Ураал уула хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Уула
|name              = Ураал шэлэ нюруу
|native_name       = {{lang-ru|Ура́л}}
|other_name        =
|other_name1       =
|photo             = Urals.jpg
|photo_caption     = 
|country           = {{flagcountry|RUS}}
|country1          = {{flagcountry|Kazakhstan}}
|country2          = 
|country3          = 
|country4          = 
|country5          = 
|country6          = 
|country_flag      = 1
|state             =
|state1            =
|region            =
|region1           =
|district          =
|district1         =
|border            =
|border1           =
|geology           =
|geology1          =
|period            =
|period1           =
|orogeny           =
|orogeny1          =
|area_km2              =
|length            = 2000 м
|length_orientation =
|width             = 40—150 км
|width_orientation =
|highest           = [[Народной уула]]
|highest_location  = [[File:Flag_of_Yugra.svg|20px]] [[Ханты-Манси автономито тойрог|ХМАО]]
|elevation = 1895
|lat_d     = 32
|lat_m     = 39
|lat_s     = 10
|lat_NS    = S
|long_d    = 70
|long_m    = 0
|long_s    = 40
|long_EW   = W
|coord_type  =
|map               =Ural_Mountains_Map.gif
|map_caption       =Ураалай байрлалга
|map_first         =
|Area = 781,1 мянган км<ref>{{cite web|url=http://www.vokrugsveta.ru/encyclopedia/index.php?title=%D0%A3%D1%80%D0%B0%D0%BB|title=Урал|publisher=Энциклопедия «Вокруг света»|accessdate=2013-01-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130127105607/http://www.vokrugsveta.ru/encyclopedia/index.php?title=%D0%A3%D1%80%D0%B0%D0%BB|archivedate=2013-01-27}}</ref> 
}}
'''Ураалай шэлэ нюруу '''([[Ород хэлэн|орос.]]<span> </span>''<span lang="ru">Ура́льские го́ры</span>'') [[Оросой холбоото улас]], [[Казахстан|Казахстанай]] дэбисхэр нютагта хойтоһоо урда тиишэ нэмжын тогтоһон шэлэ нюруу юм. [[Еврази|Евразиин]] эхэ газарые [[Европо]], [[Ази]] түбиие хубаадаг хилын хойто хэһэгынь тус шэлэ нюруугай дахан оршоно.

Ураалай шэлэ нюруу [[Палеозой|палеозойн]] [[Шулуун нүүрһэнэй галаб|шулуун нүүрһэнэй галабай]] һүүл үедэ бии болоһон, мүнөө дэлхэй дээрэ үлэһэн уулануудһаа эгээн эртын шэлэ нюруу юм.

Ураал уулын хажуугаархи бүһэ нютаг, илангаяа Урда Ураалые, заримдаа [[Ураал|Ураал нютаг]] гэжэ хэлэнэ.

== Газар зүй ==
[[Файл:Landscape_view_in_Circumpolar_Urals.jpg|мини|250x250пкс|слева|Шулуугаар элбэгтэй Ураалай шэлэ нюруу ''Шулуун бүһэшье ''гэжэ нэрлэгдэдэг.]]
Ураалай шэлэ нюруу зэргэсэн оршохо хэдэ хэдэн шэлэ нюрууһаа тогтоһон уулын системэ болоод дурна утаригай 60 градусай шугамай дахан оршоно. [[Казахстан|Казахстанай]] хойто хэһэгэй тала нютагһаа [[Хойто мүльһэн далай|Хойто мүльһэн далайн]] эрьеын тундра хүрэтэр 2 498 км шахуу нютагта нэмжын тогтоһон байдаг. Дундажа үндэрынь далайн түбшэнһээ дээшэ 900-1200 м болно. Эгээн үндэр сэгынь далайн түбшэнһээ дээшэ 1 895 м үргэгдэһэн [[Народная оргил|Народной орьёл]] юм. [[Вайгач арал]], [[Шинэ Газар|Шэнэ Газар]] Ураалай нюруугай үргэлжэлгэ болоно.

Газар эдигдэжэ эхилһэн тула хүрьһэн дорохи байгаалиин дан ехэ баялигынь эли гаража байна. Илангаяа [[Берил|берилл]], [[молор]] зэргэ  «гэрэлтэдэг», үнэтэ, хахад үнэтэ ба гоёл шэмэглэлэй [[Эрдэнийн чулуу|эрдэниин шулуу]] элбэгтэй. Мүн Ураалай шэлэ нюруугай баруун хойто хэһэгтэ оршохо Комиин эртын ой ургамал амитанаар баялиг ушар Дэлхэйн үбэй жагсаалтада бүридхэгдэһэн байдагшье тус нютагһаа [[Алтан|алта]] олзоборилго онгон зэрлиг байгалиие усадхажа байна.

=== Уһанай системэ ===
Уралай нюруугай баруун талаар [[Эжэл мүрэн|Эжэл мүрэнэй ай һабада]] багтаха [[Кама мүрэн|Кама]], [[Белой мүрэн|Белой]] зэргэ томохон гол мүрэнүүд урдажа, эхэ газарай уларил бүхы ой үргэлжэлнэ.

Харин зүүн талань [[Обь мүрэн|Обь]], [[Эршэтэ мүрэн|Эрчис]] мүрэнэй ай һабада багтаха болоод урда талада тала хээрэ, түб хэһэгээр [[Баруун Сибириин тэгшэ газар|Баруун Сибириин тэгшэ газарай]] [[тайга]], [[Намаг|намагтай]] нютаг нэмжын хэбтэнэ.

Ураалай нюруугай урда хэһэгһээ [[Ураал мүрэн]] [[Каспиин тэнгис|Каспиин тэнгисые]] шэглэн урдажа, Ази-Европын хилын шугам болно.

=== Бүлэглэн хубаарилга ===
Ураалай нюруугай 68% [[Оросой холбоото улас]], 32% [[Казахстан]] уласай нютагта оршоно<ref>[http://www.peakbagger.com/range.aspx?rid=37 Ural Mountains - Peakbagger.com]</ref><ref>{{Cite web |title=Ural Mountains - MSN Encarta |url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761567006/ural_mountains.html |accessdate=2016-10-09 |archivedate=2009-02-13 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090213040521/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761567006/Ural_Mountains.html }}</ref>. Геологнар Ураалай нюрууе Урда Ураал, Дунда Ураал, Хойто Ураал, Туйл шадар Ураал, Туйлай Ураал гэжэ табан бүһэ нютаг хубаажа үзэдэг.
* [[Хойто туйл|Туйлай ]]Ураал (''Полярный Урал''): Хойто үргэригэй 69-66 градус, дурна утаригай 67-62 градусай хоорондо оршохо хэһэг гү, али эгээн үндэр орьёл [[Народной уула|Народной орьёлһоо]] хойдохо хэһэг.
* Туйл шадар Урал (''Приполярный Урал''): Хойто үргэригэй 66-64 градус, дурна утаригай 62-59 градус.
* Хойто Ураал (''Северный Урал''): Хойто үргэригэй 64-59 градус, дурна утаригай 59 градус.
* Дунда Ураал (''Средный Урал''): Хойто үргэригэй 59-56 градус, дурна утаригай 58-61 градус. [[Серов|Серовоһоо]] [[Челябинск]] хүрэтэр
* Урда Ураал (''Южний Урал''): Хойто үргэригэй 56-52 градус, дурна утаригай 60-57 градус.
Хойто, Урда Ураал 1 500 метрһээ үндэртэй харисангы үндэр ууланууд олонтойшье, Дунда Ураал 600-800 м үндэртэй, харисангы намхан уулаһаа бүрилдэнэ<ref name="Cambridge"/>.

== Түүхэ ==
[[Файл:Prokudin-Gorskii-32.jpg|мини|250x250пкс|Ураалай нюруунда оршохо Кольчедан тосхон. 1910 он]]
Ураал гэдэгынь тюрк хэлэнүүдтэ ''Бүһэ'' гэһэн удха агуулна<ref name="Cambridge"/>. Сул шулуунууд бүхы тус нюруу бүһэ шэнги ута үргэлжэлһэн байдагһаа иимэ нэрэтэй болоһон гэжэ үзэдэг.

Уралай нюруунь [[Эртын Греци|эртын грек]] Геродотын үедэ мэдэгдэжэ байһан болоод Евразяар аялһан араб аялагшад Ураалай нюруугай тухай тэмдэглэжэ үлэһэн байдаг<ref name="Cambridge">[http://www.cambridge.org/us/catalogue/catalogue.asp?isbn=9780521829281&ss=exc The Urals and Western Siberia in the Bronze and Iron Ages - Cambridge University Press]</ref>. Ородууд Ураалай нюрууе шудалжа эхилһэниинь Новгородой ханлигай худалдаашад ангай арһанай түлөө Ураалай нюрууе дабһан XI зуунһаа эхэтэй болон тэдэ Ураалай нюруугай баруун хойто хэһэгһээ эхэ абаг урдаха Вычегда гол зэргые өөдэлжэ угро-финн угсаанай үндэһэтэнүүдтэй наймаа хэжэ байгаа<ref name="Cambridge"/>.

Дунда Ураалай баруун талада оршожо байһан [[Казанийн ханлиг|Казаниин ханлиг]], зүүн талада оршожо байһан Сибириин ханлиг хоёр түрэг, монгол угсаанай уласуудые XV зуун жэлэй үеһөө ородууд эзэлжэ, эрхэшээлдээ оруулаа.

== Зурагууд ==
<gallery>
Файл:Maksimovsky rock Chusovaya river.jpg|Камада шудхадаг Чусовая гол Ураалай нюруу дундуур урдадаг.
Файл:Polar Urals.jpg|Хойто туйлай Ураал. Коми уласай Воркутагай оршон
Файл:Gorskii 04428u.jpg|Ураалай шэлэ нюруудахи уурхай. 1910 он
</gallery>

== Зүүлтэ ==
<div class="reflist" style=" list-style-type: decimal;">
<references /></div>

[[Категори:Оросой холбоото уласай газар зүй]]
[[Категори:Казахстан]]
[[Категори:Шэлэ нюруунууд]]