Хүдөө ажахы

Саскачевандахи фермэ

Урда Африкын бэлшээридэ хонин ба үнеэн (эмэ хашараг).

Хүдөө ажахы (ᠬᠥᠳᠡᠭᠡ ᠠᠵᠤ ᠠᠬᠤᠢ) — гарай амитан болон таримал ургамалые тодорхой зохёон байгуулалтатайгаар үсхэбэрилхэ үрэжүүлхэ замаар хүнэһэн, тэжээл, крахмал болон бусад бүтээгдэхүүнүүдые үйлэдбэрилхэ үйлэ ябаса, арадай ажахын һалбари юм. Оршон сагай хэлэндэ хүдөө ажахы (ХА) гэдэг нэрэ томьёондо мал амитан үсхэн үрэжүүлхэһээ эхилээд тэдэһээ абажа болохо түүхэй эдые болбосоруулха, мүн хүнэһэн, тэжээл, крахмал үйлэдбэрилхэ бүхыл үйлэ ажаллалгые хамаруулан ойлгодог. Хүдөө ажахы гэдэгынь мүн ХА-н практик үйлэ ажаллалгын шудалга болоод энэниие хүдөө ажахын шэнжэлхэ ухаан гэдэг.

Хүдөө ажахынь дэлхэй ниитын ниигэм эдэй засагай хубилалтын гол хүсэн зүйл байһаар ерэһэн ушар хүдөө ажахын түүхэ хүн түрэлхитэнэй түүхын үндэһэн нэгэ, хахасашагүй бүрилдүүлэгшэ хэһэг бэлэй.

2006 оной байдалаар дэлхэйн ниитэ ажаллаха хүсэнэй 36 хубинь хүдөө ажахын һалбарида ажаллажа байгаань (1996 ондо энэ үзүүлэлтэ 42 % байһан) Хүдөө ажахые хамагай түгээмэл ажалай байрын талбари болгожо байна. Гэһэн хэдышье фермын ажахын аша холбогдол ажа үйлэдбэрижэжэ эхилһэнһээ хойшо харисангыгаар нилээд унаһан ба 2006 ондо түүхэдэ анха удаа үйлэшэлгын һалбари дэлхэй дээрэ эгээн ехэ ажалай байра бии болгожо хүдөө ажахын һалбариһаа дабажа гараад байна. Мүн хүдөө ажахын үйлэдбэрилэлынь дэлхэйн ниитэ бүтээгдэхүүнэй (бүхы ДНБ-үүдэй ниилбэри) 5 %-һаа бага байдаг.

Үгын гаралга

Хүдөө ажахы баһал агрикультура гэдэг. Агри лата хэлэнэй «газар, талмай» гэһэн удхатай ager, культура лата хэлэнэй cultura гү, али болбосоруулха (гэхыдээ хүрьһэн) гэһэн үгэнүүд юм. Удхашалан оршуулбал талмайн хүрьһэн болбосоруулалта гэжэ болно.

Танилсуулга

Трактороор таряалга. Швеци.

Сагаан будаанай һуулгасын нүхэниие бэлэдхэжэ байна. Индонези.

Хүдөө ажахын нэгэ хэһэгынь хизгаарлагдамал нөөсэ бололсоо бүхы бишыхан хэмжээнэй газар ашаглан зүбхэн үрхынгөө хүнэһэнэй хэрэгсээе хангадаг үрхын фермер бол нүгөө хэһэг эршэмжэһэн хүдөө ажахы гэхэ мэтын аралжаанай шэглэлийн ажаүйлдэбэрижэһэн хүдөө ажахы байдаг. Энэ түрэлэй ажахынь үргэн уудам газар, талмай ашаглажа гү, али олон тооной үндэр ашаг шэмтэ мал амитан үсхэн үрэжүүлжэ мүн үндэр нюруугай механизацилга ашагладаг. Иимэ үйлэ ажаллалгануудынь юрэнхыдөө эсэсэй бүтээгдэхүүнһөө гү, али түүхэй эд, дайбари бүтээгдэхүүнһөө эгээн ехэ оролго олохо зорилготой байдаг.

Оршон үеын хүдөө ажахынь хүнэй хүнэһэнэй хэрэгсээе хангаха, малай тэжээл бэлэдхэхэ уламжалалта хэб маягһаа халин гараһан. Тухайлбал бусад түрэлэй хүдөө ажахын бүтээгдэхүүн гэбэл бэлэг дурасхалай сэсэг, гоёлой болон эмшэлгын ургамал, модон бэлэдхэхэ, үтэгжүүлгэ, амитанай арһан, үһэ нооһон, ажаүйлэдбэриин химиин бодос (крахмал, шэхэр, этанол, спирт, пластик гэхэ мэтэ), акрил (хүбэн, нооһон, аргамжа, флакс), түлишэ (биомассын метан, био-дизель), мүн хуули ёһоной болон хуулигүй бодос (эмэй ургамал, тамхи, марихуана, хара тамхи (опиум), кокаин) зэргэнүүдые нэрлэжэ болоно.

Хоридугаар зуунда хүдөө ажахын практикада маша ехэ хубилалта гараһан. Илангаяа хүдөө ажахын химиин һалбари болон механизацилга. Хүдөө ажахын химинь химиин үтэгжүүлгэ, химиин инсектицид, пестицид, фунгицид, хүрьһэнэй нүхэн һэргээлтэ, хүдөө ажахын бүтээгдэхүүнэй шудалга, үндэр ашаг шэмтэ малай тэжээлэй хэрэгсээ гэхэ мэтын асуудалнуудые шиидэдэг.

1970-аад он болон тэрэнһээ үмэнэ химиин үтэгжүүлгэ болон пестицид хүрьһэнэй гадаргууһаа урдаха болоһониинь нэмэгдэжэ, уламаар үлэ хинажа шадаха асуудал болоһон. Барагсаагаар 1980 оной үедэ баруунай олон орон байгаали оршониие хамгаалха хүдэлгөөнүүдэй шахалтаар хүдөө ажахын гаралтай бохирдолдо эсэргүү хиналта табижа, хэрэгжүүлжэ эхилһэн ба энэ ногоон хубисхалынь байгаали оршониие бохирдуулахгүйгээр хүдөө ажахын химиин бодосой хэрэглээний олон үр ашагтай давуу талуудыг дэлхэйн олон фермүүдэд тарааж эхилһэн. 1950-аас 1984 онуудай хоорондо ногоон хубисхалынь дэлхэй даяар хүдөө ажахые хубилалһан ба дэлхэйн хэмжээндэ улаан буудайн үйлэдбэрилэл 250%-яар ехэдхэһэн байна. Дэлхэйн ехэнхи бүһэ нютагта механизацилга илангаяа трактор, пресс, комбайнай хэрэглээнь хүдөө ажахын үрэ ашаг, үйлэдбэрилэлые огсом нэмэгдүүлһэн (хүдөө ажахын машиные харагты).

Хүдөө ажахыда гараһан һүүлшын үеын хубилалта, ололто гэбэл гидропоник, ургамал сортировалха, гибридизацилга, ген шудалал, хүрьһэнэй тэжээлэй менеджмент гэхэ мэтэ дурдажа болоно. Генэй инженерилга алибаа ургамалые байгаали дээрэ байгааһаа үлүү үрэ ашагтай болгохо тухайлбал үндэр ургасатай, үбшэндэ тэнхээтэй гэхэ мэтэ боломжотой болоһон.

Инженернүүд уһажуулга, газар хатаалта, байгаали хамгаалал, эрүүл ахын түлэблигөө болбосоруулха боломжотой болоһон. Энэнь илангаяа байнгын уһалгаа шаардаһан хуурай, шииг багатай газар нютагта байдаг томо хэмжээнэй фермын хубида маша шухала асуудал.

Мүн шэнжэлхэ ухаанай ололто амжалтанууд хүдөө ажахын бүтээгдэхүүниие болбосоруулха, һаблаха, заха зээлдэ түгээхэ асуудалнуудта нүлөөлхэ болоһон. Түргэн хүлдөөхэ болон хатааха арганууд хүдөө ажахын бүтээгдэхүүнэй заха зээлиин хэрэгсээе нэмэгдүүлжэ байна.

Адуу, луус, үхэр, тэмээн, лама гүрөөһэн, нохой зэргэ амитадые таряалангай талмайе болбосоруулха, ургаса хураан абаха, хүдөө ажахын бүтээгдэхүүн тээбэрлэхэ зэргэдэ түгээмэл ашагладаг. Мал ажахынь мал һүрэгые үсхэн үрэжүүлжэ тогтомол хугасаанда мяхан, һүн, үндэгэ, нооһон гэхэ мэтэ бүтээгдэхүүниие гаргажа абаха зорилготой. Механизацилгань фермын ажахын үрэ ашаг, үйлэдбэрилэлые ехэхэн хэмжээгээр дээшэлүүлдэг. (хүдөө ажахын тоног түхеэрэмжые харагты)

Онгосо, ниидэдэг тэрэг, ашаанай машина, трактор зэргэ техникэнүүдые баруунай хүдөө ажахын үйлэдбэрилэлдэ үрэ һуулгаса һуулгаха, хорото хорхой шумуул, үбшэндэ эсэргүү бодос сасаха, үтэгжүүлгэ сасаха, амархан муудаха бүтээгдэхүүн тээбэрилхэ зорилгоор үргэн хэрэглэдэг. Фермернүүдэй хуби холбоо харилсаань саг агаарай мэдээсэл, эдэй засаг заха зээлиин тойм мэдээсэл абаха зэргээр аша холбогдол үндэр болоһон. Фермын менеджментые онобшотой байлгаха үүдэнһээ компьютер хэрэглэжэ байна.

АНУ-ай Үндэһэнэй Инженериин Академи хүдөө ажахын механизацилгые 20-р зуунай инженериин шэлдэг 20 ололто амжалтын нэгэ гэжэ үзэбэ. Энэ зуунай эхин үедэ нэгэ америкынхи фермер 2.5 хүнэй хүнэһэниие үйлэдбэрилжэ байһан бол мүнөөдэр хүдөө ажахын технологиин хүгжэл дэбшэлэй ашаар нэгэ фермер 130 хүнэй хүнэһэниие бэлэдхэдэг боложо.

Һүүлшын жэлнүүдтэ эршэмжэһэн хүдөө ажахын зарим асуудал ехээр анхаарал татажа хэлэлсэгдэхэ болобо. Асуудалай голынь томохон хүдөө ажахын химиин бодос үйлэдбэрилэгшэд, мяхан хилгэгшэд, хүнэһэн болбосоруулха үйлэдбэринүүдэй нүлөөлэл ехэдхэжэ бай ябадал. Өөр нэгэн асуудал бол эршэмжэһэн хүдөө ажахын байгаали оршондо үзүүлжэ бай һөөргэ (отрицательна) нүлөөлэлэй талаар юм. Жэшээлбэл, АНУ-ай Миссисипи мүрэндэ химиин үтэгжүүлгэ олон жэлэй турша урдан орожо бай болоод энэнь Мексикын булангай дээрэхи мүрэн шудхадаг (дренажна) хэһэгтэ Үхэлэй Бүһэ бии болохо шалтагааниинь боложо. Эршэмжэһэн хүдөө ажахынь мүн газарай үржэл шэмые аажамаар багадхажа ябаандаа сүлжэлгэ үүсхэхэ нүхэсэлые бүридүүлжэ байна.

Арбайн тайлбай

Генетикын инженериин ашаглан шэнэ түрэлэй үрые гаргажа абаһан байгуулганууд патентаар өөһэдынгөө бүтээлые хамгаалһанаар компьютерэй программын хангамжые хүлһэлдэг шэнги өөһэдын үрые фермернүүдтэ хүлһэлхэ замаар хэрэглэхэ эрхыень олгожо байна. Энэнь үрэ ниилүүлдэг компанинуудай хубида хүсэнэй тэнсэбэриие алдагдуулжа, урид үмэнэ дуулдаагүй һонин нүхэсэл шаардалгануудые табижа эхилхэ болобо. Энэдхэгэй эрдэмтэн, эдэбхитэн Вандана Шива эдэ компанинуудые Био-хулгайда буруудхажа байгаа һэн.

Хүрьһэн хамгаалал болон шэм шудалалай менеджмент 1950-яад онһоо эхилэн шухала һэдэб боложо ерэһэн. Гэһэн хэдышье олон орондо уһанай һубаг, намаг зэргэнь азот, фосфор мэтын шэм тэжээллгэ бодоһоор бохирдохо боложо.

Хүдөө ажахын асуудалнуудта хандаха хэрэглэгшэдэй анхаарал үдэн нэмэгдэһэнээр органик хүнэһэн гэхэ мэтын уряатай хүдэлөөнүүд түрэн гараха болобо.

Түүхэ

Шабар шатаажа хэһэн Шумерэй гар хадуур, МЭҮ 3000 он

Эртэ үеын гаралга

Газар зүйн хубида аласлагдамал хүн арад бэе бэеһээ хамааралгүйгөөр хүдөө ажахые хүгжүүлжэ эхилһэн. Эхинэй зохёон байгуулгатай хүдөө ажахы эрхэлжэ байһан мүр баруун урда Азида гү, али Месопатамиин үрэжэлтэй хэлтэгы һарада (ород: Плодородный полумесяц) олдодог. МЭҮ 9500 жэлэй урда фермернүүд тодорхой шэнжэ шанар бүхы хүнэһэнэй ногоониие һунгажа абан тарижа эхилэнхэй. Гэхыдээ энэһээ эртэ зэрлиг арбайе хэрэглэжэ байһан мүр байдагшье анханай найман үндэһэн хүдөө ажахын ургамалые хүн зон тарижа эхилхэһээ тиимэ үмэнэ бэшэ юм. Анханайхинь Эмер болон Ганса эбэртэ буудай, дараагаарынь арбай, горох, сэбэг зарма, эһэһэн буурсаг, нут, флакс зэргэ ургамалнуудые тарижа эхилһэн байна.

МЭҮ 7000 он гэхэдэ Египетдэ багтаса хүреэ багатай хүдөө ажахы эрхэлжэ эхилһэн байна. МЭҮ 9000 оной урда Энэдхэгэй бага түби дээрэ арбай, улаан буудай таряалжа байһан археологиин олдобори Балучистанай Мергархдахи археологиин малталтаһаа олдонхой. МЭҮ 6000 он гэхэдэ дунда оборой фермын ажахынь Нил мүрэнэй һаба газар үргэн тараһан байна. Ойролсоогоор энэ үедэ хүдөө ажахынь Алас Дурнада баһа харилсан хамааралгүйгөөр хүгжэжэ байһан ба тэндэ улаан буудайһаа үлүү сагаан будаае голлон таряалжа байба. Хитад, Индонезиин фермернүүд горох, шара буурсаг, азуки, таро зэргэ ургамалые тарималжуулжа байба. Эдэ нүүрһэнуһанай шэнэ эхэ гаралгын энэ бүһэ нютагдахи тэнгэсэй эрье, нуур сөөрэм, гол мүрэнэй дагууха загаһа барилгатай хамтадхаһанаар шаарадлгатай амин дэм, уурагые ехэ хэмжээгээр абаха болоһон. Бүхэлдээ энэ шэнэ түрэлэй хүдөө ажахы болон загаһа барилгань хүн зоной үсэлтые огсом нэмэгдүүлхэ хүсэн зүйл болоһон ба мүнөөдэршье үргэлжэлһээр байна.

Эртын Египет. МЭҮ 1200 он

МЭҮ 5000 жэлэй үедэ Шумернууд хүдөө ажахын үндэһэн гол техникэнүүд болохо гарые үргэн багтасатайгаар, эршэмтэйгээр болбосоруулха, нэгэ түрэлэй ургамал таряалха, зохёон байгуулгатай уһажуулга, мэргэшэһэн ажаллаха хүсэниие ашаглаха зэргэнүүдые илангаяа Персиин буланһаа Тигр ба Евфратай ай һаба хүрэтэрхи одоогой Шатт-эль-Арабай уһан замай утаашань хүгжүүлжэ ерэһэн байна. Зэрлиг үхэр болон аргалиие үхэр, хонин болгон гаршуулжа тэдые үргэнөөр хүнэһэн, үмдэгэлэй хэрэгсээндээ болон тээбэрилэлтэдэ ашаглажа байгаа һэн.

Кукуруза, шуулж, хулһалиг харбуулай үндэһэн зэргэ ургамалнуудые анха Америкэдэ МЭҮ 5200 жэлэй урдаһаа гаршуулжа эхилһэн. Түмэс, томат, перец, дыни, бусад түрэлэй буурсаг, канна, тамхи болон бусад ургамалнуудые Шэнэ Юртэмсэдэ таряалдаг байһан болоод Урда Америкын Андын нюрганда добын ташаланиие шаталуулха маягаар таряалдаг байжа.

Ромашууд болон грекүүд һүүлдэнь шумернуудай бай болгоһон техникэнүүдые арай һайжаруулаад ашаглажа эхилэнхэй.

Дунда зуунай үеын хүдөө ажахы

Петруса Кресценциин гар бэшэмэлһээ хүдөө ажахын литэ

Дунда зуунай үедэ Хойто Африкын болон Ойрохи Дурнын лалын шажанай фермернүүд гидролик болон гидростатик заршам дээрэ үндэһэлэн уһажуулгын системэ, далан зэргые ашаглан уһанай нөөсые бии болгохо, уһа дамжуулха хүрдэн машина зэргэ хүдөө ажахын технологинуудые бии болгоһон байна. лалашууд мүн газар таряалангай гарай абалга бэшэжэ энэнь шэхэрэй хуһан, сагаан будаа, жүржын түрэлэй жэмэс, гүйлһэн, хүбэн зэргэ ургамалые гаршуулан ургуулха һууринь боложо үгэнхэй. Лалашууд анха Испанида нимбэг, жүржэ, хүбэн, бүйлһэн, гадил зэргэ жэмэс ногоониие асарһан байна.

Һэргэн мандалтын үеһөө мүнөө болотор

Трактороор саргаһанай талмайе хагалжа байна

Хүдөө ажахыда шэглэһэн ажаллаха хүсэнэй хэмжээ багадхаха хандалгатай

2005 оной хүдөө ажахын үйлэдбэрилэл

Дунда зуунай үедэ һэлгэсые анха бодон оложо, хитадуудай зохёон бүтээһэн анзаhаниие абажа хэрэглэһэнээр хүдөө ажахын үйлэдбэрилэл үлэмжэ нэмэгдэһэн.

1492 онһоо хойшо мал амитан, шэнэ сортын үрэ таряа, ногоониие түби дамжуулан һолилсожо үсхэн үрэжүүлхэ болоһон. Тухайн үедэ шэнэ түбиһөө хуушан руу орожо ерэһэн хүдөө ажахын гол бүтээгдэхүүнүүд гэбэл томат, кукуруза, түмэс, какао, тамхи, харин хуушан түбиһөө шэнэ түби рүү перец, кофе, шэхэрэй хуһан зэргэ байһан. Хуушан түбиһөө шэнэ түби рүү абаашаһан чухал амитад гэбэл адуу, нохой зэргэ болоно (нохой хэды Колумбһаа урдахи Америкэдэ байһаншье гэһэн хүдөө ажахыда ашаглахада тохирхогүй үүлдэр угсаанайхи байба). Адууниие хүнэһэнэй хэрэгсээндэ үргэн хэрэглэдэггүй байһаншье адуу, элжэгэн, пони болон нохой зэргэ амитадынь дэлхэйн хойто хахадта фермын ажахыда ехээр хэрэглэгдэхэ болоһон.

1800-аад оной эхинэй үедэ хүдөө ажахын практикада һайжаруулһан сорт, үрые һунган хэрэглэхэ болоһоноор дунда зуунай үеын ургасаһаа хэд дахин үлүүе хурааха болобо. 19-р зуунай һүүл, 20-р зуунда механизацилга хүгжэжэ тэрэниие хүдөө ажахын практикада ашаглаһанаар фермын ажахы хурдасатай, үргэн багасатай үйлэдбэрилэл болон хубирба. Энэ дабуу талань мүнөөнэй АНУ, Аргентинэ, Израиль, Германи болон бусад үсөөн хэдэн орондо газарай хизгаарлагдамал нөөсэ бололсоое ашаглан үндэр үрэ ашагтай фермын ажахые бии болгоһон.

Олон уласай валютын сангай тоосоолһоноор 2005 ондо Хитадай хүдөө ажахын бүтээмжэ дэлхэйдэ эгээн томодо тоосогдожо байһан ба Европын Холбоо, Энэдхэг, АНУ удаалһан байна.

Хүдөө ажахын бүтээгдэхүүн

2004 оной дэлхэйн хүдөө ажахын бүтээгдэхүүнэй үйлэдбэрилэл

Тодорхой зүйлэй үрэ таряа, ногоониинь дэлхэйн тодорхой бүһэ нютагуудта таряалагдадаг. Дэлхэйн Хүнэһэн Хүдөө Ажахын Байгуулгын үнэлгые сая тонноор дооро элирхылбэ.

Гол нэрын хүдөө ажахын бүтээгдэхүүн, бүтээгдэхүүнэй түрэлөөрынь (сая тоннооор) 2004 он
Үрэ таряа	2,263
Ногоо болон дыни	866
Үндэһэн үрэтэ ургамал болон булсуута ногоо	715
Һүн	619
Жэмэс	503
Мяхан	259
Тоһоной ургамал	133
Загаһан (2001 оной байдалаар)	130
Үндэгэ	63
Буурсагта ургамал	60
Акрил	30
Эхэ һурвалжа: Хүнэһэн Хүдөө Ажахын Байгуулга (ХХАБ)

Гол нэрын хүдөө ажахын бүтээгдэхүүнүүд, бүтээгдэхүүн бүреэр (сая тонноор) 2004 он
Шэхэрэй хуһан	1,324
Кукуруза	721
Улаан буудай	627
Сагаан будаа	605
Түмһэн	328
Шэхэрэй свекла	249
Шара буурсаг	204
Дала модоной тоһон жэмэс	162
Арбай	154
Томат	120
Эхэ һорболжо: Хүнэһэн Хүдөө Ажахын Байгуулга (ХХАБ)

Таримал ургамалай шэнэшлэл

Трактор болон ашаанай угсарга

Хүдөө ажахын мэргэжэлтэн кукурузын үсэлтые тэмдэглэн абажа байна

Уһан үзэмые шубуунһаа хамгаалха һараалжа

Зэрлиг ургамалые гаршуулан таряалха болоһон шалтагааниинь мэдээжэ баян ехэ ургаса абаха, үбшэн болоод хорото хорхой шумуулда эсэргүү тогууритай, ган хуурай нүхэсэлдэ мүн тогууритай, тэжээллиг шанар болоод амта шанар һайтай ургамалые гаргажа абаха болон өөр олон шалтагаан байдаг. Олон зуунай туршада ябагдаһан селекци, һунган һайжаруулха үйлэ ябасань таряа, ногооной ургамалай шэнжэ шанарта ехэхэн хубилалтые асаранхай. Шэнэ сортын ургамал гаргажа абадаг хүн зон мүнөөдэр хүлэмжэ болон өөр бусад технологинуудые ашаглан нэгэ жэлэй дотор ургамалай гурбанһаа дээшэхи үе удамые гарган ажаллажа байнь дээрэхи һайжаруулха, сортировалха ябасые улам хурдалуулжа байна. 1920 болон 30-аад ондо Шэнэ Зеландта шэнэ сорт гаргажа абаһанаар бэлшээриин шанар эрэс һайжарһан. 1950-аад оной үедэ мутагениие ашаглан мүнөөнэй бидэнэй хэрэглэжэ бай (аралжаанай зорилгоор) үрэ таряануудай сорт бии болоһон юм. Тухайлбал, улаан буудай, кукуруза, арбай зэргэ үрэ таряаниие дурдажа болоно.

1900 оной оршомдо АНУ-да нэгэ гектар газарһаа абаха кукурузын хэмжээ 2.5 тонно байһан бол 2001 оной байдалаар 9.4 тонные 1 гектарһаа абаһан байна. Энэтэй адляар 1900 оной үеын улаан буудайн дэлхэйн дундажа хэмжээ 1 гектарта 1 тонноһоо ехэгүй байһан бол 1990 ондо 2.5 тонноһоо үлүү болоһон байна. Урда Америкын улаан буудайн дундажа хэмжээ 1 гектарта 2 тонно оршом, Африкада 1 тонноһоо бага, харин Египет болон Арабта уһажуулгын системэ ашаглан 3.5-һаа 4 тонно хүрэтэр улаан буудайе хураан абажа байна. Франци мэтын оронуудта бол 1 гектарһаа 8-һаа дээшэ тонно улаан буудай хураан абадаг. Ургасын гарасань олон янзын хэмжээтэй байгаань саг уларил, тухайн ургамалай сорт, эршэмжэһэн фермын техникэ технологиие ашаглажа бай зэргэһээ хамааран янза бүри байдаг. Хүдөө ажахынь ажаүйлэдбэрижэһэн оронуудта, үйлэдбэрилэгшын һонирхолые хангаха эдэнһээ таряа ногооной ургасые һайжаруулһанаар (ургаса баян болоһоноор) тухай таряа ногооной тэжээллиг шанар болон бусад ашагтай шанарнуудынь харин эсэргээр багадхажа ерэһэн. 60-аад оной эхин үедэ механикэ томат хураагша машина гараһанаар хүдөө ажахын эрдэмтэд арай хатуу, тэжээллиг багатай томатай сортые гаргажа эхилһэн (Фридланд ба Бартон 1975). Эндэ һүүлшын 50 жэлдэ маша олон хүнэһэнэй ногооной тэжээллиг багадхаһаниие шудалгаагаар гаргаһан байна. Жэшээлбэл АНУ-да тарижа бай хүнэһэнэй ногоондо агуулагдаха B2 витаминай агууламжа дундажаар 38%-аар, С витаминай агууламжа 15%-аар багадхаһан байна (Дэвис, Риордан 2004).

Һүүлшын хэдэн жэлдэ дэлхэйн зарим оронуудта генэй инженериие шэнэ сорт гаргажа абаха тала дээрэ эршэмтэй ашаглажа байна. Хорото ургамалай эсэргүү тогуури һайтай ген бүхы сортуудые гаргажа абаха тала дээрэ анхааржа байна.

Зарим хүнүүд ниитэлиг бэшэ амитад, ургамалые мүн үсхэн үрэжүүлдэг.

Хүдөө ажахытай холбоотой өөр нэгэн ажахы бол загаһан, сам хорхой болон замаг үрэжүүлхэ үйлэ ажаллалга загаһанай ажахы гэдэг (аквакультура).

Уламжалалта зүгын бал гаргажа абадаг байһан зүгын ажахые һүүлшын үед таримал ургамалай үрэжэлдэ ехээр ашаглаха болобо.

Мал ажахы

Мал ажахын дадал дэлхэй даяар өөр өөр мал амитан үсхэн үрэжүүлдэг ушарһаа янза бүри байдаг. Малые юрэнхыдөө хашаа, амбаар, хороондо байлгадаг болон хүнүүдэй бэлэдхэһэн тэжээлээр хоолложо, тэдэниие зорюудаар селекционировалдаг бол зарим газар малые сүлөөтэй байлгажа бэлшээриин байдалаар тэжээдэг, уламаар сүлөөтэй эбсэлдүүлдэг. Хүдөө ажахыда ашаглагдажа бай ниитэ газарай ойролсоогоор 68%-иие малай байнгын бэлшээри байдалаар ашаглажа байна.

Байгаали оршоной асуудал

Вашингтон можын ехэ һургуулиин ойролсоохо улаан буудайн талмайдахи хүрьһэнэй элэгдэл. АНУ (c.2005)

Хүдөө ажахынь гол түлэб байгаалиин тогтууритай байдалые алдагдуулжа, үйлэдбэрилэн гаргажа бай дайбар бүтээгдэхүүнүүд байгаали оршондо халгаатай байдаг ушарһаа байгаали оршоной асуудалнуудые бии болгодог. Зарим һүргэ (негатив) нүлөөлэлые дуридбал:

• Азот болон фосфорой үлүүдэл гол мүрэн, нуур сөөрэмдэ орожо байна
• Гербицид, фунгицид, инсектицид, бусад түрэлэй биоцид бодосой хоротой нүлөөлэл
• Түрэл бүриин байгаалиин экосистемые атаршаһан газар болгожо байна
• Үргэн багтаса бүхы биомассые үсөөн хэдэн зүйлэй ургамалаар (амитан) һолижо байна
• Хүрьһэнэй элэгдэл
• Хүрьһэнэй үржэл шэмын алдагдал
• Амитанай хаядаһанһаа гараха аммиак болон бусад хатуу тооһонсорнууд агаарай бохирдолдо нүлөөлхэ һүргэ нүлөө
• Хорото ургамал, амитан
• Хүдөө ажахын хаягдалһаа илгарха үнэр, хии
• Хүрьһэн хужиршалга

Хүдөө ажахын үйлэ ажаллалгаһаа боложо ой модон багадхажа, оршон һуугшад шэнэ газарые фермын ажахын хэрэгсээтэ газар болгон хубиргажа байгаань олон ороной биологиин түрэл зүйлдэ (био олон янза байлга) мэдэгдэхысэ таагүй нүлөө үзүүлжэ байна гэжэ тухайн оронуудай биологиин түрэл зүйлые хамгаалха үйлэ ажаллалгын хүтэлбэридэ дурдагдаһан байна. Зарим шүүмжэлэгшэд хүдөө ажахынь мүнөөнэй дэлхэйн саг агаарай хубилалтада нүлөөлжэ байна гэжэ үзөө һэн.

НҮБ-эй тайланда дурдаһанаар манай дэлхэйн хүреэлэн байдаг оршондо орон нютагай нюрууһаа эхилээд дэлхэйн нюрууда эгэн һүргээр нүлөөлжэ бай хоёрһоо гурбан хүсэн зүйлэй нэгэниинь мал ажахын (голдуу үхэр, тахяа болон гахайн ажахы) сектор гэһэн. Мал ажахын үйлэдбэрилэл хүдөө ажахыда ашаглагдажа бай ниитэ газарай 70%-иие эзэлдэг, харин манай гарагай хуурай газарай 30%-иие эзэлдэг байна. Энэ ажахынь хүлэмжын хии булангиртуулжа бай эгээн томо эхэ һурвалжануудай нэгэ юм байна. СО2 эквивалентээр хэмжэхэдэ дэлхэйн ниитэ булангиртуулжа бай хүлэмжын хиин 18%-иие бүридүүлжэ байна. Бусад эхэ һурвалжануудһаа дурдабал зам тээбэри ниитэ хүлэмжын хиин юрэдөө 13,5%-иие булангиртуулдаг. Мал ажахын секторынь мүн хүнэй үйлэтэй холбогдон булангиртуулжа бай азотын оксидын 65%-иие дангаараа, хүнэй оролсоотой булангиртажа бай метанай 37%-иие агаар мандалда булангиртуулжа байна. 64%-иин аммиакые булангиртуулжа байдаг ябадалынь хүшэллиг бороо орохо болон экосистемын хүшэллигжэлгые нэмэгдүүлжэ байдаг.

Хүдөө ажахын болон мал амитанай биологиин түрэл зүйлэй тараалга дахи генетик нөөсын хомсодол

Хүдөө ажахын болон мал амитаны биологиин түрэл зүйлэй тараалга дахи генетикын элэгдэл гэдэгынь генетикын түрэл зүйл үгы болохые хэлэнэ. Эндэ тодорхой хуби ген үгы болохо, тодорхой генүүдэй зохилдуулга үгы болохые гү, али тухайлбал оршондоо дадажа зохисожо бии болоһон гаршуулһан амитадай үүлдэрнүүд, тухайн байгаалидаа дадажа зохисожо бай болоһон ургамалнуудые нэрлэжэ болоно. Генетикын элэгдэл гэдэг нэрэ томьёонь ябасуу хүреэндэ ашаглагдаха болоод эндэ жэшээлбэл генүүдиэй гү, али аллельнуудай алдагдал, эс бүгһөө арай үргэн хүреэндэ түрэл гү, али бүри зүйлэй алдагдалые ойлгожо болоно. Ургамалай генетикын элэгдэлэй арад бай томо нүлөөлхэ хүсэн зүйлнүүдынь түрэл зүйлые хубилалха, газарай сэбэрлэлгэ, зүйлнүүдэй хэт ехэ таряалалга, ургамалай тоо хэмжээнэй дарамта, хүреэлэн бай оршоной тогтуурита байдал алдагдаха, хэт ехэ бэлшээриин талмайе бии болгохо бодолго болон хүдөө ажахын системэнүүдэй хубилалта зэргэ байдаг.

Гэхыдээ эгээн голлохо хүсэн зүйл тухайн оршоной амитан, ургамалнуудые үндэр шэмэтэ гү, али ашагтай түрэл, зүйлнүүдээр һолижо байдаг ябадал юм. Амитан, ургамалай түрэл зүйлэй тоонь маша ехээр байнга багадхажа бай ябадалынь аралжаанай шэнжэтэй түрэл зүйлнүүд уламжалалта хүдөө ажахын системэдэ орожо ерэжэ байтай холбоотой юм (эндэнь ГХО ороно). Олон шудалшад агро-экосистемын менеджменттэй холбоотой гол бэрхэшээл оршон үеын хүдөө ажахын хүгжэлэй үрэ дүндэ бии боложо бай генетикын болон экологиин түгээмэл байдал руу шэлжэхэ хандалга юм гэжэ үзэжэ байна.

Үндэр ашаг шэмэтэ мал амитан, ургамал гаргажа абаха уламжалалта селекци, генетик инженери

Хүдөө ажахы болон мал ажахын һалбарида ногоон хубисхал үндэр ашаг шэмэтэ түрэлнүүдые бии болгохо замаар малай ашаг шэмые хэд дахин ехэдхэхэ уламжалалта гибридизировалха аргые түгээмэл болгоһон. Хүгжэһэн оронуудта гол түлэб амитан болон ургамалай олон үүлдэрые ехээр гибридизировалха эхилһэн болон бусад хүгжэжэ бай оронуудта тухайн бүһэ нютагай байгаали саг уларил, үбшэн эмгэгтэ тогтууритай түрэл зүйлнүүдтэй гибридизировалха замаар үндэр ашаг шэмэтэ түрэл зүйлнүүдые гарган абажа байна.

Ухаан бодолго

Хүдөө ажахын ухаан бодолгонь хүдөө ажахын үйлэдбэрилэлэй зорилго болон арга технологи дээрэ анхаардаг. Бодолгын нюрууда дараахи хүдөө ажахын ниитэлиг зорилгые хэрэгжүүлдэг:

• Хүнэһэнэй эрүүл ахы: хүнэһэнэй ниилүүлэлтэ хүнэй бэедэ хоро хохирол ушаруулхаһаа һэргылхэ.
• Хүнэһэнэй аюулгүй байдал: хүнэһэнэй ниилүүлэлтэ хүн зоной шаардалга хангаха.
• Хүнэһэнэй шанар: Хүнэһэнэй ниилүүлэлтын шанарые танюулжа тэрэниие тогтоборитой үргэлжэлүүлхэ.
• Ядууралые бууруулха
• Байгаали оршоной хамгаалал
• Байгаали оршоной нүлөөлэл
• Эдэй засагай тогтоборитой байдал

Хүдөө ажахыдахи аюулгүй байдал болон эрүүл мэндын асуудалнууд

2001 оной 7-р һарын һүүлээр абаһан Канзас можо уласай Хаскел тойрогдохи эрьелдэгшэ уһалгын системэ бүхы газар таряалангай дугариг хэлбэриин талмайнуудай хэмэл дахуулай зураг. Эрүүл ургажа бай таряан талмай ногоон харагдажа байна. Кукуруза набшан ногоон үнгэтэй харагдажа бай бол харин соргум (Sorghum) кукурузые бодобол удаан ургадаг, жаахан ушарһаа арай сайбар харагдажа байна. Улаан буудай 7-р һарада болбосордог ушарһаа алтан шаргал үнгэтэй байна. Хүрэн талмайнуудынь ургасыень хурааһан гү, али жэлэй турша таряалаагүй хэһэг.

АНУ

Хүдөө ажахынь эгээн аюултай ажаүйлэдбэринүүдэй жагсаалтада багтадаг. Фермернүүдынь аминда хүрэхэ болон үлэ хүрэхэ гэмтэл абаха, ажалай гаралтай уушханай үбшэлэлтэ, шэмээ шааяанһаа үүдэлтэй дүлиирэл, арһанай үбшэн, ута хугасаада наранда ажаллаһанһаа болон химиин бодостой ажаллаһанһаа бии болохо тодорхой түрэлэй хорото хабдарнуудта нэрбэгдэхэ үндэр эрэсдэлтэй байдаг. Фермын ажахынь гэр бүлээрээ (ехэбшэлэн гэр бүлээрээ ажалладаг болон фермэ дээрээ амидардаг) гэмтэл бэртэл абаха, үбшэн туһаха, үхэхэ эрэсдэлтэй үсөөхэн ажаүйлэдбэринүүдэй нэгэ юм.

• АНУ-да жэл бүри дундажаар 516 ажалшан фермын ажалһаа болон наһа барадаг байна (1992—2005). Эдэ наһа баралтануудай 101 нь трактортой болгоомжогүй харисаһанһаа ушартай юм байна.
• Үдэр бүри ойролсоогоор 243 хүдөө ажахын ажалшан ажалай үеын гэмтэл бэртэлдэ нэрбэгдэжэ байна. Энэ дундань 5 % байнгын хүгжэлэй бэрхэшээлтэй боложо байна.

Залуу ажалшад

Хүдөө ажахынь залуу ажалшадай хубида эгээн аюултай үйлэдбэрилэл юм. АНУ-да 1992 онһоо 2000 оной хоорондо залуу ажалшадай абаһан ниитэ бэртэл гэмтэлэй 42 % хүдөө ажахын һалбарида ноогдожо байна. Бусад ажаүйлэдбэринүүдтэй адлигүйгөөр эдэ залуу хохирогшодой тала хубинь 15 наһанһаа доошо наһанайхи байдаг.

Хүдөө ажахыдахь 15-һаа 17 наһанай залуу ажалшадай амида халгаатай гэмтэл бэртэл абаха эрэсдэлынь бусад ажалай талбаридахи залуу ажалшадай иимэ түрэлэй бэртэл абаха эрэсдэлһээ 4 дахин ехэ байдаг байна. Хүдөө ажахыда залуу ажалшадынь машинатай харисаха, хизгаарлагдамал орон зай, сахилгаан шата, мал амитантай харисаһанһаа бии болохо гэмтэл бэртэлдэ үртэдэг.

• 2004 оной байдалаар ниитэ 1.26 сая 20-һоо доошо наһанай үхибүүд болон наһанда хүрэгшэ фермэ дээрэ амидаржа байна. Энэнэй ойролсоогоор 699,000 фермэ дээрэ ажаллажа байна. 2004 ондо фермэ дээрэ ажаллажа бай залуушуудһаа гадна 337000 үхибүүд болон наһанда хүрэгшэ АНУ-дахи фермэнүүд дээрэ гаднаһаа нэмэжэ ажаллажа байна.
• Дундажаар 1990-һээ 1996 оной хоорондо 103 үхибүүд фермэ дээрэ ами наһаяа алдаһан байна. Ойролсоогоор 40 шахуу хубинь ажалай бии бололготой байна.
• 2004 ондо барагсаагаар 27,600 үхибүүд болон наһанда хүрэгшэ фермэ дээрэ гэмтэл бэртэл абаһанай 8,100 фермын ажалһаа бии бололготой байна.

Бразил улас — Минас-Жерайс можо — Сро Хоро до Манхуасу хотодохи кофегай таряалан.

Ном зохёол

• Горкин А. П. (Гл. Ред.) Сельское хозяйство // География: Современная иллюстрированная энциклопедия. — М.: Росмэн, 2006. — 624 с. — ISBN 5353024435
• Artz, F. B, (1980), ‘The Mind of the Middle Ages’; Third edition revised; The University of Chicago Press,
• Bolens, L. (1997), `Agriculture’ in Encyclopedia of the history of Science, technology, and Medicine in Non Western Cultures, Editor: Helaine Selin; Kluwer Academic Publishers. Dordrecht/Boston/London, pp 20–2
• Collinson, M. (editor): A History of Farming Systems Research. CABI Publishing, 2000. ISBN 0-85199-405-9
• Crosby, Alfred W.: The Columbian Exchange : Biological and Cultural Consequences of 1492. Praeger Publishers, 2003 (30th Anniversary Edition). ISBN 0-275-98073-1
• Davis, Donald R., and Hugh D. Riordan (2004) Changes in USDA Food Composition Data for 43 Garden Crops, 1950 to 1999. Journal of the American College of Nutrition, Vol. 23, No. 6, 669—682.
• Friedland, William H. and Amy Barton (1975) Destalking the Wily Tomato: A Case Study of Social Consequences in California Agricultural Research. Univ. California at Sta. Cruz, Research Monograph 15.
• Saltini A.Storia delle scienze agrarie, 4 vols, Bologna 1984-89, ISBN 88-206-2412-5, ISBN 88-206-2413-3, ISBN 88-206-2414-1, ISBN 88-206-2414-X
• Watson, A.M (1974), ‘The Arab agricultural revolution and its diffusion’, in The Journal of Economic History, 34,
• Watson, A.M (1983), ‘ Agricultural Innovation in the Early Islamic World’, Cambridge University Press
• Wells, Spencer: The Journey of Man : A Genetic Odyssey. Princeton University Press, 2003. ISBN 0-691-11532-X
• Wickens, G.M.(1976), ‘What the West borrowed from the Middle east’, in Introduction to Islamic Civilization, edited by R.M. Savory, Cambridge University Press, Cambridge

Холбооһон

• UKAgriculture.com Архивировалһан 11 арбан нэгэ һара 2007 оной. — Advance the education of the public in all aspects of agriculture, the countryside and the rural economy (англ)
• National Institute for Occupational Safety and Health — Agriculture Page (англ)
• Research on the role of Agriculture in Poverty Reduction Архивировалһан 30 арба һара 2007 оной. from the Overseas Development Institute (англ)
• Окончательные итоги всероссийской сельскохозяйственной переписи России 2006 года (ород)
• Агроэкологический атлас России и сопредельных государств: сельскохозяйственные растения, их вредители, болезни и сорняки Архивировалһан 10 дүрбэ һара 2010 оной. (ород)
• Мониторинг цен сельхозкультур и продуктов их переработки (ород)