داگیرکردنی دوورگەکانی ئیندۆنیزیا و دوورتریان دا و ھەتا دوورگەل لۆبۆکیش ڕۆیشتن، بەڵام لەگەڵ ھێرشی موسڵمانەکان بۆسەر ھیند لە سەدەی پازدەیەم دا، پێشرەویەکانیان لەم ناوجەیە دا وەستا. کۆچبەری لە دوورگەکانی ئەم مەڵبەندە دا لە لایەن چینییەکان و لە سەدەی نۆی زایینی دا دەستی پێکرد. بازرگانە چینییەکان لە سەرەتاکانی سەدەی پازدەھەم دا مامەڵەیان لەگەڵ دوورگەکانی سۆماترا، جاوە، ماکاسار و سێڵیبز دا ھەبووە. لە کۆتایی دا ئەم بازرگانانە کەشتی زۆر گەورەی ماسیگرییان بەرھەم ھێناو ھەتا کەنارەکانی باکووری ئوسترالیا ڕۆشتن، لە ساڵی ١٧٩٤ دا و لەگەل گۆڕانکاریەکانی حکومەتی پیکەن و ھاتنە سەر کاری گرووپێک کە دژی بازرگانی دەرەکی بوون، ڕیگە لە پێشکەوتی چینییەکان بۆ دەریاکانی باشوور گیرا.

یەکەم جار ھۆلەندییەکانی لە ساڵی ١٦٠٦ دا نیمچە دوورگەی کێیپ یۆرک (Cape York Peninsula)یان لە باکووری کوینزلەند دا دۆزیەوە و لە دەیەکانی دواتر دا، زۆربەی ناوچەکانی باکوور و ڕۆژاوای ئوسترالیایان بینی و تۆماریان کرد. ئەبێل تاسمان ئەم مەڵبەندە نوێیەی ھۆڵەندی نوێ ناو نا.[٤] گذاشت.[٥]ھۆلەندییەکان بۆخۆیان زۆر حەزیان بە مانەوە لە ھۆڵەندی نوێ نەبوو و ئەم ناوچەیە ھەتا چەند دەیەی دواتر دەست نەخواردوو مایەوە.

لە ساڵی ١٧٧٠ کاپتن جێیمز کۆک دەریاوانی بەریتانی، ناوچەکانی دەورووبەری سیدنی لە ڕۆژھەلاتی ئوسترالیا دا دۆزیەوە و تۆماری کرد. کاپتن ئارتور فیلیپ لە ١٨ی حوزەیرانی ١٧٨٨ وێرای ١١ کەشتی و ١٣٥٠ کۆچبەر و لەگەڵ ناونانی ناوچەکە بە نیو ساوت وێلز وەکوو موستەعمەرەیەکی بەریتانیا، وەکوو فەرمانداری گشتی ئەم مەڵبەندە ھەڵبژێردرا.

بریتانیەکان سەرەتا وەکوو وڵاتێکی وشک و دوورەدەست بۆ دوورخستنەوەی بەندکراوان و تاوانباران دەیانڕوانیە ئوسترالیا. بۆیە زۆربەت میوانە نوێکان بە زۆری نێردرابوونە نیو ساوت وێلز، بەڵام دانیشتوانی ویلایەتەکانی تر، زۆربەیان بە ویستی خۆیان کۆچیان کرد.

سەنتەری شاری مێلبۆرن، دووھەم شاری گەورەی ئوسترالیا

لە ساڵی ١٩٠٠ دا، شاژن ڤیکتۆریا بەپێی یاسایەک سەربەخۆیی سیاسی بە ئوسترالیا بەخشی، سەربەخۆیی وڵاتی ئوسترالیا بە شێوەیەکی فەرمی لە ١ی کانوونی دووەمی ١٩٠١ دا ڕاگەیێندرا و لەوکاتەوە وەکوو مەڵبەندێکی ھاوسوود یان ھەرێمێکی سەربەخۆ بە حکومەتی خۆجێیی بەڵام وێڕای وڵاتانی ژێر پشتیوانی بریتانیای لێھات. ئوسترالیەکان ئەم ڕۆژە وەکوو ڕۆژی نیشتیمانی خۆیان دەناسن.[٦] لە ساڵی ١٩٠١ ھەتاکوو ١٩٢٧ کە کانبێرا درووست کرا، فیدراسیۆنی ئوسترالیا، مێلبۆرنی وەکوو پایتەختی کاتی ھەژمار دەکرد.

مێلبۆرن لە ساڵی ١٩٠٣ دا
پاڵێوراوانی دەنگدانی گشتی ١٩١٠

ئەم وڵاتە لە شەڕی جیھانی یەکەم دا وەکوو لایەنگری بریتانیا شەڕی کرد و «ئەرتەشی ھاوبەشی ئوسترالیا و نیوزیلاند» یانیش بە کوورتکراوەی ئانزاک لە شەڕی گالیپۆلی و لە وڵاتی تورکیای ئەمڕۆکە بەشدار بوو. بە گشتی زیاتر لە ٦٠،٠٠٠ ئوسترالی لە ماوەی شەڕی جیھانی یەکەم دا گیانیان لە دەست دا.

لە شەڕی جیھانی دووەم دا چەند شوێنێکی باکوور و ڕۆژھەڵاتی ئەم وڵاتە لە لایەن ژاپۆنیەکان بۆردوومان کرا و ھێزەکانی ئەمریکا تیایدا دابەزین. بەڵام ئوسترالیا لە زیانەکانی ئەم شەڕە دوور بوو. بەپێی یاسایەک لە ساڵی ١٩٨٦، ئوسترالیا ئوسترالیا بە شێوەیەکی فەرمی دەستتێوەردانی شانشینی یەکگرتووی لە ھەموو کارە سیاسی و سەربازیەکانی وڵاتەکەی دا کۆتایی پێھێنا، ئوسترالیەکان لە ٦ی تشرینی دووەمی ١٩٩٩ بە دەنگی زۆرینەی (٨٢٪) دەنگیان دا بە مانەوە لە ژێر فەرمانڕەوایی شاژن و ھەروەھا ڕازی بوون شاژنی بریتانیا «بەڕێوبەری گشتی»یان بۆ دیاری بکات.

جوگرافیا

ئوسترالیا یان ئوقیانووسیا بە پانتایی ٦.٧ میلیۆن کیلۆمەتری چوارگۆشە، بچووکترین کیشوەری جیھان ھەژمار دەکرێ.[٧] ئوستراڵیا وڵاتێکی

ئوسترالیا خاکێکی ڕاستە و دەشتاوییە، ناوچەی ڕۆژاوای ئەم وڵاتە بانی ڕۆژاوای ئوسترالیا و ڕۆژھەڵاتەکەی زنجیرە چیا جیاکەرەوەکانن، نێوان ئەم دووە، خاکێکی دەشتاوی و ڕاست ھەڵکەوتووە کە زیاتری وشک و بەتاڵ لە دانیشتوانە. بەرزترین خاڵی ئوسترالیا، قووچکێکە لە چیا بەفرینەکان کە ٢٢٢٨ مەتر بەرزە و ھەروەھا نزمترین خاڵی ١٥- مەترە کە لە دەریاچەی ئێیر دا ھەڵکەوتووە.[٨] درێژترین ڕووباری ئەم وڵاتە ڕووباری دارلینگە کە درێژی زیاترە لە ٢٧٠٠ کیلۆمەتر و بە تێکەڵ بوون لەگەڵ ڕووباری مووری کە دووھەم ڕووباری گەورەی ئوسترالیایە لە باشووری ڤیکتۆریا دا دەڕژێنە ئۆقیانووسی باشوور.

ئوسترالیا کە وەکوو دوورگەیەکی گەورە لە ئۆقیانووسی ئارام دا ھەڵکەوتووە. لە تێڕوانینی زەویناسانەوە کۆنترین وشکی جیھان ھەژمار دەکرێ. ئوسترالیا ئۆقیانووسی ئارامی باشووری لە ئۆقیانووسی ھیند جیا دەکاتەوە. درێژایی خاکە سەرەکیەکە لە باکوور بۆ باشوور ٣،١٣٥ کیلۆمەتر و پانیەکەی لە ڕۆژھەڵات بۆ ڕۆژاوا ٣،٧٨٢ کیلۆمەترە.

وڵاتی ئوسترالیا وەکوو خاوەنی ٧٥٥ جۆری گیا، ھەمەچەشن ترین وڵاتە لە ڕووی ئێکۆسیستمەوە.[٩]

ئادەمیزادناسی و گەل

گەلی ئوسترالیا لە سەرژمێری کانوونی دووەمی ٢٠٠٨ بریتی بووە لە ٢٠،٠٠٧،٣١٠ کەس. و بە چڕی ڕێژەیی ٦.٢ کەس لە ھەر کیلۆمەتری چوارگۆشە دا یەکێک لە نزمترین ژمارەی ڕێژەی چڕی دانیشتوانی لە جیھان دا ھەیە

کەناری باشووری ڕۆژھەڵاتی ئەم وڵاتە چڕی دانیشتوانی زیاتری تێدایە بەرانبەر بە گشت ویلایەت و مەڵبەند و ناوچەکانی تری ئەم وڵاتە. یەک لەسەر سێی دانیشتوانی وڵاتەکە لە ویلایەتی نیو ساوت وێلز و یەل لەسەر چوارەکەی تر ویلایەتی ڤیکتۆریا دانە. مامناوەندی نرخی گەشەی گەلھە لە ساڵ دا بریتیە لە ١.٢٢١ و لەڕاستیدا لە ھەردوو خوولەکێک دا کۆرپەیەکی نوێ لە ئوسترالیا دا لە دایک دەبێت.[١٠]

خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیا نزیکەی نیو میلیۆن کەس مەزەندە کراون دوو و نیو لە سەدی ٢.٥٪ دانیشتوانی گشتی وڵاتەکە پێک دێنن.[١١]

ویلایەت و شارەکان

پێویستە بوترێ کە ئوسترالیا پێنجەم وڵاتی جیھانە لە ڕووێ پانتاییەوە.

ئوسترالیا پێک ھاتوە لە شەش ویلایەت و دوو مەڵبەند یان (territory) کە دەسەڵاتەکانیان لە ویلایەتەکان کەمترە. ویلایەت و مەڵبەندەکانی ئوسترالیا بریتین لە:

  1. نیو ساوت وێلز (NSW) یان وێلزی باشووری نوێ کە ناوەندەکەی سیدنیە.
  2. کوینزلەند (QLD) ، بریزبێن ناوەندەکەیەتی.
  3. ئوسترالیای باشوور (SA)بە ناوەندیی ئەدێلاید.
  4. تاسمانیا (TAS) کە دوورگەیەکە لە باشووری ڕۆژھەڵاتی خاکی سەرەکی و ناوەندەکەی شاری ھۆبارتە
  5. ڤیکتۆریا (VIC) بە ناوەندیی شاری مێلبۆرن.
  6. ئوسترالیای ڕۆژاوا (WA) ناوەندەکەی شاری پێرسە.
  7. خاکەکانی باکووری ئوسترالیا (NT) ناوەندەکەی شاری داروینە.
  8. ناوچەی پایتەختی ئوسترالیا (ACT) شاری کانبێرا و دەورووبەری لەخۆ دەگرێ.

شارەکان

پایتەختی ئوسترالیا شاری کانبێرایە و شارە گەورەکان بریتین لە سیدنی، مێلبۆرن، بریزبێن، پێرس، ئەدێلاید و تاونزویل.

شارە سەرەکییەکانی ئوسترالیا
(مەزەندەی خەڵک لە جانواری ٢٠١٠)
پلە شار ویلایەتەکان ز.دانیشتوان

سیدنی
سیدنی
ملبورن
مێلبۆرن

١ سیدنی نیو ساوت وێلز ،٤،٥٧٥،٥٣٢ ١١ ھۆبارت و دەورووبەری تاسمانیا ٢١٤.٧٠٥
٢ مێلبۆرن ڤیکتۆریا ٤،٠٧٧،٠٣٦ ١٢ جیڵانگ ڤیکتۆریا ١٧٨،٦٥٠
٣ بریزبێن کوینزلەند ٢،٠٤٣،١٨٥ ١٣ تاونزڤیل کوینزلەند ٢٠٠،۰۰۰
٤ پێرس ئوسترالیای ڕۆژاوا ١،٦٩٦،٠٦٥ ١٤ کێنز کوینزلەند ١٥٠،٩٢٠
٥ ئەدێلاید ئوسترالیای باشوور ١،٢٠٢،١٨٦ ١٥ تووومبا کوینزلەند ١٣١،٢٥٨
٦ گۆڵد کۆست-تووید کوینزلەند / نیو ساوت وێلز ٥٩١،٤٧٣ ١٦ داروین خاکەکانی باکووری ئوسترالیا ١٢٧،٥٣٢
٧ نیوکاسڵ نیو ساوت وێلز ٥٤٦،٧٨٨ ١٧ لانسێستن تاسمانیا ١٠٦،١٥٣
٨ کانبێرا-کوین بیێن ناوچەی پایتەختی ئوسترالیا / نیو ساوت وێلز ٤١٠،٤١٩ ١٨ ئەڵبوری-وێدانگا نیو ساوت وێلز / ڤیکتۆریا ١٠٦،٠٥٢
٩ وۆڵۆنگانگ نیو ساوت وێلز ۲۹۲٬۱۹۰ ۱۹ بەلێرات ڤیکتۆریا ٩٦،٠٩٧
١٠ سانشاین کۆست کوینزلەند ٢٥١،٠٨١ ٢٠ بێندیگۆ ڤیکتۆریا ٩١،٧١٣

ئایینەکان

ھەتا پێش ھاتنی ئوروپاییەکان بۆ ئوسترالیا، خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیا پابەندی ئایینی سەرەتایی و کۆنی خۆیان بوون، بەڵام ئەمڕۆکە ھەندێک لەم خەڵکە ڕوویان کردۆتە مەسیحیەت. مەسیحیەت بەدەستی ئەورپیەکان ھاتە ئوسترالیا و لەگەڵ سەرەتای کۆچیان لقی جیاوازی ئەم ئایینە لەم وڵاتە دا دەستیان بە چالاکی کرد. لە سەدەی بیستەم لەگەڵ کۆچی ژمارەیەکی کەم لە ئاسیاییەکان لە چین، باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا، ھیند و ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست، ئایین و بیروباوەڕەکانی بوودایی، ئیسلام، یەھوودیەت و ئایینی بەھایی لە ئوسترالیا پەیدا بوون.

لە ئوسترالیا دین لە حکوومەت جیایەوە بەپێی یاسا، ئایین و بیروباوەڕ ئازادە و ھەرکەسێک ئایینە تایبەتەکەی خۆی بە شێوەیەکی ئازاد پەیڕەوی بکات، لە ساڵی ٢٠٠١، زیاتر لە ٧٠٪ ئوسترالیەکان خۆیان بە مەسیحی ناساند و ھەروەھا زیاتر لە ١٥٪ پەیڕەوی ھیچ ئایینێک نین. بودیزم و ئیسلام ھەرکامەیان بە دوو لەسەر سەت لە دوای ئەم ئامارە دان.[١٢]

ھۆزەکان

وتاری سەرەکی: خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیا

نزیکەی ٤٠،٠٠٠ ساڵ بەر لە ئێستا، (خەڵکی خۆجێیی ئوسترالیا) لە باشووری ئاسیا و گینەی نوێوە چوونەتە ناو ئوسترالیا. بەپێی مەزندە سەرەتاییەکان، گەلھەی خۆجێییەکان لە ساڵی ١٧٨٨ داو کاتێک کە ئەورووپییەکان چوونە ناو کیشوەرەکە نزیکەی ٣١٤٠٠٠ کەس بووە بەڵام توێژینەوە نوێترەکان دەریدەخەن کە دەکرێ ئەم ژمارەیە ژیاتر و لە ٥٠٠،٠٠٠ تا یەک ملیۆن بووبێ و بەپێی دەسکەتە مێژووییەکان چڕی دانیشتوانیان زیاتر لە کوینزلەند بووە، گەلھەی ئەم خەڵکە بەرە بەرە کەم بووەتەوە و ئێستا ڕێژەیەکی زۆر کەمی وڵاتەکە پێک دێنن. بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠١١ نزیکەی ٣٦٪ خەڵک ڕەگەزی خۆیان بە ئینگلیز ناساندوە. ئیرلەندیەکان ١٠،٤٪، سکۆتلاندیەکان ٨،٩٪، ئیتالیەکان ٤،٦٪، ئەڵمانیەکان ٤،٥٪، چینییەکان ٤،٣٪، ھیندییەکان ٢٪، یۆنانییەکان ١،٩٪ و ھۆڵەندییەکان ١،٧٪ لە پلەکانی تر دان. ڕێژەی خۆجێیەکان لەم سەرژمیریە دا بریتی بووە لە ٥٤٦،٠٠٠ کەس، واتا (٢،٥٪).

زمان و خەت

زمانی فەرمی وڵاتەکە زمانی ئینگلیزیە بە زاراوەی ئوسترالی کە ھەندێک لە وشەی خۆجێیەکانی ئوسترالیای تێکەڵ بووە، جیاوازێکی زۆر کەم لە زاراوەی شوێنەکانی ئوسترالیا دا ھەیە. زمانەکانی تری وەکوو زمانی ئیتالی و چینییش لە نێو کۆچبەرەکان دا زۆر باوە.

ئابوری

ئوسترالیا وڵاتێکی پێشکەوتووە لەگەڵ ئابووریەکیپشت بەستوو بە بازرگانی و کشت و کاڵ. لە نێو ژیاناوی ترین شارەکانی جیھان لە ساڵی ٢٠٠٨ داو بەپێی ڕیپۆرتی ئێکۆنۆمیست، مێلبۆرن، دووھەم، پێرس، چوارەم، ئەدێلاید، حەوتەم و سیدنی، ھەشتەم بوون.[١٣] بەرھەمە سەرەکییەکانی ئەم وڵاتە بریتین لە قامیشی شەکر، پەمۆ، دانەوێڵە و گۆشت.[١٤] ئەم وڵاتە کانزایەکی زۆری ھەیە. ھاوبەشە بازرگانیەکانی ئوسترالیا چین، ژاپۆن و کۆریای باشوور و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکان. بەپێی ڕاپۆڕتی بانکی جیھانی ، ئەم وڵاتە لە ساڵی ٢٠٠٥ دا، لە ڕووی بەرھەمی گشتی نیشتیمانی یان GDP لە پلەی پازدەیەمی جیھان دا بووە[١٥] و ھەروەھا بەپێی ئەم ڕاپۆرتە پرۆگرامی گەشەپێدانی نەتەوە یەکگرتووەکان یان ھەمان UNDP، ئوستراڵیا لە ڕووی بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی لە ساڵی ٢٠٠٦ دا سێیەمین وڵاتی گەشەسەندووی دوونیا ھەژمار دەکرا.[١٦]

سیاسەت و حکومەت

ئوسترالیا وڵاتێکە لە کۆمەڵەی مەڵبەندە ھاوسوودەکان کە خاوەنی بەڕێوەبەرایەتی پاشایەتی دەستوورخوازن و بەرزترین پلەی شاھانەی بەریتانیای گەورە واتا شاژن ئێلیزابێتی دووەم، شاژنی ئەم وڵاتەش ھەژمار دەکرێ. جێگری شاژن لەم وڵاتە بەڕێوەبەری گشتی ئوسترالیایە کە ئەویش بە نۆرەی خۆی فەرماندار و پارێزگاری ویلایەتەکان دەستنیشان دەکات. ھەرچەندە بەڕێوەبەری گشتی بەپێی یاسای فەرمی وڵاتەکە دەستەڵاتێکی زۆری ھەیە، بەڵام لە کردەوە دا کەسی یەکەمی وڵات سەرۆک وەزیرانە کە لە ڕێگای کردەوەیەکی دێمۆکرات ھەڵدەبژێردرێ و دەوڵەت پێک دێنێت.

لە ئوسترالیا، خەڵک سەرەتا پاڵێوراوانی ئەنجومەنی نوێنەران ھەڵدەبژێرن. سەرۆکی ئەم پارتەی زۆرترین پاڵێوراوی ھەیە وەکوو سەرۆک وەزیران ئەرکی پێک ھێنانی کابینەی حکومەتی پێ دەسپێردرێ. دەوڵەتی ئوسترالیا لە سێ لق پێک دێ: یاسادانان، جێبەجێکار، دادوەری.

پەرلەمانی ئوسترالیا لە دوو ئەنجومەن پێک ھاتووە، سێنای ئوسترالیا (ئەنجومەنی باڵا) و ئەنجومەنی نوێنەران (ئەنجومەنی خواروو)

دادگای باڵای ئوسترالیاش ھیزی باڵای دادوەری ئەم وڵاتەی لە ژێر دەستەڵات دایە.

پارتەکان

پارتە سەرەکیەکانی ئوسترالیا بریتین لە:

لە ساڵی ١٩٩٦ تاکوو نۆڤەمبری ٢٠٠٧ پارتی لیبراڵ ھێزی لەم وڵاتە لە دەست دابوو، و جۆن ھۆوارد بۆ ماوەی یازدە ساڵ سەرۆک وەزیرانی ئەم وڵاتە بوو.[١٧] لە ھەڵبژرادنی فیدراڵی کە لە نۆڤەمبری ٢٠٠٧ دا بەڕێوەچوو، پارتی کرێکار توانی پارتی لیبراڵ ببەزێنێ و بەم شێوەیە کێفین ڕۆد سەرۆکی پارتەکە وەکوو سەرۆک وەزیرانی نوێی ئوسترالیا ھەستا بە پێک ھێنانی کابینەی دەوڵەت.[١٨]

لە مانگی جانواری ٢٠١٠ دا و دوای پاشەکشەی کێفین ڕۆد لە پۆستی سەرۆک وەزیران، خاتوو جولیا گیلارد کە سەرۆکایەتی پارتی کرێکاری لە ئەستۆ بوو، توانی وەکوو یەکەم سەرۆک وەزیرانی ژن لە ئوسترالیا دەستەڵات بگرێتە دەست.[١٩]

لە فێبرواری ٢٠١٣ و لە دوای ڕەخنەگەلێکی زۆر کە لە سەرۆکی پارتی کرێکار واتا خاتوو جولیا گیلارد گیرا و ھەروەھا لەسەر داواکاری ٣٠ لەسەر سەتی ئەندامانی پارتەکە، ئەم خاتوونە بە ھەڵبژاردنی ناو پارتەکەی بۆ دیاری کردنی سەرۆکایەتی پارتەکەیان رازی بوو کە ئەنجامەکەی سەرکەوتنی کوین راد بوو. لە ٧ی سێپتەمبری ٢٠١٣ و لە ھەڵبژاردنی فیدرال، لایەنی فیدرالی ئوسترالیا سەرکەوت و لە ئەنجام دا سەرۆکی پارتەکەیان واتا تۆنی ئەبۆت، وەکوو سەرۆک وەزیران داھاتووی ئوسترالیا ھەڵبژێردرا، ئەو بیست و ھەشتەمین سەرۆک وەزیرانی ئوسترالیا ھەژمار دەکرێ، بردنەوەی تۆنی ئەبۆت کۆتایی بە شەش ساڵ سەرۆکایەتی پارتی چەپ گەرای کرێکار بەسەر ئوسترالیا دا ھێنا.

بەرگری

لە ئوسترالیا دا ھیچ زۆریەک بۆ خزمەتی سەربازی گشتی نیە و خەڵک بۆ بەشداری و خزمەت کردن بە سوپا وەکوو ھەر کارێکی تر مووچە وەردەگرن.

چاند و ھونەر

لەگەڵ نیشتەجێبوونی ئەورووپییەکان لە ئوسترالیا و لە سەدەی ١٨ دا، شێوازی ژیانی ئەورووپی بوو بە فەرھەنگی زاڵی ژیان لەم وڵاتە دا. زۆربوونی دەرکەوتنی چاند لە ئوسترالیا لە لایەن یارمەتیە ماڵیەکانی دەوڵەوتەوە بوو ، ئەم یارمەتیانە بۆ ھونەر، خواردن و پەرەپێدانی کەرەستەکانی ئاسوودەیی ژیان بوو. شاری بچووک و گەورە درووست بوون کە پڕ بوون لە بینای ھونەری، گالێری و تیاتر. لە کۆتایەکانی سەدەی ١٩ دا «مێلبۆرنی سەرسووڕھێنەر» marvelous melbourne پرگەلھەترین شاری ئوسترالیا و یەکێک بوو لە دەوڵەمەندترین شارەکانی جیھان، ھەروەھا لە دوای لەندەن گەورەترین شار بوو لە ھەموو ئیمپراتۆریەتی بریتانیا، و گالێری و تیاتر و مپزەخانەی تێدابوو.

باشترین ئەندازیارانی بیناسازی خانەی ئۆپێرای سیدنی یان درووست کرد. ئۆپێرا، سەمای بالێ، ئۆرکێسترسەمفۆنیەکان، ئەکتەرەکان، نمایشنامەنووسەکان، کۆمپانیا ھونەریەکان و ھتد لە لایەن ئەنجومەنی ئوسترالیا پشتیوانیان لێدەکرا. دەوڵەتە فیدراڵەکان سەرمایەیان خستە گەر بۆ پشتیوانی لە ڕادیۆ سەربەخۆکان کە لە ڕادیۆ و تەلەڤزیۆنی نیشتیمانی جیا بوون. لە ئێستاش دا ئوسترالیا خاوەنی رۆژنامە و گۆڤارگەلێکی زۆرە کە خزمەتێکی زۆر بە چاندی ناوچەکە دەکات. ئەمڕۆکە مێلبۆرن وەکوو پێتەختی فەرھەنگی وڵاتەکە ناسراوە.

تەلەڤزیۆن و سینەما

ئوسترالیا خاوەنی پێنج کەناڵی تەلەڤزیۆنیە کە ھەر کامەیان چەند کەناڵێکی تر لە ئاستی نیشتیمانی لەخۆیان دەگرن و دەکرێ بەرنامەکانیان لە ناوچە جیاجیاکان جیاواز بێت. ھەروەھا کەناڵگەلێکی زۆری بە پارە لەم وڵاتە دا بەردەستە بۆ سەیر کردن. بە ھۆی گەورەیی وڵاتەکە، ژمارەی وێستگە ڕادیۆییەکانی ئوسترالیا گەلێک زۆرە و تەنانەت شارە بچووکەکانیش یەک یان چەند ڕادیۆی لۆکاڵیان ھەیە.

سینەمای ئوسترالیا زیاتر تیشکدانەوەی ژیانی ئوسترالیەکانە بە تایبەتی لە ناوچە دوورەشاریەکان. سینەما یەکێکە لە ڕابواردنە تایبەتەکانی ئوسترالیەکان و ساڵۆنەکانی سینەمای ئەم وڵاتە بەردەوام پڕن. پیشەسازی فیلمی ئوسترالیا لە ساڵی ١٩٠٦ و بە فیلمێکی بێدەنگ لە مێلبۆرن دەستی پێکرد، ئەم وڵاتە ئەکتەرانی وەکوو نیکۆڵ کیدمەن، ڕاسێڵ کرۆ، کێیت بلانشێت، مێل گیبسۆن، نائۆمی واتس، ھیت لێجەر، ھیوو جەکمەن، ئێرۆڵ فلین، جوودێت ئەندێرسۆن، جێفری ڕاشی ناردۆتە جیھانی سینەما. پشکووتنەوە پیشەی سینمە لە ئوسترالیا دەگاتەوە ١٩٧٠ و بە چەند فیلمێکی وەکوو "پیکنیک لە ھەنگین ڕاک"(١٩٧٥) بە دەرھێنەری پیتێر وێیر. ھەندێ لە بەناوبانگترین فیلمەکانی ئوسترالیا لە جیان دا بریتین لە: پیانۆ، کرۆکۆدایڵ دەندی، پریسێلا شاژنی بیابان، گالیپۆلی، مەدمەکس، شاین.

مۆسیقا، سەما و نمایش

دیمەنێکی خانەی ئۆپێرای شاری سیدنیسیدنی

کۆنترین شێوازی مۆسیقا لە ئوسترالیا ھی خەڵکانی خۆجێیی ئەم وڵاتەیە، مۆسیقاگەڵێک بە ناوەڕۆکی کۆمەڵایەتی و ئایینی. لە درێژایی کۆبوونەوەکانی خۆجێییەکان کە «کوروبوری» پێ دەوترێ ، سەما و ئاواز بەشێکی گرینگی کۆبوونەوەکانە. لە بۆنەو جەژنە ئایینیەکان دا، سروودەکان رۆحی خۆجێییە جیاوازەکان بەیەکەوە گرێ دەدات کە پێی دەڵێن «کاتی خەیاڵاوی». خۆجێیەکان باوەڕیان وایە کە لە ڕابردووی دوور دا،لە کاتێکی خەیاڵی چەند سروودێک وتراون کە بوو بە ھۆکارێک بۆ ژیان بەخشین بە ڕۆحەکانی سەر زەوی، ئەمڕۆکە ئەم ئاوازانە لە ڕێوڕەسمی ئایینی و بۆ دڕێژە و گەشەی ژیانی گژ و گیاو ئاژەڵان دەخوێندرێنەوە.

مێژووی مۆسیقای ئورووپایی لە ئوسترالیا دەگەڕێتەوە ساتەوەختی نیشتەجێ بوونی بریتانیەکان لەم کیشوەرە دا کە لەگەڵ خۆیان ئاوازە بە کۆمەڵەکانیشیان ھێنان. ئەمڕۆکە ھەر شارێکی گەورە، خاوەنی ھۆڵی ئۆرکێستر و ئۆپێرایە وێڕای کۆمپانیای ڕادیۆیی ئوسترالیا. ئەستێرە و گەورەی مۆسیقایی و ڕێبەری ئۆرکێستری بە ناوبانگ لە سرەتاسەری جیھان بەردەوام دەچنە ئوسترالیا و کۆبوونەوە دەکەن. ئوسترالیا لە ڕێگەی دەنگی پاک و بێ ھاوتای «نێلی مێلبا» و «جان ساترلەند» بۆمۆسیقای جیھان ھەوڵێ کۆکردنەوەی یارمەتی ماددی دەدات. ئوسترالیا لە بواری مۆسیقای خەڵکی (پاپ)، ڕاک و مێتاڵ ھونەرمەندی ناوداری ھەیە. گرووپی مێتاڵی ئەی‌سی/دی‌سی (AC/DC) و گۆرانیبێژی بەناوبانگی پاپ کایلی مینۆگ لەمانن. کایلی مینۆگ کە ئێستاکە نیشتەجێێ بریتانیایە لە ساڵی ٢٠٠٧ «نیشانی ئیمپراتۆری بریتانیا» (OBE)ی لە شاژن ئێلیزابێتی دووەم وەرگرت بە ھۆی ئەو خزمەتە گرینگانەی بە بواری ھونەری مۆسیقای کردووە.[٢٠][٢١] ھەروەھا ئەم خانمە لە بەشێک لەسێریاڵی پڕبینەری «دوکتۆر ھوو» (Doctor Who) بەشداری کرد کە لە شەوی کریسماسی ٢٠٠٧ لە کەناڵێ بی بی سی بڵاو بوویەوە.[٢٢]

ھەروەھا گرووپی بەناوبانگی پاپ، فایڤ سیکێندز ئاف سامێر بنەچەی ئوسترالی ھەیە و لە سیدنی وەدی ھاتووە.

سەمای بالێی کلاسیک لە لایەن سەماکارێکی بەناوبانگی لۆکاڵی بە ناوی «لۆرد رابێرت ھێڵپمەن» ھاتە ئوسترالیا. ئەم یەکێکە لە بناخەداڕێژانی سەمای بالێ بە تایبەتی ھی کلاسیک لە ئوسترالیا دا.

وەرزش

وەرزش لە ئوسترالیا دا بە شێوەیەکی گرینگ و بەربڵاو ئەنجام دەدرێ بووەتە بەشێک لە ژیان و چاندی خەڵکەکەی. ئوسترالیا یەکێکە لە میدالیاھێنەرترین وڵاتەکان ئۆڵەمپیک. شاری مێلبۆرن وەکوو پایتەختی وەرزشی ئوسترالیا و خاوەنی نازناوی «شاری کۆتایی وەرزشی جیھان»، ھەموو ساڵێک میوانی زۆرێک لە ڕووداوە گرینگە وەرزشیەکانی جیھانە. وەکوو پێشبڕکێکانی ئۆتۆمبێلی فۆرمیوولا وان Australian F1 Grand Prix، کەرنەڤاڵی بەناوبانگی ئەسبسواری مێلبۆرن کاپ Melbourn Cup و ھەروەھا پێشبرکێ جیھانیەکانی تێنسی ئازادی ئوسترالیا Australian Open.

ئۆڵەمپیکی ھاوینەی ١٩٥٦ و یاریەک ھاوقزانجەکانی ٢٠٠٦ لەم شارە بەڕێوە چوون.

ئەم وەرزیشانەی جاماوەرێکی زۆر بەدوایان دایە لەم وڵاتە بریتین لە: ڕاگبی ١٥ کەسی، ڕاگبی ١٣ کەسی، تۆپی پێی ئوسترالی (شێوازێکی تپانەی وەکوو ڕەگبی)، کریکێت و تۆپی سەبەتە. جگە لەمە یانەی نیشتیمانی ھۆکی سەر چێمەن، واتیڕپۆلۆ و بالەی کەناراوی ژنانی ئەم وڵاتە لە نێو باشترین یانەکانی جیھان دانە.

ئوسترالیەکان لە ھەندێ وەرزیشی تاکەکسی وەکوو گۆڵف، مەلە و وەرزشە ئاویەکانی تر، تێنیس و سکواش دا ھاوتای وڵاتە پلە یەکەکانی جیھان دان.

لە ساڵانی ڕابردوو دا ھەوڵێکی زۆر بۆ پەرەسەندنی وەرزشی تۆپی پێی ئەم وڵاتە کراوە.[٢٣] لە دەیەی ١٩٩٠ ژمارەیەکی زۆر لە یاریزانە گرینگەکانی ئوسترالیا لە خولی نایابی ئینگلتەرا دا یاری دەکەن. لەمانە ھەری کیووڵ، مارک بۆسنیچ و مارک ڤیدۆکا.

ئوسترالیا میوانداری دوو خوولی ئۆڵەمپیکی ١٩٥٦ی مێلبۆرن و ئۆڵەمپیکی ٢٠٠٠ی سیدنی بووە و یەکێک بووە لەم شەش وڵاتەی کە زیاتر لە جارێک میوانداری ئۆڵەمپیک بوون. ئەم وڵاتە لە ھەموو خوولەکانی ئۆڵەمپیک دا بەشدار بووە و ژیاتر لە ھەموو شتێک دا لە مەلە و ڕاکردن و مەیدان سەرکەوتوو بووە، لەگەڵ ئەوەی لە سەوڵ لێدان، پاسکیل سواری و ئەسپ سواری دا سەرکەوتنی ھەبووە. داوێن فریزێر، موورای ڕۆز، یان تۆرپ، گرانت ھەکێت و سوزی ئۆنیڵ لە مەلەوانی دا مارجوری جەکسۆن بێتی کاتبێرت، ھێرب ئێلیۆت و ڕان کلارک لە ڕاکردن و مەیدان دا لە سەرکەتووترین وەرزشوانە ئوسترالیەکانن. بەشکۆترین سەرکەوتنی ئەم وڵاتە لە ئۆڵەمپیکی سیدنی ڕووی دا کە ٥٨ مەدالیایان بردەوە لەوانە ١٦ی زێڕ لە بیست بابەت دا. لە ئۆڵەمپیکی ئاتێن یش دا بە ١٧ مەدالیا پلەی چووارەمی مەدالیاکانی کردە ھی خۆی.[٢٤]

یاریەکانی وڵاتە ھاوسوودەکان تا ئێستا ٤ جار لە ئسترالیا دا بەڕێوەچووە، ١٩٣٨ لە سیدنی، ١٩٦٢ لە پێرس، ١٩٨٢ لە بریزبێن و ٢٠٠٦ لە مێلبۆرن. ئوسترالیا بە ١٠ قاڕەمانی و لە ١٨ خوولی ئەم یاریانە دا لە خشتەی مەدالیاکان دا باشترین ئەنجامی وەرگرتووە.

ھەروەھا پێشبرکێکانی نێودەوڵەتی تێنیسی ئازادی ئوسترالیا ھەمووساڵێک لە مێلبۆرن بەڕێوەدەچی، یەکێک لە ٤ گرەند سلەمی تێنیسە، کاپی ئەسپ سواری مێلبۆرنیش وەکوو یەکێکە لە پڕجەماوەرترین یاریەکانی ئوسترالیایە.

ژینگە

کوالایەک لەسەر داری ئۆکالیپتوس وەک بەشێک لە نیشانی ژینگەی ئوسترالیا

وتارە پەیوەندیدارەکان

سەرچاوەکان

  • Australia - Culture Smart: a quick guide to customs and etiquette, Travelers' Tales Guides,
  1. ^ See entry in the Macquarie Dictionary.
  2. ^ Collins English Dictionary. Bishopbriggs, Glasgow: HarperCollins. 2009. p. 18. ISBN 978-0-00-786171-2.
  3. ^ ئ ا ب پ "Australia". International Monetary Fund. April 2015. Retrieved 25 April 2015.
  4. ^ Nova Hollandia
  5. ^ Dampier, William,(1981) A voyage to New Holland: the English voyage of discovery to the South Seas in 1699 edited with an introduction by James Spencer. Gloucester: Alan Sutton. ISBN 0-904387-75-5
  6. ^ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/as.html ١٥ی ئایاری ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  7. ^ "World Atlas". Retrieved 8ی Octoberی 2015. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= (help); Unknown parameter |بەستەری شکاو= ignored (help); Unknown parameter |ناونیشانی ئەرشیڤ= ignored (help); Unknown parameter |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ignored (help)
  8. ^ جوگرافیای ئوسترالیا لە ویکی ئینگلیزی
  9. ^ Lambertini, A Naturalist's Guide to the Tropics, excerpt at www.press.uchicago.edu
  10. ^ فەرمانگەی ئاماری ئوسترالیا ١٢ی مەی ٢٠٠٧
  11. ^ https://en.wikipedia.org/wiki/Indigenous_Australians
  12. ^ ئاماری شوێنکەوتووانی ئایینە جیاوازەکان لە ئوسترالیا - ٢٠٠١
  13. ^ "Liveability ranking: Urban idylls
  14. ^ کشتو کاڵ لە ئوسترالیا لە ویکی ئینگلیزیەوە
  15. ^ بەرەھەمی گشتی نیشتیمانی وڵاتان لە ساڵی ٢٠٠٥ دا ڕاپۆڕتی بانکی جیھانی
  16. ^ بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی وڵاتان لە ساڵی ٢٠٠٦ بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان
  17. ^ Prime Minister of Australia: Biography ٥ی تەممووزی ٢٠٠٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٥
  18. ^ دۆڕانی ھۆوارد لە ھەڵبژاردنەکانی ئوسترالیا[بەستەری مردوو] فردا نیوز.
  19. ^ Julia Gillard becomes prime minister ٢ی ئایاری ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  20. ^ The Orders of Chivalry ١٩ی ئابی ٢٠٠٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  21. ^ BBC NEWS | Entertainment | Minogue tops showbiz honours list
  22. ^ BBC - Doctor Who - News - Kylie Minogue OBE ٤ی شوباتی ٢٠٠٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  23. ^ تۆپانە لە ئوسترالیا لە ویکی ئینگلیزیەوە
  24. ^ NOC Biography, AustraliaAUS - Australia Beijing 2008 website

داڕێژە:یەکێتی وڵاتانی ھاوسوود


ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگەکانی <ref> بۆ گرووپێک بەناوی «N» ھەن، بەڵام ھیچ تاگێکی ھاوتای <references group="N"/> نەدۆزرایەوە

وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=ئوسترالیا&oldid=1109403»