Gwelet an tarzh evit Trictrac

<!--Skramm 1280 x 1024 px -->
{{Stumm an titl|''Trictrac''}}
{| class="infobox" cellspacing="2" style="width:250px; font-size:90%;"
! colspan="2" style="text-align: center; background-color:{{#if:{{{bgcolour|}}}|<nowiki/>{{{bgcolour}}}|<nowiki/>DarkRed}}; color:#FFFFFF;font-family:Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif; font-size: 120%;"| <div style="float:right;">[[Restr:2-Dice-Icon.svg|28px]]</div><big>'''{{{nom|{{PAGENAME}}}}}'''</big>
|-
| colspan="2" | [[Restr:Trictrac tablier et accessoires.jpg|220px|center|Trictrac]]
|- align="center"
| colspan="2" | Ur c'hoari ''trictrac''
|- 
| colspan="2" | <hr noShade />
|-
| '''Embanner :'''
| domani foran
|-
| colspan="2" | <hr noShade />
|- valign="top"
| '''Doare :'''
| C'hoari tablez<br>C'hoari redadeg<br>C'hoari diñsoù
|-
| colspan="2" | <hr noShade />
|-
| '''Niver a dud :'''
| 2
|-
| '''Oad :'''
| adalek 10 vloaz
|-
| width="110px" | '''Amzer staliañ :'''
| berroc'h eget 1 [[eilenn|mn]]
|-
| '''Padelezh :'''
| 5 - 60 mn
|-
| width="110px" | '''Perzh ar chañs :'''
| krenn (diñsoù)
|- valign="top"
|'''Barregezhioù :'''
| strategiezh,<br>kadouriezh,<br>jedoniezh,<br>tebegouriezh
|-
|}
Ur c'hoari stroll kar d'ar ''[[backgammon]]'' ha neuze d'ar ''[[jacquet]]'' eo an '''''trictrac''''', a zo bet diouzh ar c'hiz e [[Bro-C'hall]] eus ar [[Krennamzer|Grennamzer]] betek an [[Dispac'h gall]]. Ur c'hoari tablez eo, ma klask daou zen enebour tennañ splet eus disoc'hoù bannadennoù diñsoù evit merkañ poentoù gant o jedoueroù.

Puilh eo geriaoueg an ''trictrac'', alies e vez kavet el [[lennegezh]] [[galleg|c'hallek]] ; tremen 200 ger a gaver er pleustrad ''Le jeu de trictrac'' bet embannet gant J. M. Fallavel e [[1776]]<ref>J. M. Fallavel (1776), ''Le jeu de trictrac, ou les principes de ce jeu éclaircis par des exemples en faveur des commençants ; avec l'explication des termes par ordre alphabétique'', Nyons l'aîné, Paris {{fr}}</ref>{{,}}<ref name="TTO">[http://trictrac.org/index.html ''Trictrac.org''] {{fr}} {{en}}</ref>.

== Gerdarzh ==
Da heul Euverte de Jollyvet, a skrivas ar c'hentañ pleustrad diwar-benn an ''trictrac'' e [[1606]]<ref name="EDJ">Euverte de Jollyvet, sieur de Votilley (emb. kresket, 1656), ''L'excellent jeu du trique-trac – Tres-doux esbat és nobles compagnies'', Veuve Jean Promé, [http://books.google.fr/books?id=8GQBrMIYkYkC&printsec=titlepage#v=onepage&q&f=false ''Google Books''] {{fr}}</ref>, ez asant ar braz eus ar c'heriadurourion evit skrivañ ez eo ar ger ''trictrac'' un drouzadell deuet diwar stlakoù an diñsoù hag ar jedoueroù war an tablez.<br>
Aozer dianav ur pleustrad bet embannet e [[1698]] a ginnigas un orin [[gresianeg|gresianek]], ''Τρις-Τραχυς'' ''Tris-Trachus'' a dalvezfe kement ha "teir gwech diaes da c'hoari ha da gompren"<ref>''Le jeu du trictrac, comme on le joue aujourd'hui'', en ''Académie universelle des jeux'', B. Cormon & Blanc, [[Lyon]], ''An 13'' - [[1805]], [http://books.google.fr/books?id=d4ZZAAAAYAAJ&pg=PA45&lpg=PA45&dq=%22Le+Jeu+du+trictrac+comme+on+le+joue+aujourd%E2%80%99hui%22&source=bl&ots=8t7pqIKvfN&sig=q0mYUPK1UAoIMZ_4WvmCq_57uF0&hl=fr&sa=X&ei=9o1TU8DsNYn8OdWugbgI&ved=0CDoQ6AEwAg#v=onepage&q=%22Le%20Jeu%20du%20trictrac%20comme%20on%20le%20joue%20aujourd%E2%80%99hui%22&f=false ''Google Books''] {{fr}}</ref>.

== Istor ==
[[Restr:Trictrac Defrance.jpg|thumb|C'hoarierion ''trictrac''<small>[[Léonard Defrance]] ([[1735]]-[[1805]])</small>]]
Den ne oar ez-resis pegoulz e voe ganet ar c'hoari-se. N'eus meneg ebet eus e orin er pleustradoù a zo bet embannet a vare da vare.<br>
A-drugarez d'e c'heriaoueg spesadel avat e c'haller kadarnaat bezañs an ''trictrac'' er {{XVIvet kantved}}, pa 'z eus meneg eus tri ger e gwerzennoù 38 ha 39 ar skrid ''La Friquassée crotestyllonnée, des antiques modernes chansons'' bet embannet e [[Rouen]] e [[1601]] :
{{Quotation|''Grand Ian petit Ian,<br>Margot la fendue, et tous ses gens''<ref>[http://www.bmlisieux.com/normandie/friquase.htm Levraoueg-kêr Lisieux] {{fr}}</ref>{{,}}<ref>Prosper Blanchemain, Épiphane Sidredoulx, Bernadette Bricout (2013), ''La Friquassée crotestyllonnée - Rimes et jeux des enfants d'autrefois'', Silène, ISBN 978-2-913947-09-2</ref>}}

En abeg da gemplezhded reolennoù an ''trictrac'' ne veze c'hoariet nemet gant tud desket al lez, an noblañsoù hag ar vourc'hizelezh uhel ; maouezed ha gwazed a c'hoarie, hogen diaes e oa kavout mistri evit e zeskiñ.<ref name="EDJ" />

Da get ez eas an ''trictrac'' e Bro-C'hall a-choude an Dispac'h gall ; distreiñ a reas gant an noblañsoù da vare an [[Assavidigezh]]<ref>"An Assavidigezh" a reer eus ar mare en Istor Bro-C'hall en em astenn etre dibenn an [[Impalaeriezh C'hall Kentañ]] ([[6 a viz Ebrel]] [[1814]]) ha hini [[Dispac'h miz Gouhere]] d'an ([[29 a viz Gouhere]] [[1830]]).</ref> war-lerc'h diskar [[Napoleon Iañ]].<ref>Pierre Marie Michel Lepeintre (1818), ''Cours complet de trictrac, avec un abrégé du gammon, du jacquet et du garanguet — À la portée de tout le monde et à l'usage des amateurs, par un vieil hermite du Morbihan'', Guillaume et C<sup>ie</sup>, Paris, [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k9374696.r=.langEN ''Gallica''] {{fr}}
:• Un doare ''jacquet'' a veze c'hoariet gant tri diñs eo ar ''[https://web.archive.org/web/20131117091104/http://academiedesjeux.jeuxsoc.fr/garanguet.htm garanguet]''</ref>

Adal deroù an {{XIXvet kantved}} ez eas an ''trictrac'' da get adarre, ha ne voe fardet nemet tablezioù didoull evit c'hoari ''jacquet'', a veze diouzh ar c'hiz en tiez hag en tavarnioù. Da get ivez ez eas ar ''jacquet'' pan erruas ar [[skinwel]] er [[bloavezhioù 1960]].

Dre berzh ar pleustradoù niverus a voe embannet da vare klodus ar c'hoari e c'haller c'hoazh hiziv an deiz c'hoari ''trictrac'' ha kompren e c'heriagoueg a gaver el lennegezh c'hallek. Ker pouezus eo bet ar c'hoari-se en Istor Bro-C'hall ma klask un nebeud c'hoarierion dasparzhet er bed e lakaat diouzh ar c'hiz en-dro.<ref name="TTO" />

== Rikoù ==
* Un tablez warnañ 24 bir, evel hini ar ''backgammon'' ; toulloù zo e ribl tablez an ''trictrac'', unan ouzh troad pep bir ha tri war bep tu : 12 toull dirak pep den, 30 toull en holl 
* 15 jedouer teñval ha 15 jedouer sklaer
* 3 jedouerig, unan dre zen hag ar ''bredouille'' ("gak")
* 2 ibil anvet ''fichet'' "sikell" a vo kaset a doull da doull dirak pep den
* 2 [[diñs|ziñs]] boutin, o zalioù niverennet ag 1 da 6
* 2 gorned, unan da bep c'hoarier(ez)
* 1 bannielig

== Reolennoù berr-ha-berr ==
[[Restr:Guitondépart1.jpg|thumb|Deroù ar c'hoari<small>Tennet eus pleustrad N. Guiton, 1822</small>]]
Pal ar c'hoari, evit pep den, eo merkañ kement a boentoù ha ma c'hall ; n'eo ket ret d'an den bout lamet e jedoueroù a-ziwar an tablez evit gounez, ar pezh a zo un diforc'h bras diouzh reolennoù ar ''backgammon'' hag ar ''jacquet''.
=== Staliadur ===
''Cases'' ("kombodoù") a reer eus ar biroù.<br>
Ur speurenn zo e kreiz an tablez a-benn e rannañ e div dachenn anvet ''petit-jan'' ha ''grand-jan'' ("Yann-vihan", "Yann-vras")<ref name="DEF">Jacqueline Picoche (2009), ''Dictionnaire étymologique du français'', Le Robert, ISBN 978-2-84902-424-9 (fr)</ref>
<ref>A-wechoù e lakaer an doue [[Impalaeriezh roman|roman]] ''[[Janus]]'' da orin ''jan'' peogwir e oa arouez an tremen etre deroù ha diwezh, doue an dibaboù, an dorioù hag an alc'hwezioù.</ref>. E-tal an dachenn enebour emañ pep ''jan'' : "Yann-vihan" e-tal "Yann-vihan" neuze, mard emañ diouzh tu kleiz un den emañ ivez diouzh tu dehoù an den arall.<br>
Pep den a laka e 15 jedaouer e 3 pe 4 berniad war ar c'hombod diniverenn anvet ''talon'' ("seul"), er ''petit-jan'' : tal-ouzh-tal en em gav ar jedoueroù neuze.
* Niverennet ag 1 betek 11 eo ar c'hombodoù arall, en ur gregiñ gant ar bir a zo nes d'ar seul. Lod kombodoù niverennet zo bet anvet :
:• kombod 5 : ''coin bourgeois'' "korn bourc'hizel" (ar c'hombod 6 eo evit lod c'hoarierion)
:• kombod 7 : ''case du diable'' "kombod an diaoul"
:• kombod 10 : ''case de l'écolier'' "kombod ar skoliad" (''case du diable'' e reer ivez)
:• kombod 11 : ''coin de repos'' "korn diskuizhañ"
Goude bout lakaet e jedoueroù war ar seul e laka pep den e sikell en toull a zo tostañ dezhañ er ribl kostezel, diouzh tu ar seulioù. En toull kreiz e lakaer ar bannielig, tra ma chom goullo toulloù ar ribl kostezel arall. Gwechall e lakaed ar bannielig war an daol, pa veze sanket goulaouennoù-koar e toulloù kreiz ar ribloù kostezel a-benn c'hoari diouzh noz.<br>
Etre ar seulioù, stok ouzh ar ribl, e lakaer ar tri jedouerig.
=== Red ar jedoueroù ===
Kaset e vez ar jedoueroù eus ar seul d'ar c'horn diskuizhañ – ''jeu ordinaire'' "c'hoari ordinal" a reer eus an troc'had-se, a vez heuliet gant ar ''jeu de retour'' "c'hoari a-gil" pa gendalc'h ar jedoueroù da redek eus ar c'horn diskuizhañ enebour d'ar seul enebour kent mont er-maez eus an tablez ; a-du gant bizied an horolaj neuze e c'hoari an den emañ e seul war e du dehoù (ar re zu war ar skeudenn), hag enep e c'hoari an den arall.
=== Kregiñ gant ar c'hoari ===
Daou zoare zo bet evit gouzout pe zen a c'hoari da gentañ :
:• un den a vanne an diñsoù ouzh ar ribl enebour ; da gentañ e c'hoarie an den em gave an diñs kreñvañ diouzh e du ; ret e oa advannañ an diñsoù p'en em gave an daou ziñs keit-ha-keit etre pep ribl, ha pa veze tal an eil diñs kevatal da hini egile — gwech ebet ne c'halled kregiñ dre un doubl neuze ;
:• pep den a vanne un diñs en e ''jan'' vras, an tal kreñvañ o reiñ aotre da vannañ an daou ziñs ha da gregiñ da c'hoari — tro a veze neuze da gregiñ dre un doubl.
=== Bannañ an diñsoù ===
[[Restr:Anciens dés.jpg|thumb|left|Diñsoù kozh, en [[askorn]]]]
Hollret eo ober gant ar c'hornedoù evit meskañ an diñsoù kent o bannañ.<br>
Ret eo e kouezhfe an diñsoù a-blad war an tablez, hep direnkañ ar jedoueroù.<br>
Mat eo ar vannadenn mar kouez an diñs(où) a-blad war ur jedouer pe war un tamm anezhañ.<br>
Mat eo ivez mard en em gav diñs pe ziñs a-blad er ''jan'' arall.<br>
Fall eo ar vannadenn mar lamm an diñs(où) war unan eus ar ribloù pe er-maez eus an tablez.<br>
Fall eo ivez mard en em gav un diñs war egile.<br />
E ken degouezh ma vefe un diñs a-veskell etre ur jedouer ha deun an tablez, pe etre ur ribl ha deun an tablez, e lakaer un trede diñs warnañ : mar rikl ez eo fall ar vannadenn.<br>
Pa vez fall un diñs e ranker advannañ an daou.
{{clear}}
=== Disoc'hoù an diñsoù ===
A vouezh uhel e kemenner disoc'hoù pep bannadenn, en ur gregiñ dre an tal kreñvañ : 5-2, n'eo ket 2-5.<br>
Pep dennadenn doubl he deus un anv :
:• 1-1 : ''bezas'', ''bezet'' (eus ar galleg kozh ''ambesas'' e teu ''bezas'', diwar al [[latin]] ''ambo-'' "an daou war an dro, an daou a-gevret" hag an unanenn latin ''as'' evit ar moneiz, ar pouez ha muzulioù arall)<ref name="DEF" />
:• 2-2 : ''double deux''
:• 3-3 : ''ternes''
:• 4-4 : ''carmes''
:• 5-5 : ''quines''
:• 6-6 : ''sonnez''
=== Dilec'hiañ ar jedoueroù ===
[[Restr:Trictrac checker Louvre OA166.jpg|thumb|Ur jedouer ''trictrac'' en [[ivor]],<small>{{XIIvet kantved}}, kavet e [[Bayeux]] e [[1838]]<br>''[[Mirdi al Louvre]]''</small>]]
Goude bout bannet an daou ziñs e kaser ur jedouer a gombod da gombod, an niver anezho o vout kevatal da zisoc'h un diñs pe an daou. Ne c'haller en ober nemet pa n'eus jedouer enebour ebet er c'hombod diwezhañ ; mard eus 1 jedouer enebour hepken er c'hombod ne c'haller ket e ac'hubiñ, chom a ra ar jedouer-se en e lec'h met trec'het eo, ar pezh a zegas poentoù d'an trec'her.<br>
Mar dibab an den kas e jedouer diouzh disoc'h an daou ziñs en e raio en ur verkañ un ehan etre an div lammadenn, ha ne c'hallo en ober nemet mar n'eus jedouer enebour ebet koulz er c'hombod etre hag er c'hombod diwezhañ.<br>
En ken degouezh ma vefe bet tennet un doubl e c'haller c'hoari an eil diñs goude egile gant ur jedouer hepken, pe c'hoari daou jedouer, unan diouzh pep diñs.<br>
Ret eo c'hoari disoc'h an daou ziñs pa c'haller en ober ; mar ne c'haller c'hoari nemet un diñs e ranker c'hoari an hini kreñvañ ; mard eo dic'hallus, c'hoari an hini gwanañ ; pa ne c'haller ket c'hoari e lezer an dro d'an den enebour.
* Mar stoker gant an dorn ouzh ur jedouer goude bout bannet an diñsoù e ranker dilec'hiañ ar jedouer-se mar goulenn an den enebour ha mar galler fiñval hervez reolennoù ar c'hoari ; evel en [[echedoù]] e ranker kemenn ''j'adoube !'' ("marc'hegiñ a ran !") mar stoker ouzh ur pezh a venner kempenn hep e zilec'hiañ.
=== Ar c'hornioù diskuizhañ ===
Kombod 11 pep c'hoarier eo e gorn diskuizhañ ; arabat eo ac'hubiñ ar c'horn diskuizhañ enebour.<br>
Reolennoù zo evit chom er c'horn diskuizhañ hag evit mont kuit anezhañ :
:– gant daou jedouer c'hoariet war un dro en e ac'huber ;
:– gant daou jedaouer a vije erruet er c'horn diskuizhañ enebour en e ac'huber pa vez goullo;
:– jedoueroù arall a c'haller berniañ er c'horn ac'hubet, daou-ha-daou pe unan-hag-unan ;
:– arabat eo berniañ er c'horn ac'hubet jedoueroù a vije erruet er c'horn enebour ;
:– n'eo ket ret e ac'hubiñ pa c'haller c'hoari e lec'h arall ;
:– aotreet eo e ac'hubiñ a-nevez goude bout e ziac'hubet ;
:– evel ur c'hombod arall eo ar c'horn diskuizhañ pa vez goullo : gwir zo da ehanañ warnañ e-kerzh un dilec'hiadenn a-c'houde un doubl.
=== Poentoù, toulloù ha gak ===
[[Restr:Pavillon de trictrac.jpg|thumb|Bannielig en ivor]]
Ret eo gounez daouzek poent evit lakaat ar sikell en un toull, en ur gregiñ dre an hini a zo e-tal ar seul. Echu eo an droiad ''trictrac'' pa 'z erru ar sikell en daouzekvet toull, hini ar c'horn diskuizh. An den kentañ o tizhout an daouzekvet toull eo an trec'her.<br>
Poentoù a c'hounezer dre daolioù-c'hoari a anver ''jan'' ivez, pe dre lemel e holl jedoueroù a-ziwar an tablez, pe c'hoazh dre fazioù kontañ a-berzh an den enebour.

An tri jedouerig eo a implijer evit aroueziañ ar poentoù war an tablez betek ma vije daouzek anezho. Lec'hioù resis zo ma lakaer ar jedoueroùigoù evit delc'her ar gont :
:• 2 boent merket : etre pennoù ar c'hombodoù 1 ha 2
:• 4 foent merket : etre pennoù ar c'hombodoù 3 ha 4
:• 6 poent merket : etre penn ar c'hombod 5 hag ar speurenn
:• 8 poent merket : etre ar speurenn ha penn ar c'hombod 6
:• 10 poent merket : etre penn ar c'hombod 11 hag ar ribl
:• 12 poent merket : etre an daou seul, evel e deroù an droiad
Pan eo distroet e jedouerig d'ar seulioù e c'hall an den kas e sikell war-raok neuze.

Da skouer : mard eus 6 poent gant un den dija emañ e jedouerig etre ar c'hombod 5 hag ar speurenn ; mar gounez 4 foent ouzhpenn en e lakaio etre ar bir 11 hag ar ribl a-benn merkañ en deus 10 poent. Mar gounez 2 boent muioc'h e tistroio e jedouerig d'ar seulioù hag e tilec'hio e sikell un toull pelloc'h.
;Perzh ar gak
Mar deu un den a-benn da c'hounez daouzek poent tra ma n'eus bet hini ebet gant e enebour e kas e sikell daou doull war-raok.<br>
Mar ne zeu ket a-benn, an eil den a c'hallo en ober marteze, ha hennezh a laka ar gak e-kichen e jedouerig a-benn ma vefe dalc'het soñj e c'hallfe mont daou doull war-raok e-lec'h unan – daou jedouerig evit aroueziañ daou doull neuze.<br>
Mar deu an den kentañ a-benn da verkañ poentoù d'e dro n'eus c'hoarier ebet a gement a zo gak, setu e tistro ar gak d'ar seulioù hag un toull hepken e vo dilec'hiadenn nesañ sikell pe sikell.
;Perzh ar bannielig
Par da hini ar gak eo, evit an droiad a-bezh avat.<br>
Etre an div sikell, war ribl an tablez, emañ ar bannielig e deroù an droiad. Mar tizh an eil den e zaouzekvet toull hep na vefe bet dilec'hiet sikell egile e c'hounez an droiad gak. Mar ne c'hall ket abalamour m'en deus an eil den dilec'hiet e sikell, hennezh a laka ar bannielig en toull er ribl ma oa e sikell kent fiñval : kement-se evit merkañ e c'hall d'e dro gounez an droiad gak.<br>
Mar ne zeu ket an eil den a-benn da c'hounez an droiad gak d'e dro e lakaer ar bannielig er-maez eus an tablez, rak den ne c'hallo gounez an droiad gak.
;Ezkerzh ar jedoueroù
Heñvel ouzh re ar ''backgammon'' eo ar reolennoù :
:• ret eo da holl jedoueroù un den bout er ''petit-jan'', e dibenn ar c'hoari a-gil eta, evit ma c'hallfe o lemel a-ziwar an tablez ;
:• evel ur c'hombod ordinal eo ar seul neuze ;
:• mard erru ur jedouer pelloc'h eget ar seul diwar ur vannadenn diñsoù ez a er-maez eus an tablez ;

== Notennoù ==
<references />

== Levrlennadur ==
* ''Principes du jeu de trictrac, à la portée des commençans'' ([[1749]]), Guillyn, [[Pariz]], [http://books.google.fr/books?id=zQBQVy_vwOwC&printsec=frontcover&hl=fr&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false ''Google Books''] {{fr}}
* Abbé Bernard-Laurent Soumille ([[1756]]), ''Le grand trictrac'', Alexandre Giroud, [[Avignon]], [http://books.google.fr/books?id=Czy8Yf_BgEEC&printsec=frontcover&hl=fr&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false ''Google Books''] {{fr}}
* M. Lebrun (1828), ''Manuel des jeux de calcul et de hasard'', Roret, [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k204008h/f1.image ''Gallica''], p.&nbsp;21-69 {{fr}}
* David Cram, Dorothy Johnston, Jeffrey L. Forgeng (2003), ''Francis Willughby's Book of Games: A Seventeenth Century Treatise on Sports, Games, and Pastimes'', ISBN 978-1-85928-460-5 {{en}}
* N. Guiton (1822), ''Traité complet du jeu de Trictrac, suivi d'un Traité du jeu de Backgammon'', Maxtor (2012), ISBN 978-84-9001-075-4 {{fr}}

== Pennadoù kar ==
* ''[[Backgammon]]''
* ''[[Jacquet]]''

{{Commonscat}}

[[Rummad:C'hoarioù stroll]]
[[Rummad:C'hoarioù tablez]]
[[Rummad:C'hoarioù strategiezh]]