Antika

Pojam Antika dolazi od latinskog antiquus: star, starinski, drevan. Iz latinskog, riječ antika je ušla u gotovo sve moderne evropske jezike (njem.: die Antike, engl.: antiquity, ruski: antičnost). U osnovnom značenju, odnosi se na kulture Stare Grčke i Rima i kulture pod njihovim uticajem. U širem značenju znači "davnina".

Značenje pojma

Pojam "antika" ima osnovno i šire značenje, pri čemu postoje i varijacije unutar osnovnog značenja o tome šta se pod njim podrazumijeva.

Osnovno značenje

Pojam antika u svom osnovnom značenju u literaturi obuhvata kulture izrasle na obalama Sredozemlja u razdoblju od oko 1200. ili 800. godine p. n. e. do oko 500. ili 600. godine n. e., tj. približno od pojave grčkih gradova-država (polisa) i grčke arhajske umjetnosti do propasti Zapadnog Rimskog Carstva i "paganske" kulture. Postoji zajednička i neprekinuta kulturna tradicija, koja započinje oko 800. godine p. n. e., razvija se i uz razne preobražaje održava kroz gotovo milenijum i po. Nakon prvog vijeka prije nove ere uz to se u okviru Rimskog Carstva oblikovalo i političko jedinstvo.

Ponekad se u "antiku" uvrštava i starije doba Kretsko-mikenske kulture, koje započinje oko 1900. godine p. n. e. Većina autora ovo razdoblje razmatra posebno, jer kretsko-mikenska kultura u području Grčke i Egejskog mora je propala oko 1100. godine p. n. e. uz velika razaranja i ekonomsko, demografsko i kulturno nazadovanje, pa slijedi mračno razdoblje bez kulturnog kontinuiteta.

Pojam antika prvenstveno podrazumijeva kulturu Grčke i Rima i svih zemalja koje su bile pod uticajem grčke i rimske kulture. Ponekad se to pobliže označava sintagmom klasična antika (ili klasična starina, ili klasična kultura), dok pojam "antika" može obuhvatiti i druge sredozemne kulture tog razdoblja (npr. židovsku, perzijsku, egipatsku, keltsku itd.).

Pojam se počeo koristiti u Evropi u srednjem vijeku jer se o starim Grcima i Rimljanima generalno govorilo kao o "starima", dok se o kulturama i civilizacijama koje su im prethodile nije znalo gotovo ništa (situacija se počela mijenjati tek u 19. vijeku).

Antika i Stari vijek

Antika je u uobičajenoj podjeli historije dio Starog vijeka (koji započinje pojavom prvih civilizacija u Mesopotamiji i Egiptu oko godine 3500. godine p. n. e., a završava padom Zapadnog Rimskog Carstva). Ponekad se i izjednačava s pojmom "Stari vijek"; npr. Eduard Kale u knjizi Historija civilizacija ima poglavlje "Antičko razdoblje" i piše: "Pod antikom se obično razumijeva kulturna historija Stare Grčke i Rima, no mi ovdje (…) u antičke civilizacije uključujemo sve stare ili drevne civilizacije koje su se u raznim područjima Zemlje javile prije ili u vrijeme stare Grčke i Rima." (str. 23).

Antika je posljednje razdoblje Starog vijeka; slijedi Srednji vijek.

Šire značenje

U širem smislu (uobičajeno u svakodnevnom govoru, ponekad u literaturi), pojam antika označava davno prošlo vrijeme, davninu. Ponekad se koristi i kao pogrda (pejorativno): zastarjeli pogledi i vrijednosti, koji su nekada nešto značili, a danas su besmisleni; također i osoba, koja ima takve poglede.

Pridjev antički odnosi se na antiku u prvom smislu (antička filozofija, umjetnost i sl.), a antikni na općenito značenje (antikni namještaj, nakit, svjetonazor i dr.). Pridjev antikvaran i imenica antikvitet označavaju predmet koji ima kulturnu vrijednost po svojoj starini i rijetkosti.

Razdoblja unutar antike

Razdoblje antike (u osnovnom značenju) uobičajeno se dijeli u tri podrazdoblja. Granicu čine osvajanja Aleksandra Makedonskog (umro 323. godine p. n. e.) i uspon moći Rima.

Grčko doba. U prvom razdoblju antike grčka kultura je, iako donosi izvanredne novosti, još uvijek marginalna u odnosu na stare civilizacije i velike sile onog doba (Egipat, Asirija, Babilon, Perzija).
Helenizam. Nakon Aleksandrovih osvajanja (do 323. godine p. n. e.), antička Makedonija postaje velesila i grčka kultura se naglo širi u zauzeta područja, koja su ranije većinom bila pod vlašću Perzije, potiskujući tradicionalne kulture; tako nastaje razdoblje helenizma. S obzirom na brojčanu malobrojnost Grka i drevnost kultura pokorenih naroda, grčka kultura pritom doživljava značajne promjene, koje mnogi historičari označavaju kao dekadenciju.
Rimsko razdoblje. Razni historičari različito označavaju kada prestaje razdoblje helenizma, a započinje rimsko razdoblje: od 201. godine p. n. e. (kraj Drugog punskog rata) do 30. godine p. n. e. (Egipat, posljednje kraljevstvo pod helenističkom dinastijom, pada pod rimsku vlast). Riječ je naravno, kao i uvijek kada u historiografiji postoje ovakva neslaganja, o procesu, gdje je svaki fiksni datum manje ili više arbitraran. U kulturnom smislu, Rimsko razdoblje je uveliko nastavak helenizma, jer su rimska nauka i umjetnost zavisni od grčke; nova dostignuća razvijena su uglavnom u pravu i arhitekturi, a značajne promjene događaju se u religiji: religije "uvezene" sa istoka (štovanje egipatskih Izide i Ozirisa, maloazijske Kibele, perzijskog Mitre i dr, te judaizam i kršćanstvo) postepeno potiskuju staru grčku i rimsku religiju.

Početak i širenje antičke kulture

Početak antičke kulture u klasičnom smislu općenito se poistovjećuje s razdobljem nastanka Homerovih epova (i nešto kasnije Hesiodovih) i s početkom grčke kolonizacije prostora Sredozemlja u 8. vijeku p. n. e.

U narednim vijekovima Grci su širili svoje obrazovanje i kulturu cijelim Sredozemljem, a od vremena Aleksandra Velikog i na orijent pa i dalje, u Srednju Aziju. Rimljani su antičku kulturu prenijeli na srednju i sjeverozapadnu Evropu, gdje se ona kasnije, od ranog srednjeg vijeka razvila u srednjovjekovnu kršćansku zapadnjačku kulturu.

Kraj antike

Kao kraj razdoblja antike, različiti autori označavaju različite godine i događaje tokom tri vijeka.

Godina 325. Nicejski koncil, prvi opći sabor kršćanstva, koje te godine postaje priznata religija (a pola vijeka kasnije i jedina dozvoljena).
Godina 393. Održane zadnje starovjekovne Olimpijske igre, nakon toga zabranjene kao paganske.
Godina 476. Svrgnut Romul Augustul, posljednji car Zapadnog Rimskog Carstva.
Godina 498. Krštenje franačkog kralja Klodviga I.
Godina 529. Sveti Benedikt iz Nursije osniva prvi samostan na zapadu, a istovremeno se u Atini zatvara Akademija, koju je 900 godina ranije utemeljio Platon. To je kraj antičke filozofije, pet godina nakon smrti zadnjeg starovjekovnog nekršćanskog filozofa Boetijea (524).
Godina 565. Smrt bizantskog cara Justinijana I, posljednjeg koji je imao djelimičnog uspjeha u pokušaju da obnovi nekadašnje jedinstvo istočnog i zapadnog Rimskog carstva.
Godina 568. Upad Langobarda u Italiju, koji označava završetak seobe naroda na zapadu.
Godina 632. Početak arapskih osvajanja van Arapskog poluostrva.

Kraj antike, koji je ujedno i kraj starog vijeka, proces je osipanja političke moći Rimskog carstva i propadanja njegove kulture koji traje tokom oko tri vijeka; svaki pojedinačni datum je manje ili više arbitraran. Iako se u raznim udžbenicima i literaturi i danas kao kraj antike najčešće spominje 476. godina, kada pada Zapadno Rimsko Carstvo, današnji historičari obično smatraju da antika traje duže, do približno 600. godine, jer u mnogim područjima kulturni kontinuitet se nastavlja.

Tako npr. kasnoantički gradovi na istočnoj obali Jadrana nastavljaju i nakon 476. živjeti na istim kulturnim i ekonomskim osnovama, što se ne mijenja ni kada početkom 6. vijeka padaju pod političku vlast Istočnih Gota. Tek invazijom Avara početkom 7. vijeka većina tih gradova biva razorena. U ostalima su ostaci antike živjeli u agoniji još desetljećima, dok nisu podlegli snazi slavenske asimilacije. (Suić, str. 24-25)

O kraju antike pogledati članak kasna antika.

Pojava kršćanstva

U okviru Rimskog carstva javlja se kršćanstvo, koje krajem 4. vijeka postaje jedina dopuštena religija. Ono negira i uništava mnoge osnovne uvjete antičke kulture (tradicionalna religija, filozofija, pozorište, sportska takmičenja itd.), ali od nje zavisi i neke njene dijelove prenosi u Srednji vijek.

Preteče antičke kulture

Korijeni evropske antike leže u tami. Njena predhistorija se može smjestiti u vrijeme oko 2000. p. n. e. do 1600. p. n. e./1550. p. n. e., u razdoblje srednje heladike. Početkom tog razdoblja, dijelom već u vrijeme rane heladike oko 2200-2000. p. n. e. doseljavaju indoevropska plemena u Grčku.

Mikenska kultura

Očigledno pod uticajem minojske kulture sa Krete, prve visoke kulture u Evropi, koja je svoj procvat imala u vremenu oko 1900 - 1450. godine p. n. e., na kopnenom dijelu Grčke se iz kulture srednje heladike razvila mikenska kultura (oko 1600.-1050./00. p. n. e.). Polazište joj je vjerovatno bilo u Argolisu i pojavljuje se iznenadno s bogatim grobovima (od oko 1600. p. n. e.). Između ostalog, mikenska kultura je od minojske preuzela pismo. Tzv. linearno pismo A koje se, između ostalog, koristilo na Kreti a do danas nije potpuno odgonetnuto jer su tekstovi pisani nepoznatim jezikom, modificirano je u tzv. linearno pismo B. Pismo B se sreće na brojnim glinenim pločicama nađenim i u palačama u Pilu, Tebi i Mikeni na grčkom kopnu, kao i na Kreti u Knososu kojim je u međuvremenu vladala Mikena.

Poznata su prekrasna središta mikenske kulture. Značajna nalazišta su Mikena, Pil, i Tirint na poluostrvu Peloponezu, Orhomen i Gla u srednjoj Grčkoj kao i Miletu u zapadnom dijelu Male Azije i niz drugih.

Gradska središta su imala dijelove nazvane zamak ili palača, koji su u većini slučajeva bili u 13. vijeku jako utvrđeni. Bogati kupolasti grobovi, fina, dijelom bogato obojena keramika, umjetnički obrađeno zlato, srebro i fajansa i slični nalazi svjedoče o bogatstvu i specijaliziranosti privrednog sistema sa središnjom upravom. Njegovane su žive trgovinske veze s Bliskim istokom, Asirijom i Egiptom. Mikenska keramika je bila omiljena u velikom dijelu Sredozemlja, a vjerovatno su u južnoj Italiji postojala grčka trgovačka naselja.

Mračno razdoblje

Vrijeme između 1200. i 750. godine p. n. e. se obično naziva "mračno razdoblje" jer iz tog vremena gotovo da i nema tragova.

Početkom tog razdoblja su mnogi gradovi na grčkom kopnu razoreni, čime je nestala i podloga za kulturu palača. Mikenska tradicija je nastavljena još oko 150 godina, prije nego je počelo tzv. protogeometrijsko razdoblje (oko 1050-900. p. n. e.). Prema predaji, oko 1050. p. n. e. počinje snažno osporavano razdoblje "Jonskih selidbi" tokom kojih su stanovnici grčkog kopna naselili egejska ostrva i Malu Aziju. Na grčkom kopnu se pruža vrlo difuzna slika: nađeno je vrlo malo naselja, a i ta izgledaju, za razliku od mikenskog razdoblja, vrlo siromašno. Međutim u Lefkandi, na grčkom ostrvu Eubeji, se pruža sasvim drugačija slika: tamo su pronađeni, pored naselja s velikom zgradom kneza Lefkandija, grobovi koji su bili vrlo bogato opremljeni.

Tokom zadnjih desetljeća se, zahvaljujući mnogim novim nalazima, "mračno razdoblje" ipak polahko rasvjetljava. Prema pretpostavkama naučnika koji se bave istraživanjem Homera, u različitim dijelovima Ilijade ogledaju se prilike tog vremena. To je vrijeme bilo očigledno vrlo značajno za razvoj grčkog društva, sve do grčkih polisa.

Nakon 8. vijeka p. n. e. su kontakti s prednjim Orijentom ponovo vrlo intenzivni i nastaju trgovinske stanice na Kipru i u Siriji. Pretpostavlja se da su već u kasnom 9. vijeku p. n. e. preuzeli pismo od Feničana.

Grčka i helenistički svijet

Počeci stare Grčke

S takozvanim arhaičnim razdobljem u ranom 8. vijeku p. n. e. počinje stvarno razdoblje antike. Od 776. p. n. e. su poznati spiskovi pobjednika Olimpijskih igara. U razdoblju od oko 770 do 540. p. n. e. se Grci u vrijeme velike kolonizacije šire prema zapadnom Sredozemlju (prije svega na Siciliju i u južnu Italiju), sjeverna ostrva u Egejskom moru i na Crno more. U Maloj Aziji su se već ranije naselili. U tom razdoblju (negdje između 750 i 650. p. n. e. su zapisani i Homerovi epovi Ilijada i Odiseja, najstariji literarni spomenici zapada; u to je vrijeme (oko 700. p. n. e.) djelovao i Hesiod.

Nastajanje polisa

Istovremeno, stvoren je i sistem grčkih gradova-država, polisa, pri čemu je većina njih imala samo mali broj stanovnika. Sparta, vojnička država u nastajanju na jugu poluostrva Peloponez, podvrgla je svojoj vlasti Meseniju i na taj način uspostavila kontrolu nad cijelim jugozapadnim dijelom poluostrva. Grad sa svojim oligarhijskim ustavom može se smatrati prvim primjerom tada prevladavajuće polis-strukture.

I u velikom broju drugih grčkih gradova-država, ustav je uređivao zajednički život građana, ali ni tiranija, kao što je postojala oko 650. p. n. e. naprimjer u Korintu i u Megari, nije bila rijetkost. U Atini se korak po korak gradio demokratski sistem. Nakon što su Drakon (621. p. n. e.) i Solon (594/593. p. n. e.) donijeli svoje zakone, Pizistrat i njegovi sinovi su uspjeli još jednom, u periodu između 561. i 510. p. n. e., obnoviti tiraniju. Međutim, do 501. p. n. e. reforme Klistena su dovele do konačnog proboja atičke demokratije.

Period procvata Atine

S atinskom podrškom Jonskom ustanku oko 500. p. n. e. počeo je sukob s Perzijom koji je trajao skoro 200 godina, u početku kao Perzijski ratovi o kojima historičar Herodot izvještava nekad manje, a nekad više pouzdano.

Kada su Perzijanci upali u Grčku, Atinjani su ih 490. p. n. e. pobjedili u Maratonskoj bici. Deset godina kasnije, perzijski veliki vladar Kserkso I okupio je veliku vojsku i krenuo u ekspediciju, da osveti poraz svog oca u bici kod Maratona. Međutim, izgubio je pomorsku bitku kod Salamine protiv atinske flote pod zapovjedništvom Temistokla, a 479. p. n. e. kopnena vojska je izgubila bitku kod Plateje protiv udruženih vojski grčkih polisa. Time je Perzija za neko vrijeme potisnuta, a grčki polisi u Maloj Aziji oslobođeni.

S osnivanjem Atičkog pomorskog saveza 477. p. n. e. pod vodstvom Atine, za nju počinje period procvata koje traje do kraja vladavine Perikla 429. p. n. e. U tom periodu nastaju neka od najznačajnijih filozofskih, literarnih i arhitektonskih djela stare Grčke: Eshilove tragedije, tada stvaraju Sofokle i Euripid, a tada se gradi i Partenon na Akropolisu. U to vrijeme u Atini je djelovao i Sokrat, Platonov učitelj.

Borba za prevlast

Rastuće protivništvo između Atine kao pomorske i Sparte kao kopnene sile, dovelo je 431. p. n. e. do Peloponeskog rata koji je trajao 30 godina, a historičar Tukidid ga je vrlo upečatljivo opisao. Ovaj sukob, u kojem su se uspjesi zaraćenih strana neprekidno smjenjivali, završio je 404. p. n. e., uz pomoć koju su Spartancima pružili Perzijanci, potpunim porazom Atine i uspostavljanjem privremene hegemonije Sparte nad Grčkom.

U prvoj polovini 4. vijeka grčki gradovi su gotovo neprekidno ratovali jedni protiv drugih, svi protiv svih, mijenjaju se saveznici, uz neprekidno uplitanje perzijskih careva, pri čemu se čežnja za općim mirom koristi i za promotivne ciljeve. Teba smjenjuje 371. p. n. e. Spartu u njenoj ulozi hegemona nakon bitke kod Leuktre, ali je i prevlast Tebe trajala kratko. Time je Peloponeski rat, kako se to kasnije pokazalo, osjetno poremetio dotadašnji odnos snaga.

Za to vrijeme na Siciliji se moćna Sirakuza dokazala protiv trgovačke republike Kartage, koja je još od ranog 5. vijeka p. n. e. bila u konfliktnom odnosu s grčkim polisima. Osim toga, za razliku od matične zemlje, na Siciliji se kao oblik vladavine održala hegemonija u velikom broju gradova.

Tek prisilno ujedinjenje Grčke od strane Filipa II Makedonskog okončalo je neprekidne borbe za prevlast između polisa. Atinjani, kao Demosten, smatrali su ga ne-grčkim barbarom, ali on je sa svojom izvrsnom vojskom dobio bitku kod Kairona 338. p. n. e. i uspostavio hegemoniju nad Helom, što je godinu dana kasnije i osnaženo Korintskim savezom.

Vrijeme helenizma

Nakon što je 336. p. n. e. ubijen Filip II, njegov sin Aleksandar Veliki poveo je grčko-makedonsku vojsku u Aziju i u nekoliko godina osvojio cijelo Perzijsko carstvo. Aleksandrov pohod je otvorio put grčkoj kulturi u čitavom tada poznatom Orijentu, od Egipta, Mezopotamije i Perzije pa sve do granica Indije. Nakon Aleksandrove smrti 323. p. n. e. u Babilonu, njegovi nasljednici dijadosi (većinom njegovi generali) su nakon dugotrajnih međusobnih ratova podijelili carstvo između sebe. U svim dijelovima carstva, od ptolomejskog Egipta na zapadu pa sve do seleukidskog carstva na istoku, helenizam je tokom sljedećih vijekova bio određujuća kultura.

Period helenizma je bio obilježen gotovo neprekidnim borbama za prevlast tri velesile (Ptolemeji, Seleukidi i Antigonidi). Početkom 2. vijeka Rim je intervenirao u Grčkoj. 146. p. n. e. Rimsko carstvo podvrglo je pobijeđene članove ahajskog saveza provinciji Makedoniji i razorio vodeći polis tog vremena, Korint. Mnogi polisi, kao Atina i Sparta, neko vrijeme su ostali, bar formalno, nezavisni. Nedugo zatim je uslijedilo pridobijanje Pergamona i 63/64. p. n. e. i zadnjih ostataka Seleukidskog područja. Zadnja država sljednica Aleksandrovog carstva, Ptolemejski Egipat, čija zadnja vladarica je bila Kleopatra VII, integrirana je 30. p. n. e. u Rimsko carstvo. Time je prestao postojati svijet helenističkih država kao utjecajni vojni i politički faktor tadašnjeg svijeta. Grčka kultura je ipak nastavila život nesmanjenom snagom u Rimskom carstvu sve do njegovog nestanka na zapadu, a nakon toga u Bizantu.

Rimsko carstvo

Nakon Grka, Rimljani postaju sljedeći nosioci i posrednici antičke kulture. Što dalje su prodirali na Levant, tim više su prihvatali književnost, filozofiju, umjetnost, arhitekturu kao i kulturu svakodnevnog življenja Grka, da bi zatim preuzeto širili dalje na područje zapadnog Sredozemlja i dalje, sve do rijeke Rajne i britanskih ostrva.

Korijeni Rima

Rim, prema legendi osnovan 753. p. n. e., nastao je, kako smatraju prema novijim istraživanjima, tek krajem 7. vijeka p. n. e. spajanjem više seoskih naselja uz plićake na donjem dijelu rijeke Tibar. Politički i kulturno, Rim je dugo bio pod etrušćanskim uticajem. S druge strane, Etrušćani su još od ranije imali intenzivne kontakte s grčkim kolonistima.

Rimska republika

Rimljani su se oko 500. p. n. e. oslobodili prevlasti etrušćanskog grada-kraljevstva, protjerali zadnjeg rimskog kralja Lucija Tarkvinija Oholog i razvili vlastiti, prvi oblik republikanske vlasti. U idućim desetljećima, do oko 450. p. n. e., stvara se tablica dvanaest zakona koja bilježi prve civilne, krivične i procesno-pravne norme rimskog prava. Ustavom je utvrđena podjela vlasti, i time su položeni temelji Rimske republike.

Do 272. p. n. e. Rimljani su ovladali cijelom Italijom južno od doline rijeke Po. S Punskim ratovima protiv pomorske sile Kartage u 3. i 2. vijeku p. n. e. počinje uspon Rima prema položaju supersile starog vijeka i za više vijekova preuzima vlast nad cijelim Sredozemljem. Poslije 200. p. n. e. Rim se miješa i u politiku helenističkih velesila i preuzima protektorat nad istočnim Sredozemljem. Godine 148. p. n. e. Makedoniju Antigonida, 63. p. n. e. područje Seleukida i na kraju 30. p. n. e. Egipat Ptolemeja postaju rimske provincije.

Istovremeno, u samom Rimu se odvija niz kriza izraženih u sukobima između predstavnika patricija koji su ustrajavali na zastarjelim socijalno-ekonomskim strukturama i plebejaca koji su tražili reforme. U vrijeme građanskih ratova kriza kasnog periodu Rimske republike dostiže vrhunac, i postaje jasno da je republika kao takva nadživljena. Time postaje moguć principat. Već Gaj Julije Cezar je svojim položajem doživotnog diktatora dosegao status monarha. Prvim rimskim carom smatra se August, Cezarov nećak i nasljednik, koji je s principatom uspio umjesto razrušene republike uvesti monarhističko državno uređenje.

Doba rimskih careva

Rimsko carstvo, kako ga je zasnovao August, su on i njegov nasljednik Tiberije vodili sigurnom rukom. Već u vrijeme Kaligule, Klaudija i Nerona se pojavljuju prvi znaci raspada. Nakon jedne krizne godine (Godina četiri cara) na vlast dolazi dinastija Flavijevaca (Vespazijan, Tit i Domicijan). Njihova vladavina je bila vrlo uspješna, kako na vanjskom tako i na unutarpolitičkom planu. Nakon što je Domicijan ubijen u jednoj zavjeri, ponovo slijedi jedan krizni period koji je uglavnom prevladan u vrijeme tzv. Pet dobrih careva.

Upravo u vrijeme tih "dobrih careva" carstvo doživljava (u prvoj polovini 2. vijeka) svoj najveći procvat i veličinu (ekspanzija u vrijeme Trajana, povrat teritorija i osiguranje granica pod Hadrijanovom vlašću). Ubrzo nakon toga sve više raste pritisak na granice carstva. Na sjevernim i sjeveroistočnim granicama su to bili Germani, na istočnim Parti (koji su se uprkos nekoliko poraza uspjeli dokazati) a kasnije i Sasanidi. Sa smrću Marka Aurelija 180. godine završava period koji su mnogi smatrali da je bilo "zlatno doba", što bi se moglo samo djelimično takvim smatrati.

Kasna antika

Krajem 3. vijeka car Dioklecijan je uvođenjem tetrarhije uspio još jednom postići stabiliziranje carstva. To vrijeme početka kasnog starog vijeka obilježeno je prijelomnim događajima. Priznavanje i privilegiranje kršćanstva u vrijeme Konstantina I (koje je prije toga bilo ponekad i krvavo progonjeno) predstavljalo je značajan odmak od antičke kulture, a posebno od antičke filozofije i religijskog pluralizma.

Sa smrću Julijana propao je zadnji pokušaj oživljavanja paganskih kultova povezivanjem sa novoplatonizmom 363. godine; svi sljedeći carevi bili su kršćani.

Valentinijan I uspijeva stabilizirati zapadni dio carstva, ali u okviru seobe naroda 378. godine dolazi do bitke kod Adrinopolisa, i time do nove krize. Car Teodozije I Veliki je sredio stanje na istoku carstva i istovremeno je bio zadnji car koji je vladao cijelim Rimskim carstvom. On je proglasio kršćanstvo državnom religijom. Sve do (najmanje) 6. vijeka se dokazano na području carstva nalaze pagani.

Nakon podjele carstva 395. između sinova cara Teodozija samo se Istočno rimsko carstvo kojim se upravljalo iz Konstantinopolisa pokazalo trajno sposobno za život (latinski je do 7. vijeka ostao službeni jezik). Zapadno rimsko carstvo je sve slabije odolijevalo navalama Huna i Germana. Došlo je do postepenog raspadanja rimske vojske, dok su Germani zaposjeli mnoge zapadne provincije i pri tome preuzeli mjesta rimskih upravitelja. Promjene do kojih je dolazilo zbog posljedica seobe naroda izgleda da nisu bile ni približno tako lahke i jednostavne kao što se dugo vjerovalo, pa su i danas predmet naučnih rasprava. Godine 410. Rim su opljačkali Zapadni Goti, a 455. Vandali.

Tradicionalna historija, koja tom događaju nije pridavala veliku pažnju, često ga je smatrala "krajem starog vijeka"; danas se odustalo od tog stajališta. Zbog više razloga se danas i 6. vijek ubraja u stari vijek. Istočnorimski car Justinijan I Veliki (527-565) je pokušao ponovo, i to s dobrim rezultatima, obnoviti cijelo carstvo, što na kraju ipak nije uspjelo, uz ostalo su Sasanidi vršili veliki pritisak na istočne granice. U Istočnorimskom carstvu su antička kultura i duhovni svijet živjeli i dalje do u srednji vijek, ali tu su značajni rez donijela sa sobom arapska osvajanja i odvojila kasnoantičko ranobizantijsko carstvo od srednjovjekovnog Bizanta.

Značenje i utjecaj antike

Značaj antike za daljnji razvoj svjetske historije je gotovo neprocjenjiv. U tom periodu leže korijeni razvoja "zapadnog svijeta". Jonska filozofija prirode, atička demokratija, rimsko pravo i religijski pluralizam i tolerancija su ostavština antike na koju se nadovezuju današnji prosvjetitelji, teoretičari države, prirodne nauke, borci za ljudska prava i mnogi drugi.

Do danas su sačuvana brojna svjedočanstva o veličini i značenju tog perioda, pored sačuvanih tekstova filozofske, literarne ili historijske prirode, brojni objekti grčke i rimske umjetnosti: od velikih skulptura do minijatura, keramike itd. Velike antičke zbirke nalaze se u Rimu, Atini, Napulju, Parizu, Londonu, Münchenu, Petrogradu, Beču i Berlinu. Za upoznavanje svakodnevnog života u to vrijeme značajna su arheološka nalazišta u Pompejima, Delfima, Pergamonu i čitavom nizu drugih mjesta.

Kad se u Italiji u 15. vijeku počelo ponovo cijeniti i oponašati očuvane ostatke (uglavnom rimske) umjetnina starog vijeka, taj period je nazvan renesansa, tj. ponovno rođenje antike.

Međutim, antika u srednjem vijeku se nije nikada potpuno ugasila. Uz Bizantince i Arape, i u Evropi je tokom Srednjeg vijeka zahvaljujući nekim aktivnostima redovnika i karolinškoj renesansi (kraj (8. i početak 9. vijeka) sačuvano nešto od antičkog nasljeđa.

Novija istraživanja naglašavaju neke neprekinute linije između antike i srednjeg vijeka.

Tek u 14. vijeku u Evropi (na području latinskog kršćanstva odnosno katoličanstva) razvija se interes za izgubljene tekovine antike (Renesansa), koje su uveliko sačuvane zahvaljujući islamskim Arapima uz posredovanje jevreja. Uz obnovu interesa za antičku umjetnost i književnost povezan je i svjetonazorski okret od srednjovjekovne prevlasti religije tj. usmjerenosti na onostrano (transcedentno, metafizičko, na Boga) ka interesu za ovaj svijet i za čovjeka (humanizam). Tada započeti duhovni razvoj dovodi do prosvjetiteljstva i moderne. Savremna zapadna kultura i civilizacija nezamisliva je bez grčke nauke i filozofije, bez rimskog prava, te grčke i rimske arhitekture i umjetnosti.

Antički autori

Neki od najvažnijih sačuvani antički autori i njihova djela su:

Herodot: Historija
Tukidid: Peloponeski rat
Ksenofon: Helenika
Ksenofon: Pohod deset hiljada
Arian: Pohod Aleksandra Velikog u Aziji
Pauzanije: Opis Grčke
Plutarh: Veliki Grci i Rimljani
Polibije: Historija
Livije: Rimska historija
Diodor: Biblioteka
Salust: Katalinina zavjera
Salust: Rat protiv Jugurta
Cezar: Galski rat
Cezar: Građanski rat
Tacit: Anali
Tacit: Germanija
Nepoznati autor: Historija Augusta

Citirana literatura

Eduard Kale: Historija civilizacija, Zagreb: Školska knjiga, 1990. (6. izdanje)
Mate Suić: Antički grad na istočnom Jadranu, Zagreb: Golden Marketing, 2003. (2. izmjenjeno i dopunjeno izdanje)

Također pogledajte

Commons logo

Commons ima datoteke na temu: Antika