ဘူမိရူပဗေဒ

Geological cross section of Earth, showing its internal structure, the atmosphere and hydrosphere.

ဘူမိရူပဗေဒ (အိန်းကလေတ်: Geophysics) ကရိုꩻနဝ်ꩻ ထွာဒျာႏ သဘာႏဝသိပ္ပံ ဘာႏသာႏရပ်တဗာႏနေနေတဲင် ထောင်ထွားလွေꩻ ခမ်ႏဖာႏဟံႏအကဲဉ်ကို ရူပ(ရုက်ဖဲ့ꩻ)ဆဲင်ႏရာꩻ အစွန်ꩻအဗဲ့ꩻဂုဏ်ႏသတ္တိဖုံႏ တောမ်ႏအသောင်အရင်ꩻဖုံႏ ဒျာႏသွူ။ လိုꩻသီးမဲ့တထီႏနွောင်ꩻတောဝ်း ခမ်ႏဖာႏဟံႏအကိုယို ထောင်ထွားတောမ်ႏ မာꩻစမ်ꩻနယ်ꩻဖုံႏတွော့ꩻ အရေꩻကတန်ဒါႏ သတ္တုဖုံႏ၊ ထီနွမ်ꩻကုဲင်ကမာꩻအီဓါတ်ထိီ (ရေနံ)ဖုံႏ ဖေႏကမော့ꩻ အောဝ်ႏထိုမ်ႏထွားလွေꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ဘူမိရူပဗေဒယို စပေါႏလွဉ်ခေတ်ယိုခါလွုမ်ꩻလဲ့ အရေꩻတန်ဘာႏသာႏအနေႏ ခမ်းထီနဲင်ႏငံႏဖုံႏ အောဝ်ႏထောင်ထွားရောင်နောဝ်ꩻသွူ။

ဘူမိရူပဗေဒ ကရိုꩻနောဝ်ꩻ သုံꩻအီတောမ်ႏရူပဗေဒသဖော်ꩻတရာꩻဖုံႏတဲင် ထောင်ထွားလွေꩻနီသွဉ်းသီးကအုံဒါႏ ခမ်ႏဖာႏဟံႏခရာႏနောဝ်ꩻသွူ။ ပညာႏယိုနောဝ်ꩻ ဘူမိဗေဒတောမ်ႏ ရူပဗေဒ ပညာႏရပ်နီစား ပေါင်ꩻစပ်တွော့ꩻ ပေါႏထန်ႏလွဉ်ပညာႏတစားဒျာႏတဲင် ပညာႏရပ်ယိုနီစားပါသော့ꩻလို့နောဝ်ꩻသွူ။ ကဆုံးဝိစ်ꩻလွဉ်ꩻငါႏ ခမ်ႏဖာႏဟံႏခရာႏဖုံႏယို ထောင်ထွားမာꩻစမ်ꩻနေးဖုံႏတဲင် ဖေႏကယိင်းသေနာႏလွဉ်ကမာꩻယို ထွာ ဘူမိရူပဗေဒပညာႏ နောဝ်ꩻသွူ။

Age of the sea floor. Much of the dating information comes from magnetic anomalies.

ဘူမိဗေဒပညာႏရပ်ယို ခမ်ႏဖာႏဟံႏ ဆုံးလွဉ်ꩻ ယပ်ꩻလွဉ်ꩻငါႏတွော့ꩻ အွိုးကရီးခါနောဝ်ꩻတဲ တဲမ်းနယ်နေးလꩻလယ်ႏကွို့ꩻ သိပ္ပံပညာႏအနေႏလွုမ်ꩻ နောဝ်ꩻသွူ။ မိဉ်ႏထွားအွိုးတဖဲ့ꩻနောဝ်ꩻတဲ ရူပဗေဒပညာႏယို ထောင်ထွားလွေꩻဒျာႏ အာႏ တောမ်ႏ စွန်ꩻအာႏဖုံႏခရာႏ ဘာႏသာႏအနေႏတဲင် ထွာလွဉ် မာꩻနွောင်ꩻလꩻမွေးသိပ္ပံပညာႏအနေႏ ထင်ႏထိုလွဉ်နောဝ်ꩻသွူ။ ခေတ်ယိုခါနောဝ်ꩻတဲ ဘူမိဗေဒပါႏရဂူႏဖုံႏယို သေလွဉ်မွေး သေလွဉ်ဆုံးလဲဉ်း ခမ်ႏဖာႏဟံႏအကျောင်ꩻခရာႏတဲင် ဝွေꩻသီးကထူႏဆ ကယူႏကထင်းဖုံႏယို မာꩻစမ်ꩻမွေးနေးတာႏ သက်သေႏအနေႏအောဝ်ႏလိုႏလွဉ်လဲဉ်းတဲင် ရူပဗေဒပါႏရဂူႏဖုံႏ မာꩻစမ်ꩻချက်ဖုံႏယို သုံꩻလွဉ် ဝွေꩻသီး ကသေ ကဒါႏလဲပ်ကျင်ႏလယ်ႏမှုနောဝ်ꩻသွူ။ ဘူမိရူပဗေဒယို သိပ္ပံပညာႏ ပြုဲင်ပွာꩻလွဉ်နုဲင်းနောဝ်ꩻသွူ။ အမေႏရိကန်ႏဘူမိအစွိုꩻယို ခွဲꩻဖြယ်ခါꩻ ဘူမိပညာႏ(၈) မျိုꩻ နုဲင်းဆလနောဝ်ꩻအတွိုင်ꩻသွူ - ၁။ ခမ်းတလီꩻထောင်ထွားပညာႏ - တလီꩻခရာႏသိပ္ပံပညာႏ ၊

၂။ ဥဒကဗေဒ - ဟံႏလောင်းဟံႏဆလကအောဝ်ႏဒါႏ ထီဖုံႏခရာႏ ကထောင်ထွားဒါႏပညာႏ ၊

၃။ အဏ္ဏဝဗေဒ - ပင်ႏလယ်ႏသမုဒ္ဒရာႏဖုံႏခရာႏ ကထောင်ထွားဒါႏသိပ္ပွပညာ ၊

၄။ မေႏကောင်ပညာႏ - ကပွိုင်းဝွို့တောမ်ႏ မေႏကောင်ခရာႏလို့လို့စင်စင် ကထောင်ထွားသိပ္ပံပညာႏ ၊

၅။ ဘူကမ္ပဗေဒ - ဟံႏသီႏသွိုးဖုံႏတောမ်ႏ ဟံႏကတနွော့သီးသွိုးအလင်ခရာႏဖုံႏ ကထောင်ထွားဒါႏသိပ္ပံပညာႏ ၊

၆။ ဘူမိပသီႏထွို့ꩻငင်ႏဗေဒ (ဘူမိသံလိုက်ဗေဒ) - ဟံႏခမ်ႏဖာႏ ထွို့ꩻငင်ႏ သဲလဲက်ဓါတ်၊ တျာႏမေႏဓါတ်ဖုံႏခရာႏ ကထောင်ထွားပညာႏ (ဟံႏကထွို့ꩻငင်ႏပသီႏ(သံလိုက်)သိပ္ပံပညာႏ ၊ ဓါတ်ပညာႏ) ၊

၇။ ကတဲက်ဟံႏတကောင်ႏပညာႏ(မြေခုံးတိုင်းပညာ) - ဟံႏခမ်ႏဖာႏ ပုံႏရုပ်ပွိုင်(သဏ္ဌာန်)တောမ်ႏ ဒြဗ်ထွို့ꩻငင်ႏအာႏခရာႏ ကထောင်ထွားသိပ္ပံပညာႏ ၊

၈။ တဲက်တိုနိုရူပဗေဒ- လဲင်းတန်ꩻလုံးတန်ꩻဖုံႏ ပုံႏရုပ်ပွိုင်သဏ္ဌာန်ႏ ပြောင်ꩻလုဲင်ႏမှု၊ တကောင်ꩻ ကောင်တန်ဖုံႏကပေါ်ႏလွဉ် ၊ ဟံႏထိုထင်ႏလွဉ် ယွမ်ꩻလလင်ꩻလွဉ်ဖုံႏခရာႏ ကထောင်ထွားဒါႏပညာႏ ။

ပညာႏရပ်နုဲင်းဆꩻကီဖုံႏနောဝ်ꩻ အာလွဉ်ꩻငါႏတဲင် လိုꩻတဖြာꩻမိဉ်ႏထောင်ထွားနောဝ်ꩻ တဒါႏလို့ တသေလို့နွောင်ꩻတောဝ်းသွူ။ အရီးစသွတ်ꩻ ပထမ (၃) ဘာႏသာႏယို လုဲင်းလွဉ်ꩻငါႏတဲင် အွဉ်ႏအထူꩻနေးဘာႏသာႏရပ် တစားစီႏတဲင် ထောင်ထွားဗာႏနောဝ်ꩻသွူ။ ဘာႏသာႏအလင်ခွိုင်ႏကအောဝ်ႏကုဲင်နောဝ်ꩻတဲ ကဲဉ်းအာအာနောဝ်ꩻ ဘူမိရူပဗေဒဘာႏသာႏရပ်ဖုံႏအနေႏ အွဉ်ႏထွော့ထွူတဲင် ထောင်ထွားလွေꩻရောင်နောဝ်ꩻသွူ။

ဘူမိဗေဒယို အဓိကထောင်ထွားလွေꩻ လိုꩻသီးမဲ့တထီႏနွောင်ꩻတောဝ်း အွိုးဟံႏခမ်ႏဖာႏအကဲဉ်ကိုနောဝ်ꩻသွူ။ ဟမ်ႏခမ်ႏဖာႏအကဲဉ်ကိုယို ဓါတ်သတ္တု ၊ လုံးဖုံႏ အောဝ်ႏနုဲင်းမုဲင်ꩻ ။ ဓါတ်သတ္တု ၊ လုံးနုဲင်းနောဝ်ꩻဖုံႏယို အောဝ်ႏခဲꩻပိဉ်တူႏတူႏဟောင်း၊ အထီဒျာႏဟောင်း မိဉ်ႏတမွေးတောဝ်း နုဲင်းကတ္တဂာစီႏအတွိုင်ꩻ ယုဲင်ပဲစ်ꩻဒျာႏဟောင်း စတဲင်လိုꩻသီးတလꩻသေနွောင်ꩻတောဝ်းဒွိုန်း အကျောင်ꩻခရာႏဖုံႏယို ဖေႏကသေလွဉ်သွုပ်နေးတရန်း(သွယ်ဝိုက်သောနည်း)အတာႏ ကကျိုꩻစာꩻ ကမာꩻတရန်လွေꩻနောဝ်ꩻသွူ။ နောဝ်ꩻထွူတကာႏတောဝ်း ခမ်ႏဖာႏဟံႏ ပုံႏရုပ်ပွိုင်၊ အဒွေါင်ႏအဆွာꩻ အဒွိုန်အဗွို ၊ အဝိုန်ꩻ တောမ်ႏ အလေꩻထွူႏ ဖုံႏယို ကတွက်ကရမ်ꩻဆနောဝ်ꩻ ပါသော့ꩻ ဘူမိဗေဒပညာႏအကိုသွူ။

ဥပမာႏ ခမ်ႏဖာႏဟံႏ ထွို့ငင်ႏအာႏ ကထွို့ꩻပသီႏဓါတ်(သံလိုက်ဓါတ်)ယို နေင်ႏပေါင်ꩻညဆွာꩻအကို ပြောင်ꩻလုဲင်ႏလွဉ်နုဲင်းမုဲင်ꩻ ကရိုꩻယိုထောင်ထွားလွေꩻတဲင် ခမ်ႏဖာႏဟံႏအကို ဓါတ်သတ္တုဖုံႏ အောဝ်ႏပေါင်ꩻစပ်ရော်ꩻလို့ဝင်ꩻနုဲင်းမုဲင်ꩻ ကရိုꩻယို ယူႏရမ်ꩻနွောင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ထောင်ထွားဟမ်ႏသီႏသွိုးတဲင် ဟမ်ႏကိုယို ကအောဝ်ႏပိဉ်ရန်းရန်း အောဝ်ႏတခွိုင်ႏမုဲင်ꩻ ရမ်ꩻယူႏတွက်နွောင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ခမ်ႏဖာႏဟံႏယို တတဒွီႏတောဝ်း နုဲင်းတလီꩻလုံꩻ(ဘောလုံး) တဲင် ဗွိုန်နုဲင်းဒျာႏမောက်ꩻစောက်ꩻရာႏ အသောင်နီဖဲ့ꩻကတနꩻအကဲဉ်(ဝင်ရိုး)နောဝ်ꩻ ဟမ်းယွေးယွေးဒျာႏကရိုꩻယို သေလွဉ်နောဝ်ꩻသွူ။

Computer simulation of the Earth's magnetic field in a period of normal polarity between reversals.

ကထောင်ထွားနုဲင်းနောဝ်ꩻဖုံႏအလꩻ ကထန်ႏလွဉ်အနယ်ꩻဖုံႏ တသွောင်းထိုသုံꩻအာလွဉ်တဲင် ကထောင်ထွားနယ်ꩻဖုံႏယို ထိုမ်ႏအီ လိုꩻသီအတာႏအရေꩻကတန်ဒါႏ သတ္တု၊ ရေနံ စတဲင်ကထိုမ်ႏယိုသုံႏအီနောဝ်ꩻသွူ။ နေးတောမ်ႏ ဘူမိရူပဗေဒနယ်ꩻတဲင် ထိုမ်ႏအီ သတ္တု၊ ရေနံ ဖုံႏယို ခေတ်လဲင်ႏခါ အောဝ်ႏသုံꩻအာအီမွေးနောဝ်ꩻသွူ။ ဘူမိဗေဒ သတ္တု၊ ရေနံ ကထိုမ်ႏနယ်ꩻယို တသွောင်းထိုပြုဲင်ပွာꩻအာလဲဉ်းထဲင်း (ပင်ရင်း)ပညာႏအစ ဘူမိဗေဒပညာႏတဲင် ခေတ်လဲင်ႏခါယို အရေꩻတန်လွဉ်ꩻမွေး ဘာႏသာႏတရပ်အနေႏ ခမ်ႏဖာႏအွဉ်ငါခမ်းထီဖုံႏ အောဝ်ႏထောင်ထွားရောင်နောဝ်ꩻသွူ။

ဘူမိရူပဗေဒ သတ္တု၊ ရေနံ ထိုမ်ႏနယ်ꩻဖုံႏယို ခွဲꩻဖြယ်နွောင်ꩻ (၄) မျိုꩻ နုဲင်းဆလယိုအတွိုင်ꩻသွူ -

၁။ သုံꩻဒြဗ်ထွို့ꩻငင်ႏအာႏတဲင်ထိုမ်ႏနယ်ꩻ ။

အနယ်ꩻယိုနောဝ်ꩻ ထောင်ထွားလွေꩻ ခမ်ႏဖာႏဟံႏ ထွို့ꩻငင်ႏအာႏ ပြောင်ꩻလုဲင်ႏလွဉ်ပုံႏတဲင် ဟမ်ႏမဲ့ငါဆလ (၂) မဲင်ႏ (၃) မဲင်ႏရပ်သူꩻ လုံးအစားမုဲင်ꩻဖုံႏအောဝ်ႏ ၊ အောဝ်ႏပုံႏနုဲင်းမုဲင်ꩻ ကရိုꩻယို ရမ်ꩻတွက်လွေꩻနွောင်ꩻ နောဝ်ꩻသွူ။

၂။ သုံꩻအီတောမ်ႏ ပသီႏထွို့ꩻငင်ႏအာႏတဲင် ထိုမ်ႏနယ်ꩻ ။

Earth's dipole axis (pink line) is tilted away from the rotational axis (blue line).

အနယ်ꩻယိုနောဝ်ꩻ ထောင်ထွား ခမ်ႏဖာႏဟံႏ ထွို့ꩻငင်ႏအာႏ (သံလိုက်ဓါတ်) ပြောင်ꩻလုဲင်ႏပုံႏတဲင် ဟမ်ႏကလယို သတ္တု ကထွို့ꩻငင်ႏပသီး (သံလိုက်သတ္တု) အောဝ်ႏနဲ့ အဲဉ်ထောဝ်းနဲ့ ရမ်ꩻလꩻနွောင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။

၃။ မာꩻတထွူးဟမ်ႏတဲင် ထိုမ်ႏနယ်ꩻ ။

အနယ်ꩻယိုနောဝ်ꩻ ခူႏထာအောင်ဖေႏကဆွုံး ပေ(၁၀၀) ရပ်တဲင် သော့ꩻ ယမ်ꩻဖီလူꩻ မာꩻခိုးပꩻလွေꩻတွော့ꩻ မာꩻတထွူးဟံႏ ၊ အောဝ်ႏ ကပꩻဗဟိုႏအကဲဉ် ကဖြယ်ထန်ႏလွဉ်ဒါႏ တထွူးလဲင်ꩻ တရွူꩻလဲင်ꩻ (တုန်ခါလှိုင်း)ဖုံႏယို အောဝ်ႏဟံႏလောင်းဆွမ်ꩻဆွုမ်ႏထွူ ထောင်ထွားလွေꩻ ဟံႏကလ ကအောဝ်ႏဒါႏ လုံးရွေꩻ(ကျောင်လွှာ)ဖုံႏခရာႏယို တွက်ထူႏရမ်ꩻလꩻနွောင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။

၄။ သုံꩻတောမ်ႏတျာႏမေႏတဲင် ထိုမ်ႏနယ်ꩻ ။

ထောင်ထွားလွေꩻ ခမ်ႏဖာႏဟံႏ မူလကအောဝ်ႏထွူ တျာႏမေႏဓါတ်အာႏ ပြောင်ꩻလုဲင်ႏပုံႏတယောဝ်း ၊ အောဝ်ႏဟံႏလောင်း အွဉ်ႏစွꩻလင်ꩻ တျာႏမေႏဓါတ် ဟံႏဖဲ့ꩻလ(ဟံႏကို)သူꩻတွော့ꩻ ဆွမ်ꩻဆွုမ်ႏချာတျာႏမေႏဖုံႏတဲင် ထောင်ထွားလွေꩻနယ်ꩻနေးတယောဝ်း ဓါတ်သတ္တုဖုံႏ အောဝ်ႏနဲ့ အဲဉ်ထောဝ်းနဲ့ ယူႏရမ်ꩻလꩻနွောင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။

ကွပ်နောဝ်ꩻမꩻတဲင် အဆုဲင်ꩻသွတ်ꩻအချုပ် နိဂုံးချုပ်အနေႏ မိဉ်ႏဒေါ့ꩻဗာႏနောဝ်ꩻ ဘူမိရူပဗေဒပညာႏယို လုဲင်းလွဉ်ꩻငါႏ ယော့ဆွုံးငါႏ နောဝ်ꩻသွူ။ သိပ္ပံပညာႏအနေႏ မိဉ်ႏထောင်ထွားနောဝ်ꩻ ဘူမိဗေဒ တောမ်ႏ ရူပဗေဒ ဘာႏသာႏနီစားယို ထောင်ထွားဗာႏတဲင် သꩻဝင်ႏစာꩻခရာႏတန်ဒျာႏနောဝ်ꩻသွူ။ ကထိုမ်ႏ ရေနံ ၊ သတ္တု ဖုံႏယိုလဲ့ သုံꩻအီလꩻတဲင်တွော့ꩻ ကထွာ စီꩻပွာꩻရေꩻသား သတ္တုအောင် ရေနံအောင် ကထိုမ်ႏသားဖုံႏအတာႏ ထွာအစွဲအကမ်းတဲင် ယိင်းသꩻဝင်ႏစာꩻ ယိင်းမဲဉ်သေခရာႏတန်ဒျာႏ နောဝ်ꩻသွူ။