Иудаизм: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

Интерактивная навигация по истории

← Урид хэгдэһэн заһабари

Зосоохинь усадхагдаа Зосоохинь нэмэгдээ

ВизуальныйВики-текст

Шугам түхэлтэй

16:22, 24 зургаа һара 2024-эй мүнөөнэй хубилбари

Иудей шажантануудай гол тэмдэг

Иудейн шажан гү, али иудаизм (грек: Ἰουδαϊσμός) боло элементнүүдынь христианствын болон лалын шажанда байдаг эртэнэй, нарин, нэгэ бурханые хүлеэн зүбшөөрдэг шажанай һургаал юм. Торагай арюун бэшэлгэнь Дэлхэй даяархи еврейнүүдэй амидаралые зохёон байгуулһан һуури үндэһэн юм. Янза бүриин еврейн ниигэмүүд мүнөөдэр дэлхэйн бүхы лэ үнсэгэ буланда оршоһоор ерэбэ.

Иудаизм гэжэ 3000 жэл таһаралтагүй. Иудаизм — нэгэ бурхантай шажануудай эртэнэй нэгэ^[1], мүнөө үдэр одоо байгаа нэгэ бурхантай шажануудай хамагай эртэнэй шажан^[2]^[3].

Иудейн шажанай түүхэ дүрбэн үе шататай:

«библиин» иудаизм (МЭҮ XX зуун — МЭҮ VI зуун),
эллинис иудаизм (МЭҮ VI зуун — МЭ II зуун),
раввинис (талмудай) иудаизм (II зуун — XVIII зуун),
оршон үеын иудаизм (1750 онһоо хойшо)^[4].

Бурханай һунгаһан арад түмэнэй гаралга, эхэ булаг

Бодито байдал дээрэ иудаизм Библида бэшэгдэһэн үйлэ ябадалай дараа тархаба. Библида эд шэдэй болон түүхын үйлэ ябадалуудые еврейнүүдэй шүтэлгын үүдэнһээ тайлбариладаг.

Эртэнэй уламжалал ёһoop иудаизм Тигр, Евфрат хоёр мүрэнэй хоорондо гараба. Библида Израйлиин арад түмэн бүхы бодито юумэниие өөрөөрөө дүүргэдэг нэгэ бурхан Урагай Авраамһаа үүдэлтэй. Авраамай үмэнэхи 6 үе Египетдэ боолнууд байгаа. Моисей тэдэнэй ударидагша боложо өөрын арад түмэниие Улаан тэнгисээр дамжуулан зориһон нютагтань бусаан абшардаг. Түгэсгэлдэнь Моисей иудаизмай үндэһые бүридүүлэгшэ Арбан гэрээһэлэл, хуулиин эмэхтгэлые хүлеэн абадаг. Хүсэһэн нютагтаа һуурижаһан израйльшуудай 12 үе эсэстэнь нэгэдэн МЭҮ 884 – 882 онуудта захиржа байһан Саул хаан тэргүүтэй нэгэдмэл үндэһэтэн болобо. тэрэнэй дараа Давид, дараань Соломон хашуул өөрһэдыгээ Иеговай бурхадай хамагай шухала арюун газар, иудейн этигэл үнэмшэлэй шажанай түб гэжэ тоосогдодог Иерусалим дахи Сүмые барюулһан хүсэтэй ударидагша гэдэгээ харуулба. Соломоной үхэлэй дараа Израйлиин арад түмэн хоёр хубаагдаба. Хойто Израйлиие ассиришүүд эзэлжэ, урда хэһэгыень Вавилоной хаан Навуходоносор МЭҮ 597 ондо эзэлбэ. 10 жэлэй дараагаар тэрээр Иерусалимай Сүмые нураажа, хүн зоной ехэнхи хэһэгые (дээдэ ба дунда ангинуудые) Месопотами руу хөөн тууба. Хөөгдэл гэжэ нэрлэгдэхэ энэ үе еврейнүүдэй Иеговада этигэхэ этигэл, хүсэн хүлеэһэн нютаг руугаа бусажа ошохо эрмэлзэлэлээр тэдэниие нэгэдхэбэ.

Танах

Еврейн библи гү, али “Танах” 1000 гаруй жэлэй үеые хамардаг. Раввиншүүдэй эрин үедэ (МЭ 70 онһоо VI зуун) 3 хэһэгтэй ном зохёогдобо (уламжалал ёһоор 24 ном). Энэ арюун, дэс дараалал бүхы еврейн бэшэлгэ Моисейн 5 номые (Тора), зүншэдэй номууд (Невиим), Шажанай дуунуудые багтааһан Бэшэлгые (Ктувим) оруулба. Номуудай бүлэгшэлһэн зохёон байгуулалта Дундада зуунда, шүлэгүүдэй дугаарлалта XVII зуунда тус тус хамаарагдадаг.

Хүсэн хүлеэһэн нютаг

МЭҮ 538 ондо персишүүд Вавилониие булаан эзлэһэнэй дараа еврейшүүд Израильда бусажа ерэжэ, Иерусалим дахи Сүмээ барижп дуусгаба. Энэ тус улс Персиин можо боложо, түүндэ үргэл бариха болобо. Македониин Александр МЭҮ 333 дугаар ондо персиие ялһанай дараа можын эрхэ зүйтэ байдал Израильда хадагалагдан үлэбэ. Хожомынь эллинэй соёл иудаизмые хүндэхэ болобо. МЭҮ 168 дугаар ондо Селевкид обогой хаан IV Антиох эсэргүүсэлэй хүдэлгөөн гараба. Дүрбэн жэлэй дараа еврейшүүд Маккавейн гэр бүлын ударидалгын дооро булаан эзлэгшэдые шахажа, Сүмые дахин арюусгаба. Хасмоней обоой аха дүү хоёрой хоорондын маргааниие шиидбэрлэхээр болоһон ромшүүд МЭҮ 63 дугаар ондо Иерусалимые булаан эзэлбэ. Хожомынь Ирод Иудейн хаан болобо. Тэрэниие түрэ бариха үеэр Назаретһаа ерэһэн Иисус мэндэлбэ.

Сүмые һүйдхэхэһээ мүнөөдэрые хүрэтэр

Оршон үеын иудаизмай олон талата байдал. Торагай түрэл бүриин тайлбаринуудта тусгалаа олодог. Үзэл бодолдоо туушатай еврейнүүд номлолдоо туушатай захирагдадаг.

Гэбэшье либерал иудаизм эхэнэр болон эрэ хүнүүд тэгшэ эрхэтэй байдаг.

МЭ 70 дугаар ондо Иерусалимай Сүмые нюрааһанһаа хойшо үндэһэн арад түмэнүүдэй хубида эхэ оронһоо гадана амидрха үе эхилбэ. 1948 ондо Израиль улас байгуулагдаха хүрэтэр еврейн бус ниигэмлигнүүдтэ израильшууд үндэһэнэй сөөнхи мэтээр амидаржа ерэбэ.

II зуунһаа эхилэн олон еврейнүүд Испани, Франци, хожомынь Арюун Римэй эзэнтэ уласта һуурижажа байһан ба тиишээ боолшууд мэтэ дайжан бөөн бөөнөөрөө ошодог байгаа. Энэ үедэ Бэшэлгые һайн мэдэдэг бүлэг ромшуудай булаан эзэлһэн палестинын хото Явнад сугларжа, еврейн арад түмэндэ зорюулһан хуули болбосоруулхаар боложо һэн. МЭ 132 дугаар ондо Римэй эзэнтэ уласта эсэргүү Шимон Бар Кохбой тэргүүтэй еврейшүүдэй боһолго гаража һэн. Харамһалтайнь, гурбан жэлэй дараа еврейчүүд илагдал хүлеэн Иерусалим болон тэрэнэй ойро оршонһоо хөөгдэн “тархажа”, хүнэй нютагта орогнохо болобо. Тогтоһон нүхэсэл байдалда Палестина болон Вавилоной раввиншууд ехэхэн нүлөөлэлые олобо. Римэй эзэн хаан христосой шажаные дэмжэхэ байдал үдэхын хэрээр еврейнүүдэй сөөнхи дээрэ шахалта нэмэгдэбэ. Мусульманай захиргаан дооро еврейнүүд албан ёһоор аюулгүй байһан хэдышье, олон тооной хизгаарлалтанда оробо.

Еврейдэ эсэргүү үзэл (антисемитизм)

Хэрээһэтэнэй аян дайнай үедэ еврейнүүд хидлагда үртэбэ.

Национал-социалис нам (нацистууд) зургаан сая гаруй еврейнүүдые усадхаба.

Мүнөөдэр антисемитизм (Еврейдэ эсэргүү үзэл - оршуулна) арабын юртэмсэдэ хүсэтэй байна.

Еврейнүүдые эртэ сагһаа эхилэн тэдэнэй шажан шүтэлгэ, амидаралынхинь хэб маягай түлөө шахажа хабшан, мүрдэжэ мүшгэһөөр ерэбэ. Еврейдэ эсэргүү еврейнүүд баримталалуудые IV зуунһаа эхилэн христосой шажанта уласуудай бодолого бологон бүридүүлэн түлэбшүүлбэ. Ислам шажанта уласуудташье тэдэ хэзээшье тэгшэ эргэнэй эрхэтэй байһангүй. Европодо Хэрээһэтэнэй аян дайнай үегээр олон тооной еврейнүүд хүсээр христосой шажанда ороһон гү, али алагдаһан ажа һэн. Еврейнүүдые баримта, нотолгоогүйгээр ялалхань хүүгэдүүдыень хордуулха, алаха зэргэээр мүнөөдэрые хүрэтэр үргэлжэлһээр байна.

Арһанай үзэл һуртал ба үй олонооронь хэнөөхы: XIX зуунһаа эхилэн баримтые һанаатайгаар гуйбуулагшад – еврейдэ эсэргүү үзэлтэнүүд иудаизмай талынхан ниигэмдэ аюуда занал ушаруулжа байна гэжэ баталха болобо. Дэлхэйн Хоёрдугаар дайнай үедэ нацис загын газар иимэ хуурмае үзэгдэлые нэгэ бүршэлэн ашаглажа, тарааһанаар 6 сая шахам еврейнүүдые усадхахад хүргэбэ.

Арабын юртэмсэдэ һүүлшын үедэ еврейн эсргүү үзэл носотой газар абажа һэн. Мусульманшуудай шажанай дабуу талын тухай түсөөлэл Израиль уластай харисаха тухайда түримхэйлхэ бодолгыень хөөрэгдэжэ, Баруунай юртэмсэдэ дайсагналыень бэхжүүлжэ байна.

Синоизм

Семитизмай үзэл дэлгэрһэнтэй холбоотойгоор еврейн эрдэмтэд XIX зуунай эсэсһээ эхилэн Израиль уласта “үндэһэнэй гэр оронгоо” оложо абаха, еврейн арад түмэниие шэнэшэлхэд найдалага табиһаар байлаа. Теодор Герцль сионис хүдэлөөниие үндэһэлэгшэ гэжэ тоосогдодог (“Еврей улас” гэдэг бүтээл, 1896 он). Базельда болоһон Бүхы дэлхэйн сионистуудай VII ехэ хурал бүхы дэлхэйн еврейнүүдэй хубида Эхэ орониинь болоһон Палестина улас байгуулхын түлөө һаналаа үгэбэ. 1948 оной 5-р һарада Тель-Авивда олон ниитын үмэнэ Израилиин Тусгаар тогтонолой Тунхаглалые уншана һунһагба.

Дунда зуунһаа шэнэ үе хүрэтэр

Дунда зууниинь илангаяа Пиренейн хахад арал болон Германиин хотонуудта иудаизмай соёлой сэсэглэлтын үе болобо. Энэ үедэ гэһэн тэрээр мүрдэлгэ мүсэгэлтэ, хөөгдэхэ туугдахад үртэһөөр байба. Дарлалай орьёл үень байнгын мүрдэлгэ хабшалга, хидалга (зохёон байгуулалтатай мүрдэлгэ) ёһoopлһан Хэрээһэтэнэй аян дайнай үеэр тааража, харин Англида (1290 он), Испанида (1492 он), уламаар бүримүһэн хөөгдэхэд хүрэбэ. XVI зуунай эхээр Германида 12000 еврейнүүд ажа түрэжэ байба. Анханай еврейн һуурижагшад Хойто Америкэдэ 1646 ондо ошобо.

Гэгээрэлһээ Израиль Улас байгуулагдаха хүрэтэр

XIX зуунда Европодо Гэгээрэлэй нүлөөгөөр иудаизмай янза бүритн шиглэлнүүд хүгжэжэ эхилбэ. Энэ үедэ туушатай үзэлтэ еврейнүүд тусгаарлагдамал байдалые һунгажа, олонхинь уудан шэнгэхые эрмэлзэжэ байба. Еврейнүүд сөөнхи боложо байһан хэдышье, ниигэмдэ тэгшэ эрхэтэй болохын түлөө урида байгаагүйгээр хүсэн шармайлта гаргажа байгаа. Анха удаа Франциин хубисхалай дараа үүндэ хүрэжэ шадаһан юм. Германида нацистууд засагай эрхэндэ гараһанаар семитизмдэ эсэргүү дабалгаан болон һадарба. 1942 оной 1-р һарын 20-нда Ванзейп болоһон бага хуралаар Германи уласай эзэлһэн нютаг дэбисхэр дээрэ амидаржа еврейнүүдые олноорынь усадхаха шэдэбэриие батлажа һэн. 1948 оной 5-р һарын 14-нда Давид Бен Гурион Израиль Улас байгуулагдаһаниие зарлаба.

Стратеги (бодолго) түлэблэлгэ

Үйлэдбэри эрхэлэгшэд ажалаа эхилхэдээ тэдэ түүныгээ хэрэгжэжэ болохо эсэхые шалгахые хүсэдэг ба тэдэндэ өөрһэдын һанаагаа ажал хэрэг болгохо хүрэтэр түлэблэгөө зохёохо шаардалагатай болодог.

Иудаизмай этигэл үнэмшэлэй түбынь туушатай нэгэ бурханиие шүтэхэ гү, али бүхыниие шадагша нэгэдэмэл нэгэ Бурханда, Торада, Бүхынһээ дээдэ бурханай шууд үнэниие нээһэн Моисейн 5 номдо этигэхэ ябадал. Олон үеын туршад раввинүүд гү, али еврейн шажанай номлогшод Торае шудлажа, тайлбарилһаар ерэбэ. Тэдэнэй ажал хуулиин согсолбори болоһон Галахые болон еврейн амидаралые зохёон байгуулха һуури дэбисхэрынь болоһон соёлой зүблэмжэ, хэм хэмжээе нүхэдэг. Тора болон Бүхынһээ дээдэ бурханиие ойлгожо мэдэхэнь еврейнүүд болон тэдэнэй ударидагшадай амидаралай зорилгые бүрилдүүлдэг. Иимһээ Галахые бүримүһэн тайлбарилна гэжэ байхагүй, тэрээр байнга сэлбэгдэн хүгжэжэ байдаг ажа һэн. Гадахын янза бүриин тайлбаринууд оршон үеын иудаизмай дотор, түрэл бүриин урадхалнууд үүдэхэ шалтагаан болобо. Туушатай иудейшуудай хубида Галахын зүблэмые мүрдэхэнь туйлһаа зайлшагүй, харин консерватив еврейнүүд нэлээд уян хатан тайлбариие баримталдаг. Реформистууд Галахын ойлголтые янза янзаар хүлеэн абадаг ба тэрэниие тэдэнэй амидаралай туйлын засаглал, эрхэ мэдэл гэхые хүлеэн зүбшөөрдэггүй.

Һудалганай уламжалал

Иудаизмые баримталагшад тэдэнэй һургаал Синайн уула дээрэ хүлеэн абаһан сагһаа хойшо хубиршагүй хэбээр үлэһэн, үеһөө үедэ дамжаһаар ерэһэндэ этигэдэг. Мүнөөдэр еврейн шажанай номлогшод һудалгаанай уламжлалай субааг үргэлжэлүүлһээр байна. Палестинада амидардаг танаимшуудай еврейн шажанай һургуулинууд, тэдэгээрэй Палестина, Вавилон дахи баримталагшад амораимшууд Тора болон Гадхын тайлбаринуудые суглуулан ангилжа, үе удамдаа тараажа, баһа өөрынхи гэһэн Хуулиин тайлбаринуудыешье бэшэбэ. Энэ Мишна, Тосефт, Мидраша болон Иерусалим болон Вавилоной Талмуд гэһэн номууд гараба. Дунда зуунай эхин үедэ Вавилоной Талмудынь еврейн эрхэ зүйн тогтолсооной һалбарида үндэр нэрэ хүндэтэй байба.

Раввинүүд

Торагай багшанарые эхин үедээ тэдэнэй ударидаха шанарууд, шажанай һалбари дахи нэрэ хүндынхинь түлөө энэгэр нэрлэдэг байба. Еврейн ниигэмһээ раббишуудта олгоһон эрхэ мэдэлынь Торые тайлбарилха, үдэр тутамын амидаралдаа хэрэглэхэ асуудалаар хизгаарлажа, шажанай ямарбаа үүргэ онооһонгүй. Дунда зуунай һүүлшээр раббинууд ниигэмэй албанда оролсохо боложо, шажанай хуулинуудые хүндэһэн асуудалаар эбтэйхэн шэдэбэри гаргаха ёһотой болобо. Шэнэ үе гэхэд тэдэ шажанай болон зан суртахуунай хубида нэрэ хүндэтэй, еврейн ниигэмлигэй һонирхолые түлөөлэгшэ хүнэй хубида, илангаяа еврей буса эрхэ мэдэлтэнүүдтэй харисаха үед шухала байра һуури эзэлхэ болоһон байба. Оршон үеын иудаизмда раббиншуудай үүргэтэй мүргэлэй албые хүтэлэн ябуулха мэтын ёһололуудые ябуулха, зохёон байгуулха ажалнуудшье багтадаг. XIX зуунһаа уламжалалта талмудын һургуулинуудай ехэнхинь еврейн шажанай дээдэ семинарнууд болобо. Иудаизмай дэбшэлтэтэ өөршэлэлтын хүдэлгөөнэй үрэ дүндэ ХХ зуундп раббинууд – эмэгтэйшүүдиые болгобо.

Зүүлтэ

↑ Religion & Ethics - Judaism. BBC. the original on 2018-10-23 үдэрһөө архивлагдаһан.(англ)
↑ Religion: Three Religions, One God PBS (англ)
↑ поиск в books.google.ru по «Judaism is the oldest surviving monotheistic religion»
↑ Judaism // Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc., 2012.
The history of Judaism here is viewed as falling into the following major periods of development: biblical Judaism (c. 20th–4th century BCE), Hellenistic Judaism (4th century BCE–2nd century CE), rabbinic Judaism (2nd–18th century CE), and modern Judaism (c. 1750 to the present).

Мүн үзэхэ

Холбооһон

Энэ хуудаһан Иудаизм гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
Загбар:ЭЕЭ
«Иудаизм» . Книги по иудаизму
Статья «Иудаизм». Энциклопедия «Кругосвет».
Статья «Иудаизм» Архивировалһан 14 дүрбэ һара 2006 оной.. «Мир религий».
Статья «Иудаизм (краткий очерк)». Сайт А. Львова.
«Еврейская традиция» Школьный учебник
«История иудаизма до нашей эры» Обзорно-аналитическая статья Юрия Клименковского
«Иудаизм и Ислам» Обзорно-аналитическая статья
Словарь терминов, используемых в текстах Иудаизма Архивировалһан 20 арбан нэгэ һара 2012 оной.
Новейший философский словарь Архивировалһан 11 нэгэ һара 2012 оной.
Алов А. А., Владимиров Н. Г. — Иудаизм в России Архивировалһан 25 хоёр һара 2014 оной.. М.: Институт Наследия, 1997
Фрейд З. — «Этот человек Моисей»
Никольский Н. М. «Политеизм и монотеизм в еврейской религии» (на белорус. яз., Минск, 1931; рус. вариант в кн.: Никольский Н. М. Избр. произведения по истории религии, М., 1974)^{[permanent dead link]} Загбар:Недоступная ссылка
Фишбейн М. Религиозные традиции иудаизма // Религиозные традиции мира. Т. 1. М., 1996.

Эхэ үүдбэри

Иудаизм и Евреи
Иудаизм — книги, статьи, лекции
ЕЖеВика — Академическая Вики-энциклопедия по еврейским и израильским темам
Еврейские праздники и традиции Архивировалһан 28 арба һара 2011 оной.
Хабад Любавич
Еврейское Радио Архивировалһан 20 арбан хоёр һара 2014 оной. Уроки Иудаизма в прямом эфире.
«Хасидус по-русски» Архивировалһан 21 найма һара 2013 оной. Еврейский портал по изучению иудаизма. Более ста книг по иудаизму он-лайн.
Еврейская электронная библиотека Архивировалһан 3 арба һара 2012 оной.
«Рассказывает рав Исроэль Зельман».
Лекции по Торе и Каббале в формате MP3 Архивировалһан 18 найма һара 2014 оной.
Маханаим — еврейский культурно-религиозный центр
http://www.evrey.com/
Глобальный еврейский on-line центр
Аудио и видео онлайн лекции по иудаизму
Махон Меир Архивировалһан 2 долоо һара 2010 оной.

[Religion_&_Ethics_-_Judaism-1] Religion & Ethics - Judaism. BBC. the original on 2018-10-23 үдэрһөө архивлагдаһан.(англ)

[2] Religion: Three Religions, One God PBS (англ)

[3] поиск в books.google.ru по «Judaism is the oldest surviving monotheistic religion»

[Britannica-4] Judaism // Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc., 2012.
The history of Judaism here is viewed as falling into the following major periods of development: biblical Judaism (c. 20th–4th century BCE), Hellenistic Judaism (4th century BCE–2nd century CE), rabbinic Judaism (2nd–18th century CE), and modern Judaism (c. 1750 to the present).

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ 12 мүр: / 12 мүр: @@
 '''Иудейн шажан''' гү, али '''иудаизм''' ({{lang-el|Ἰουδαϊσμός}}) боло элементнүүдынь [[христосой шажан|христианствын]] болон [[лалын шажан]]да байдаг эртэнэй, нарин, [[монотеизм|нэгэ бурханые]] хүлеэн зүбшөөрдэг шажанай һургаал юм. [[Тора]]гай арюун бэшэлгэнь [[Дэлхэй]] даяархи [[еврей]]нүүдэй амидаралые зохёон байгуулһан һуури үндэһэн юм. Янза бүриин еврейн ниигэмүүд мүнөөдэр дэлхэйн бүхы лэ үнсэгэ буланда оршоһоор ерэбэ.
-Иудаизм гэжэ 3000 жэл таһаралтагүй. Иудаизм — нэгэ бурхантай шажануудай эртэнэй нэгэ<ref name="Religion & Ethics - Judaism">{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/judaism/ |title=Religion & Ethics - Judaism |publisher=BBC |date= |accessdate=|archiveurl=http://www.webcitation.org/68e5MjXDQ|archivedate=2012-06-24}}{{ref-en}}</ref>, мүнөө үдэр одоо байгаа нэгэ бурхантай шажануудай хамагай эртэнэй шажан<ref>[http://www.pbs.org/wgbh/globalconnections/mideast/themes/religion/ Religion: Three Religions, One God] [[Public Broadcasting Service|PBS]] {{ref-en}}</ref><ref>[http://www.google.ru/search?q=%C2%ABJudaism+is+the+oldest+surviving+monotheistic+religion%C2%BB&hl=ru&newwindow=1&noj=1&prmd=imvnsfd&source=lnms&tbm=bks&sa=X&ei=h5EZUO64F4fX0QWpo4D4CA&ved=0CE4Q_AUoAQ&prmdo=1 поиск в books.google.ru по «Judaism is the oldest surviving monotheistic religion»]</ref>.
+Иудаизм гэжэ 3000 жэл таһаралтагүй. Иудаизм — нэгэ бурхантай шажануудай эртэнэй нэгэ<ref name="Religion & Ethics - Judaism">{{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/judaism/ |title=Religion & Ethics - Judaism |publisher=BBC |date= |accessdate= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181023222613/http://www.bbc.co.uk/religion/religions/judaism/ |archivedate=2018-10-23 }}{{ref-en}}</ref>, мүнөө үдэр одоо байгаа нэгэ бурхантай шажануудай хамагай эртэнэй шажан<ref>[http://www.pbs.org/wgbh/globalconnections/mideast/themes/religion/ Religion: Three Religions, One God] [[Public Broadcasting Service|PBS]] {{ref-en}}</ref><ref>[http://www.google.ru/search?q=%C2%ABJudaism+is+the+oldest+surviving+monotheistic+religion%C2%BB&hl=ru&newwindow=1&noj=1&prmd=imvnsfd&source=lnms&tbm=bks&sa=X&ei=h5EZUO64F4fX0QWpo4D4CA&ved=0CE4Q_AUoAQ&prmdo=1 поиск в books.google.ru по «Judaism is the oldest surviving monotheistic religion»]</ref>.
 Иудейн шажанай түүхэ дүрбэн үе шататай:
-* «[[библи]]ин» иудаизм (МЭҮ XX зуун — МЭҮ VI зуун),
+* «[[библи]]ин» иудаизм ({{МЭҮ}} XX зуун — {{МЭҮ}} VI зуун),
-* эллинис иудаизм (МЭҮ VI зуун — МЭ II зуун),
+* эллинис иудаизм ({{МЭҮ}} VI зуун — {{МЭ}} II зуун),
 * [[Талмуд|раввинис (талмудай) иудаизм]] (II зуун — XVIII зуун),
 * оршон үеын иудаизм (1750 онһоо хойшо)<ref name=Britannica>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/307197/Judaism Judaism] // Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc., 2012. <br/>The history of Judaism here is viewed as falling into the following major periods of development: biblical Judaism (c. 20th–4th century BCE), Hellenistic Judaism (4th century BCE–2nd century CE), rabbinic Judaism (2nd–18th century CE), and modern Judaism (c. 1750 to the present).</ref>.
@@ 24 мүр: / 24 мүр: @@
 Бодито байдал дээрэ иудаизм [[Библи]]да бэшэгдэһэн үйлэ ябадалай дараа тархаба. Библида эд шэдэй болон түүхын үйлэ ябадалуудые [[еврей]]нүүдэй шүтэлгын үүдэнһээ тайлбариладаг.
-Эртэнэй уламжалал ёһoop иудаизм [[Тигр мүрэн|Тигр]], [[Евфрат мүрэн|Евфрат]] хоёр мүрэнэй хоорондо гараба. Библида Израйлиин арад түмэн бүхы бодито юумэниие өөрөөрөө дүүргэдэг нэгэ бурхан Урагай Авраамһаа үүдэлтэй. Авраамай үмэнэхи 6 үе [[Эртэнэй Египет|Египетдэ]] боолнууд байгаа. [[Моисей]] тэдэнэй ударидагша боложо өөрын арад түмэниие [[Улаан тэнгис]]ээр дамжуулан зориһон нютагтань бусаан абшардаг. Түгэсгэлдэнь Моисей иудаизмай үндэһые бүридүүлэгшэ [[Арбан гэрээһэлэл]], хуулиин эмэхтгэлые хүлеэн абадаг. Хүсэһэн нютагтаа һуурижаһан израйльшуудай 12 үе эсэстэнь нэгэдэн МЭҮ 884 – 882 онуудта захиржа байһан [[Саул]] хаан тэргүүтэй нэгэдмэл үндэһэтэн болобо. тэрэнэй дараа [[Давид]], дараань Соломон хашуул өөрһэдыгээ Иеговай бурхадай хамагай шухала арюун газар, иудейн этигэл үнэмшэлэй шажанай түб хэмээн тоосогдодог [[Иерусалим]] дахи [[Иерусалимай Сүмэ|Сүмые]] барюулһан хүсэтэй ударидагша гэдэгээ харуулба. Соломоной үхэлэй дараа Израйлиин арад түмэн хоёр хубаагдаба. Хойто Израйлиие ассиришүүд эзэлжэ, урда хэһэгыень [[Вавилон]]ой хаан [[Навуходоносор]] МЭҮ 597 ондо эзэлбэ. 10 жэлэй дараагаар тэрээр [[Иерусалимай Сүмэ|Иерусалимай Сүмые]] нураажа, хүн зоной ехэнхи хэһэгые (дээдэ ба дунда ангинуудые) Месопотами руу хөөн тууба. Хөөгдэл хэмээн нэрэлэгдэхэ энэ үе еврейнүүдэй Иеговада этигэхэ этигэл, хүсэн хүлеэһэн нютаг руугаа бусажа ошохо эрмэлзэлэлээр тэдэниие нэгэдхэбэ.
+Эртэнэй уламжалал ёһoop иудаизм [[Тигр мүрэн|Тигр]], [[Евфрат мүрэн|Евфрат]] хоёр мүрэнэй хоорондо гараба. Библида Израйлиин арад түмэн бүхы бодито юумэниие өөрөөрөө дүүргэдэг нэгэ бурхан Урагай Авраамһаа үүдэлтэй. Авраамай үмэнэхи 6 үе [[Эртэнэй Египет|Египетдэ]] боолнууд байгаа. [[Моисей]] тэдэнэй ударидагша боложо өөрын арад түмэниие [[Улаан тэнгис]]ээр дамжуулан зориһон нютагтань бусаан абшардаг. Түгэсгэлдэнь Моисей иудаизмай үндэһые бүридүүлэгшэ [[Арбан гэрээһэлэл]], хуулиин эмэхтгэлые хүлеэн абадаг. Хүсэһэн нютагтаа һуурижаһан израйльшуудай 12 үе эсэстэнь нэгэдэн {{МЭҮ}} 884 – 882 онуудта захиржа байһан [[Саул]] хаан тэргүүтэй нэгэдмэл үндэһэтэн болобо. тэрэнэй дараа [[Давид]], дараань Соломон хашуул өөрһэдыгээ Иеговай бурхадай хамагай шухала арюун газар, иудейн этигэл үнэмшэлэй шажанай түб гэжэ тоосогдодог [[Иерусалим]] дахи [[Иерусалимай Сүмэ|Сүмые]] барюулһан хүсэтэй ударидагша гэдэгээ харуулба. Соломоной үхэлэй дараа Израйлиин арад түмэн хоёр хубаагдаба. Хойто Израйлиие ассиришүүд эзэлжэ, урда хэһэгыень [[Вавилон]]ой хаан [[Навуходоносор]] {{МЭҮ}} 597 ондо эзэлбэ. 10 жэлэй дараагаар тэрээр [[Иерусалимай Сүмэ|Иерусалимай Сүмые]] нураажа, хүн зоной ехэнхи хэһэгые (дээдэ ба дунда ангинуудые) Месопотами руу хөөн тууба. Хөөгдэл гэжэ нэрлэгдэхэ энэ үе еврейнүүдэй Иеговада этигэхэ этигэл, хүсэн хүлеэһэн нютаг руугаа бусажа ошохо эрмэлзэлэлээр тэдэниие нэгэдхэбэ.
 === Танах ===
-Еврейн библи гү, али “Танах” 1000 гаруй жэлэй үеые хамардаг. Раввиншүүдэй эрин үедэ (МЭ 70 онһоо VI зуун) 3 хэһэгтэй ном зохёогдобо (уламжалал ёһоор 24 ном). Энэ арюун, дэс дараалал бүхы еврейн бэшэлгэ Моисейн 5 номые (Тора), зүншэдэй номууд (Невиим), Шажанай дуунуудые багтааһан Бэшэлгые (Ктувим) оруулба. Номуудай бүлэгшэлһэн зохёон байгуулалта Дундада зуунда, шүлэгүүдэй дугаарлалта XVII зуунда тус тус хамаарагдадаг.
+Еврейн библи гү, али “Танах” 1000 гаруй жэлэй үеые хамардаг. Раввиншүүдэй эрин үедэ ({{МЭ}} 70 онһоо VI зуун) 3 хэһэгтэй ном зохёогдобо (уламжалал ёһоор 24 ном). Энэ арюун, дэс дараалал бүхы еврейн бэшэлгэ Моисейн 5 номые (Тора), зүншэдэй номууд (Невиим), Шажанай дуунуудые багтааһан Бэшэлгые (Ктувим) оруулба. Номуудай бүлэгшэлһэн зохёон байгуулалта Дундада зуунда, шүлэгүүдэй дугаарлалта XVII зуунда тус тус хамаарагдадаг.
 === Хүсэн хүлеэһэн нютаг ===
-МЭҮ 538 ондо персишүүд Вавилониие булаан эзлэһэнэй дараа еврейшүүд Израильда бусажа ерэжэ, Иерусалим дахи Сүмээ барижп дуусгаба. Энэ тус улс Персиин можо боложо, түүндэ үргэл бариха болобо. [[Македониин Александр]] МЭҮ 333 дугаар ондо персиие ялһанай дараа можын эрхэ зүйтэ байдал Израильда хадгалагдан үлдэбэ. Дараань [[Эртэнэй Грек|эллинэй]] соёл иудаизмые хүндэхэ болобо. МЭҮ 168 дугаар ондо Селевкид обогой хаан [[IV Антиох]] эсэргүүсэлэй хүдэлгөөн гараба. Дүрбэн жэлэй дараа еврейшүүд Маккавейн гэр бүлын ударидалгын дооро булаан эзлэгшэдые шахажа, Сүмые дахин арюусгаба. Хасмоней обоой аха дүү хоёрой хоорондын маргааниие шиидбэрлэхээр болоһон ромшүүд МЭҮ 63 дугаар ондо [[Иерусалим]]ые булаан эзэлбэ. Хожомынь [[Ирод]] Иудейн хаан болобо. Тэрэниие түрэ бариха үеэр [[Иисус Христос|Назаретһаа ерэһэн Иисус]] мэндэлбэ.
+{{МЭҮ}} 538 ондо персишүүд Вавилониие булаан эзлэһэнэй дараа еврейшүүд Израильда бусажа ерэжэ, Иерусалим дахи Сүмээ барижп дуусгаба. Энэ тус улс Персиин можо боложо, түүндэ үргэл бариха болобо. [[Македониин Александр]] {{МЭҮ}} 333 дугаар ондо персиие ялһанай дараа можын эрхэ зүйтэ байдал Израильда хадагалагдан үлэбэ. Хожомынь [[Эртэнэй Грек|эллинэй]] соёл иудаизмые хүндэхэ болобо. {{МЭҮ}} 168 дугаар ондо Селевкид обогой хаан [[IV Антиох]] эсэргүүсэлэй хүдэлгөөн гараба. Дүрбэн жэлэй дараа еврейшүүд Маккавейн гэр бүлын ударидалгын дооро булаан эзлэгшэдые шахажа, Сүмые дахин арюусгаба. Хасмоней обоой аха дүү хоёрой хоорондын маргааниие шиидбэрлэхээр болоһон ромшүүд {{МЭҮ}} 63 дугаар ондо [[Иерусалим]]ые булаан эзэлбэ. Хожомынь [[Ирод]] Иудейн хаан болобо. Тэрэниие түрэ бариха үеэр [[Иисус Христос|Назаретһаа ерэһэн Иисус]] мэндэлбэ.
 [[Файл:Arch of Titus Menorah.png|мини|центр|400px|[[Рома]] хотодо Тита гэгдэхэ дугы хаалгые [[Иерусалим]]ые булаан эзлэһэнэй дурасхалда зорюулан босгобо. Эндэ олон зурагай дотор Сүмые тонон дээрэмдэжэ бай байдалшьн дүрсэлэгдэбэ]]
@@ 44 мүр: / 44 мүр: @@
 |caption2=Гэбэшье либерал иудаизм эхэнэр болон эрэ хүнүүд тэгшэ эрхэтэй байдаг.
 }}
-МЭ 70 дугаар ондо [[Иерусалимай Сүмэ|Иерусалимай Сүмые]] нюрааһанһаа хойшо үндэһэн арад түмэнүүдэй хубида эхэ оронһоо гадана амидрха үе эхилбэ. 1948 ондо Израиль улас байгуулагдаха хүрэтэр еврейн бус ниигэмлигнүүдтэ израильшууд үндэһэнэй сөөнхи мэтээр амидаржа ерэбэ.
+{{МЭ}} 70 дугаар ондо [[Иерусалимай Сүмэ|Иерусалимай Сүмые]] нюрааһанһаа хойшо үндэһэн арад түмэнүүдэй хубида эхэ оронһоо гадана амидрха үе эхилбэ. 1948 ондо Израиль улас байгуулагдаха хүрэтэр еврейн бус ниигэмлигнүүдтэ израильшууд үндэһэнэй сөөнхи мэтээр амидаржа ерэбэ.
-II зуунһаа эхилэн олон еврейнүүд [[Испани]], [[Франци]], хожомынь [[Арюун Ромын эзэнтэ улас]]та һуурижажа байһан ба тиишээ боолшууд мэтэ дайжан бөөн бөөнөөрөө ошодог байгаа. Энэ үедэ Бэшэлгые һайн мэдэдэг бүлэг ромшуудай булаан эзэлһэн палестинын хото Явнад сугларжа, еврейн арад түмэндэ зорюулһан хуули болбосоруулхаар боложо һэн. МЭ 132 дугаар ондо [[Ромын эзэнтэ улас]]та эсэргүү Шимон Бар Кохбой тэргүүтэй еврейшүүдэй боһолго гаража һэн. Харамһалтайнь, гурбан жэлэй дараа еврейчүүд илагдал хүлеэн Иерусалим болон тэрэнэй ойро оршонһоо хөөгдэн “тархажа”, хүнэй нютагта орогнохо болобо. Тогтоһон нүхэсэл байдалда [[Палестина]] болон [[Вавилон]]ой раввиншууд ехэхэн нүлөөлэлые олобо. Ромын эзэн хаан [[христосой шажан]]ые дэмжэхэ байдал үдэхын хэрээр еврейнүүдэй сөөнхи дээрэ шахалта нэмэгдэбэ. [[Лалын шажан|Мусульманай]] захиргаан дооро еврейнүүд албан ёһоор аюулгүй байһан хэдышье, олон тооной хизгаарлалтанда оробо.
+II зуунһаа эхилэн олон еврейнүүд [[Испани]], [[Франци]], хожомынь [[Арюун Римэй эзэнтэ улас]]та һуурижажа байһан ба тиишээ боолшууд мэтэ дайжан бөөн бөөнөөрөө ошодог байгаа. Энэ үедэ Бэшэлгые һайн мэдэдэг бүлэг ромшуудай булаан эзэлһэн палестинын хото Явнад сугларжа, еврейн арад түмэндэ зорюулһан хуули болбосоруулхаар боложо һэн. {{МЭ}} 132 дугаар ондо [[Римэй эзэнтэ улас]]та эсэргүү Шимон Бар Кохбой тэргүүтэй еврейшүүдэй боһолго гаража һэн. Харамһалтайнь, гурбан жэлэй дараа еврейчүүд илагдал хүлеэн Иерусалим болон тэрэнэй ойро оршонһоо хөөгдэн “тархажа”, хүнэй нютагта орогнохо болобо. Тогтоһон нүхэсэл байдалда [[Палестина]] болон [[Вавилон]]ой раввиншууд ехэхэн нүлөөлэлые олобо. Римэй эзэн хаан [[христосой шажан]]ые дэмжэхэ байдал үдэхын хэрээр еврейнүүдэй сөөнхи дээрэ шахалта нэмэгдэбэ. [[Лалын шажан|Мусульманай]] захиргаан дооро еврейнүүд албан ёһоор аюулгүй байһан хэдышье, олон тооной хизгаарлалтанда оробо.
 === Еврейдэ эсэргүү үзэл (антисемитизм) ===
 [[Файл:Judensau Blockbuch.jpg|мини|слева|“Judensau” (“еврейн хүнгэлүүлһэн эрэ гахай”) – [[Дунда зуун]]ай үеын семитизмда эсэргүү һуртал нэбтэрүүлгын доромжололой хэблүүр]]
-[[Загалмайтанай аян]]ай үедэ еврейнүүд хидлагда үртэбэ.
+[[Хэрээһэтэнэй аян дайн]]ай үедэ еврейнүүд хидлагда үртэбэ.
 [[Фашизм|Национал-социалис нам]] (нацистууд) зургаан [[сая]] гаруй еврейнүүдые усадхаба.
@@ 56 мүр: / 56 мүр: @@
 Мүнөөдэр [[антисемитизм]] (Еврейдэ эсэргүү үзэл - оршуулна) арабын юртэмсэдэ хүсэтэй байна.
-Еврейнүүдые эртэ сагһаа эхилэн тэдэнэй шажан шүтэлгэ, амидаралынхинь хэб маягай түлөө шахажа хабшан, мүрдэжэ мүшгэһөөр ерэбэ. Еврейдэ эсэргүү еврейнүүд баримталалуудые IV зуунһаа эхилэн христосой шажанта уласуудай бодолого бологон бүридүүлэн түлэбшүүлбэ. Ислам шажанта уласуудташье тэдэ хэзээшье тэгшэ эргэнэй эрхэтэй байһангүй. Европодо [[Загалмайтанай аян]]ай үегээр олон тооной еврейнүүд хүсээр христосой шажанда ороһон гү, али алагдаһан ажа һэн. Еврейнүүдые баримта, нотолгоогүйгээр ялалхань хүүгэдүүдыень хордуулха, алаха зэргэээр мүнөөдэрые хүрэтэр үргэлжэлһээр байна.
+Еврейнүүдые эртэ сагһаа эхилэн тэдэнэй шажан шүтэлгэ, амидаралынхинь хэб маягай түлөө шахажа хабшан, мүрдэжэ мүшгэһөөр ерэбэ. Еврейдэ эсэргүү еврейнүүд баримталалуудые IV зуунһаа эхилэн христосой шажанта уласуудай бодолого бологон бүридүүлэн түлэбшүүлбэ. Ислам шажанта уласуудташье тэдэ хэзээшье тэгшэ эргэнэй эрхэтэй байһангүй. Европодо [[Хэрээһэтэнэй аян дайн]]ай үегээр олон тооной еврейнүүд хүсээр христосой шажанда ороһон гү, али алагдаһан ажа һэн. Еврейнүүдые баримта, нотолгоогүйгээр ялалхань хүүгэдүүдыень хордуулха, алаха зэргэээр мүнөөдэрые хүрэтэр үргэлжэлһээр байна.
 [[Файл:Judenstern JMW.jpg|мини|[[Гурбадугаар райх]] эзэлһэн нютаг дэбисхэр дээрэ еврейнүүдые “Давидай одон” зүүхые Германиин засагай газар шаардадаг байба]]
-[[Расизм|Арһанай үзэл һуртал]] ба үй олонооронь хэнөөхы: XIX зуунһаа эхилэн баримтые һанаатайгаар гуйбуулагшад – еврейдэ эсэргүү үзэлтэнүүд иудаизмай талынхан ниигэмдэ аюуда занал ушаруулжа байна хэмээн баталха болобо. [[Дэлхэйн Хоёрдугаар дайн]]ай үедэ нацис загын газар иимэ хуурмае үзэгдэлые нэгэ бүршэлэн ашаглажа, тарааһанаар 6 [[сая]] шахам еврейнүүдые усадхахад хүргэбэ.
+[[Расизм|Арһанай үзэл һуртал]] ба үй олонооронь хэнөөхы: XIX зуунһаа эхилэн баримтые һанаатайгаар гуйбуулагшад – еврейдэ эсэргүү үзэлтэнүүд иудаизмай талынхан ниигэмдэ аюуда занал ушаруулжа байна гэжэ баталха болобо. [[Дэлхэйн Хоёрдугаар дайн]]ай үедэ нацис загын газар иимэ хуурмае үзэгдэлые нэгэ бүршэлэн ашаглажа, тарааһанаар 6 [[сая]] шахам еврейнүүдые усадхахад хүргэбэ.
-Арабын юртэмсэдэ һүүлшын үедэ еврейн эсргүү үзэл носотой газар абажа һэн. Мусульманшуудай шажанай дабуу талын тухай түсөөлэл [[Израиль]] уластай харисаха тухайда түрэмгылхэ бодолгыень хөөрэгдэжэ, Баруунай юртэмсэдэ дайсагналыень бэхжүүлжэ байна.
+Арабын юртэмсэдэ һүүлшын үедэ еврейн эсргүү үзэл носотой газар абажа һэн. Мусульманшуудай шажанай дабуу талын тухай түсөөлэл [[Израиль]] уластай харисаха тухайда түримхэйлхэ бодолгыень хөөрэгдэжэ, Баруунай юртэмсэдэ дайсагналыень бэхжүүлжэ байна.
 === Синоизм ===
@@ 67 мүр: / 67 мүр: @@
 === Дунда зуунһаа шэнэ үе хүрэтэр ===
-Дунда зууниинь илангаяа [[Пиренейн хахад арал]] болон Германиин хотонуудта иудаизмай соёлой сэсэглэлтын үе болобо. Энэ үедэ гэһэн тэрээр мүрдэлгэ мүсэгэлтэ, хөөгдэхэ туугдахад үртэһөөр байба. Дарлалай орьёл үень байнгын мүрдэлгэ хабшалга, хидалга (зохёон байгуулалтатай мүрдэлгэ) ёһoopлһан [[Загалмайтанай аян]]ай үегээр тааржа, харин Англида (1290 он), Испанида (1492 он), уламаар бүримүһэн хөөгдэхэд хүрэбэ. XVI зуунай эхээр Германида 12000 еврейнүүд ажа түрэжэ байба. Анханай еврейн һуурижагшад Хойто Америкада 1646 ондо ошобо.
+Дунда зууниинь илангаяа [[Пиренейн хахад арал]] болон Германиин хотонуудта иудаизмай соёлой сэсэглэлтын үе болобо. Энэ үедэ гэһэн тэрээр мүрдэлгэ мүсэгэлтэ, хөөгдэхэ туугдахад үртэһөөр байба. Дарлалай орьёл үень байнгын мүрдэлгэ хабшалга, хидалга (зохёон байгуулалтатай мүрдэлгэ) ёһoopлһан [[Хэрээһэтэнэй аян дайн]]ай үеэр тааража, харин Англида (1290 он), Испанида (1492 он), уламаар бүримүһэн хөөгдэхэд хүрэбэ. XVI зуунай эхээр Германида 12000 еврейнүүд ажа түрэжэ байба. Анханай еврейн һуурижагшад Хойто Америкэдэ 1646 ондо ошобо.
 === Гэгээрэлһээ Израиль Улас байгуулагдаха хүрэтэр ===
@@ 80 мүр: / 80 мүр: @@
 === Һудалганай уламжалал ===
-Иудаизмые баримталагшад тэдэнэй һургаал [[Синайн уула]] дээрэ хүлеэн абаһан сагһаа хойшо хубиршагүй хэбээр үлдэһэн, үеһөө үедэ дамжаһаар ерэһэндэ этигэдэг. Мүнөөдэр еврейн шажанай номлогшод һудалгаанай уламжлалай субааг үргэлжэлүүлһээр байна. Палестинада амидардаг танаимшуудай еврейн шажанай һургуулинууд, тэдэгээрэй [[Палестина]], [[Вавилон]] дахи баримталагшад амораимшууд Тора болон Гадхын тайлбаринуудые суглуулан ангилжа, үе удамдаа тараажа, баһа өөрынхи гэһэн Хуулиин тайлбаринуудыешье бэшэбэ. Энэ Мишна, Тосефт, Мидраша болон Иерусалим болон Вавилоной Талмуд гэһэн номууд гараба. [[Дунда зуун]]ай эхин үедэ Вавилоной Талмудынь еврейн эрхэ зүйн тогтолсооной һалбарида үндэр нэрэ хүндэтэй байба.
+Иудаизмые баримталагшад тэдэнэй һургаал [[Синайн уула]] дээрэ хүлеэн абаһан сагһаа хойшо хубиршагүй хэбээр үлэһэн, үеһөө үедэ дамжаһаар ерэһэндэ этигэдэг. Мүнөөдэр еврейн шажанай номлогшод һудалгаанай уламжлалай субааг үргэлжэлүүлһээр байна. Палестинада амидардаг танаимшуудай еврейн шажанай һургуулинууд, тэдэгээрэй [[Палестина]], [[Вавилон]] дахи баримталагшад амораимшууд Тора болон Гадхын тайлбаринуудые суглуулан ангилжа, үе удамдаа тараажа, баһа өөрынхи гэһэн Хуулиин тайлбаринуудыешье бэшэбэ. Энэ Мишна, Тосефт, Мидраша болон Иерусалим болон Вавилоной Талмуд гэһэн номууд гараба. [[Дунда зуун]]ай эхин үедэ Вавилоной Талмудынь еврейн эрхэ зүйн тогтолсооной һалбарида үндэр нэрэ хүндэтэй байба.
 === Раввинүүд ===
-Торагай багшанарые эхин үедээ тэдэнэй ударидаха шанарууд, шажанай һалбари дахи нэрэ хүндынхинь түлөө энэгэр нэрэлдэг байба. Еврейн ниигэмһээ раббишуудта олгоһон эрхэ мэдэлынь Торые тайлбарилха, үдэр тутамын амидаралдаа хэрэглэхэ асуудалаар хизгаарлажа, шажанай ямарбаа үүргэ онооһонгүй. Дунда зуунай һүүлшээр раббинууд ниигэмэй албанда оролсохо боложо, шажанай хуулинуудые хүндэһэн асуудалаар эбтэйхэн шэдэбэри гаргаха ёһотой болобо. Шэнэ үе гэхэд тэдэ шажанай болон зан суртахуунай хубида нэрэ хүндэтэй, еврейн ниигэмлигэй һонирхолые түлөөлэгшэ хүнэй хубида, илангаяа еврей буса эрхэ мэдэлтэнүүдтэй харисаха үед шухала байра һуури эзэлхэ болоһон байба. Оршон үеын иудаизмда раббиншуудай үүргэтэй мүргэлэй албые хүтэлэн ябуулха мэтын ёһололуудые ябуулха, зохёон байгуулха ажалнуудшье багтадаг. XIX зуунһаа уламжалалта талмудын һургуулинуудай ехэнхинь еврейн шажанай дээдэ семинарнууд болобо. Иудаизмай дэбшэлтэтэ өөршэлэлтын хүдэлгөөнэй үрэ дүндэ ХХ зуундп раббинууд – эмэгтэйшүүдиые болгобо.
+Торагай багшанарые эхин үедээ тэдэнэй ударидаха шанарууд, шажанай һалбари дахи нэрэ хүндынхинь түлөө энэгэр нэрлэдэг байба. Еврейн ниигэмһээ раббишуудта олгоһон эрхэ мэдэлынь Торые тайлбарилха, үдэр тутамын амидаралдаа хэрэглэхэ асуудалаар хизгаарлажа, шажанай ямарбаа үүргэ онооһонгүй. Дунда зуунай һүүлшээр раббинууд ниигэмэй албанда оролсохо боложо, шажанай хуулинуудые хүндэһэн асуудалаар эбтэйхэн шэдэбэри гаргаха ёһотой болобо. Шэнэ үе гэхэд тэдэ шажанай болон зан суртахуунай хубида нэрэ хүндэтэй, еврейн ниигэмлигэй һонирхолые түлөөлэгшэ хүнэй хубида, илангаяа еврей буса эрхэ мэдэлтэнүүдтэй харисаха үед шухала байра һуури эзэлхэ болоһон байба. Оршон үеын иудаизмда раббиншуудай үүргэтэй мүргэлэй албые хүтэлэн ябуулха мэтын ёһололуудые ябуулха, зохёон байгуулха ажалнуудшье багтадаг. XIX зуунһаа уламжалалта талмудын һургуулинуудай ехэнхинь еврейн шажанай дээдэ семинарнууд болобо. Иудаизмай дэбшэлтэтэ өөршэлэлтын хүдэлгөөнэй үрэ дүндэ ХХ зуундп раббинууд – эмэгтэйшүүдиые болгобо.
 == Зүүлтэ ==
@@ 97 мүр: / 97 мүр: @@
 * [http://www.istok.ru/ «''Иудаизм''»] . Книги по иудаизму
 * [http://www.krugosvet.ru/articles/52/1005265/1005265a1.htm  Статья «''Иудаизм''»]. Энциклопедия «Кругосвет».
-* [http://www.religio.ru/lecsicon/09/237.html Статья «''Иудаизм''»]. «Мир религий».
+* [http://www.religio.ru/lecsicon/09/237.html Статья «''Иудаизм''»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060414232558/http://www.religio.ru/lecsicon/09/237.html |date=2006-04-14 }}. «Мир религий».
 * [http://lvov.judaica.spb.ru/judaism.shtml Статья «Иудаизм (краткий очерк)»]. Сайт А. Львова.
 * [http://www.machanaim.org/yearroun/inb_trad.htm «Еврейская традиция»] Школьный учебник
 * [http://www.svob.narod.ru/bibl/judaism.htm «История иудаизма до нашей эры»] Обзорно-аналитическая статья Юрия Клименковского
 * [http://toldot.ru/tora/articles/articles_757.html?template=83 «Иудаизм и Ислам»] Обзорно-аналитическая статья
-* [http://www.spiritualportal.ru/viewtopic.php?p=1842#p1810 Словарь терминов, используемых в текстах Иудаизма]
+* [http://www.spiritualportal.ru/viewtopic.php?p=1842#p1810 Словарь терминов, используемых в текстах Иудаизма] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121120125844/http://www.spiritualportal.ru/viewtopic.php?p=1842#p1810 |date=2012-11-20 }}
-* [http://www.philosophi-terms.ru/word/%D0%98%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%B8%D0%B7%D0%BC Новейший философский словарь]
+* [http://www.philosophi-terms.ru/word/%D0%98%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%B8%D0%B7%D0%BC Новейший философский словарь] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120111115407/http://www.philosophi-terms.ru/word/%D0%98%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%B8%D0%B7%D0%BC |date=2012-01-11 }}
-* [http://verigi.ru/?book=205 Алов А. А., Владимиров Н. Г. — Иудаизм в России]. М.: [[Российский научно-исследовательский институт культурного и природного наследия имени Д. С. Лихачёва|Институт Наследия]], 1997
+* [http://verigi.ru/?book=205 Алов А. А., Владимиров Н. Г. — Иудаизм в России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140225045448/http://verigi.ru/?book=205 |date=2014-02-25 }}. М.: [[Российский научно-исследовательский институт культурного и природного наследия имени Д. С. Лихачёва|Институт Наследия]], 1997
 * [http://lib.ru/PSIHO/FREUD/moisej.txt Фрейд З. — «Этот человек Моисей»]
-* [http://monotheism.narod.ru/religionknowledge/nicolsky.djvu  Никольский Н. М. «Политеизм и монотеизм в еврейской религии» (на белорус. яз., Минск, 1931; рус. вариант в кн.: Никольский Н. М. Избр. произведения по истории религии, М., 1974)] {{недоступная ссылка|число=15|месяц=05|год=2013|url=http://monotheism.narod.ru/religionknowledge/nicolsky.djvu}}
+* [http://monotheism.narod.ru/religionknowledge/nicolsky.djvu  Никольский Н. М. «Политеизм и монотеизм в еврейской религии» (на белорус. яз., Минск, 1931; рус. вариант в кн.: Никольский Н. М. Избр. произведения по истории религии, М., 1974)]{{Dead link|date=September 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{недоступная ссылка|число=15|месяц=05|год=2013|url=http://monotheism.narod.ru/religionknowledge/nicolsky.djvu}}
 * Фишбейн М. Религиозные традиции иудаизма // Религиозные традиции мира. Т. 1. М., 1996.
 === Эхэ үүдбэри ===
@@ 113 мүр: / 113 мүр: @@
 * [http://www.istok.ru/ Иудаизм — книги, статьи, лекции]
 * [http://www.ejwiki.org/ ЕЖеВика — Академическая Вики-энциклопедия по еврейским и израильским темам]
-* [http://www.chagsameach.ru/  Еврейские праздники и традиции]
+* [http://www.chagsameach.ru/  Еврейские праздники и традиции] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111028182426/http://www.chagsameach.ru/ |date=2011-10-28 }}
 * [http://ru.chabad.org/ Хабад Любавич]
-* [http://www.jewradio.net/ Еврейское Радио] Уроки Иудаизма в прямом эфире.
+* [http://www.jewradio.net/ Еврейское Радио] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141220095900/http://www.jewradio.net/ |date=2014-12-20 }} Уроки Иудаизма в прямом эфире.
-* [http://www.chassidus.ru/ «Хасидус по-русски»] Еврейский портал по изучению иудаизма. Более ста книг по иудаизму он-лайн.
+* [http://www.chassidus.ru/ «Хасидус по-русски»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130821232530/http://chassidus.ru/ |date=2013-08-21 }} Еврейский портал по изучению иудаизма. Более ста книг по иудаизму он-лайн.
-* [http://jewish-library.ru/ Еврейская электронная библиотека]
+* [http://jewish-library.ru/ Еврейская электронная библиотека] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121003235825/http://www.jewish-library.ru/ |date=2012-10-03 }}
 * [http://www.evreyatlanta.org/ «Рассказывает рав Исроэль Зельман»].
-* [http://5thdimension.org/wp/lectures Лекции по Торе и Каббале в формате MP3]
+* [http://5thdimension.org/wp/lectures Лекции по Торе и Каббале в формате MP3] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140818062527/http://5thdimension.org/wp/lectures |date=2014-08-18 }}
 * [http://www.machanaim.org/ Маханаим — еврейский культурно-религиозный центр]
 * http://www.evrey.com/
 * [http://www.jewish.ru/ Глобальный еврейский on-line центр]
 * [http://iudaizm.com/ Аудио и видео онлайн лекции по иудаизму]
-* [http://www.machonmeir.org.il/Russian/  Махон Меир]
+* [http://www.machonmeir.org.il/Russian/  Махон Меир] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100702050926/http://www.machonmeir.org.il/Russian/ |date=2010-07-02 }}
 {{1000 үгүүлэл}}