Emilio Aguinaldo

Si Emilio Aguinaldo y Famy, Pinangaki kan 22 Marso 1869 nagadan sa edad na 94 anyos kan 6 Pebrero 1964.[1] Si Emilio Aguinaldo iyo ang inot na presidente kan Inot na Republika kan Filipinas, na saiyang itinugdas kan Hunyo 12, 1898 kun sain dineklara niya an katalingkasan kan nasyon dawa ngani dai ini binisto kan gobyernong Amerikano.[2] [3]

His Excellency Emilio Aguinaldo
Portrait of Aguinaldo, c. 1921
1st President of the Philippines
Termino Enero 23, 1899 – March 23, 1901
Prime Minister	Apolinario Mabini (Jan 23 – May 7, 1899) Pedro Paterno (May 7 – November 13, 1899)
Suminunod ki	Katongdan natogdas pa sana
Sinundan ni	Katongdan hinale' na Officially Manuel Quezon (as President of the Philippine Commonwealth in 1935)
President of the Revolutionary Government of the Philippines
Termino Hunyo 23, 1898 – Enero 22, 1899
Prime Minister	Apolinario Mabini (January 21 – 22, 1899)
Suminunod ki	Katongdan natogdas pa sana
Sinundan ni	Katongdan hinale' na (Revolutionary government superseded by the First Philippine Republic)
Diktador kan Filipinas
Termino Mayo 24, 1898 – Hunyo 23, 1898
Suminunod ki	Katongdan tinogdas pa sana
Sinundan ni	Katongdan hinale' na
President of the Biak-na-Bato
Termino Nobyembre 2 – Desyembre 14, 1897
Bise Presidente	Mariano Trias
Suminunod ki	Katongdan tinogdas pa sana
Sinundan ni	Katongdan hinale' na
President of the Tejeros Revolutionary Government
Termino Marso 22 – Novyembre 1, 1897
Bise Presidente	Mariano Trias
Suminunod ki	Katongdan tinogdas pa sana
Sinundan ni	Katongdan hinale' na (Tejeros government superseded by the Republic of Biak-na-Bato)
Personal na mga detalye
Kamundagan	(1869-03-22)Marso 22, 1869 Kawit, Cavite, Captaincy General of the Philippines
Kagadanan	Pebrero 6, 1964(1964-02-06) (edad 94) Quezon City, Philippines
Lulubngan	Aguinaldo Shrine, Kawit, Cavite
Partido politikal	See footnote
Agom	Hilaria del Rosario-Aguinaldo (1896–1921) María Agoncillo (1930–1963)
Mga aki	5
Alma mater	Colegio de San Juan de Letran
Trabaho	Pulitiko Military leader
Awards	Philippine Legion of Honor Quezon Service Cross
Relihiyon	Katoliko Romano later Philippine Independent Church
Lagda
Military service
(Mga) gaha	"Kapitan Miong" "Heneral Miong" "El Caudillo" "Magdalo" "Hermano Colon"
Allegiance	First Philippine Republic Republic of Biak-na-Bato Katipunan (Magdalo)
Serbisyo/sangay	Philippine Revolutionary Army
Mga taon kan serbisyo	1897–1901
Ranggo	Minister/Field Marshal / Generalissimo
Battles/wars	See battles Philippine Revolution  • Kawit revolt  • Battle of Imus  • Battle of Talisay  • Battle of Binakayan  • Battle of Pateros  • Battle of Zapote Bridge  • Battle of Silang  • Battle of Perez Dasmariñas  • Battle of Naic  • Retreat to Montalban  • Battle of Aliaga  • Battle of Alapan Spanish–American War  • Battle of Manila (1898) Philippine-American war  • Battle of Manila (1899)  • Battle of Marilao River
Footnotes:

Kaamayan kan buhay asin karera

Siya an ikapito sa walong aki kan mag-agom na si Crispulo Aguinaldo asin Trinidad Famy. An ama niya, na dugong mestisong Insik, nagin gobernadorcillo (Poon nin Banwaan). An pamilya niya sinasabing gantad sa buhay. Namundag siya sa Cavite El Viejo (ngonyan Kawit, Cavite na.).

Nag-adal siya sa lugar ninda kan saiyang elementarya asin sa segundarya duman siya sa Colegio de San Juan de Letran. Pero sa ika-3ng taon niya igdi, nagpaulì siya sa Cavite ta tinabangan na lang niya an saiyang ina (na medyo harap na), sa pagpadalagan kan saindang mga omahan.

Sa edad sanang 17 anyos, nagin siyang cabeza de barangay kan Binakayan, an pinakamauswag na baryo kan Cavite el Viejo. Sa katungdan na ini, sinerbehan niya nin walong taon mga kabaryo niya. Siya man naglaog sa negosyong pagbyahe sa kadagatan asin nakakadangtol pa siya hanggan sa Sulu Archipelago.

Huli sa pwersa kan Maura Law na pinasar kan 1883, an mga gobyerno sa mga burubanwaan pinagreorganisar nganì magin ini mas pusog asin mapakarhay an pagadministrar asin an gobernadorcillo inapod nang capitan municipal kan taon 1895. Si Aguinaldo an pinaka-enot na capitan municipal (alkalde) kan Cavite el Viejo.

Pamilya

An inot niyang agom iyo si Hilaria del Rosario (1877-1921) asin igdi igwa siyang limang aki (Miguel, Carmen, Emiliom,Jr., Maria asin Cristina). An ika-2 niyang agom iyo si Maria Agoncillo.

Dakol kan mga sadiring tawo niya nagin mga prominente asin darakulang katungdan an kinarapotan. Si Cesar Virata, sobrino niya sa tohod, nagin primer ministro (1981-1986) kan Filipinas. Si Ameurfina Melencio-Herrera na saiyang makuapo, nagin Katuwang na Hokom sa Korte Suprema. An makuapo niya sa bitis na si Joseph Emilio Abaya nagtukaw man bilang Representante sa ika-13 asin ika-14ng Kongreso.

An rebolusyon sa Filipinas

Sa edad na 27, siya nag-ayon asin mismong pinasumpa ni Andres Bonifacio sa Katipunan, sarong hilom na kabunyogan na an katuyohan iyo an pagpatalsik kan mga Kastila sa poder sa pwersa nin hamo asin an pagtogdas nin talingkas na Filipinas. Pagbali niya igdi sa lindong ni Hen. Baldomero Aguinaldo siya sarong tenyente asin sa laog sana nin pirang bulan nagsakat siya sa ranggong heneral. Sa tinipon na kusog nagaabot 30,000 si Aguinaldo temporaryong napalukmo an mga Kastila sa Kaminalaan asin ibang kataraid na probinsya. Huli kaini an pangaran niya luminataw na maray asin an liderato niya iyo na an binibisto sa Kabite mala ta naapod na an grupo niya duman Magdalo.

An paglataw ni Aguinaldo nagbunga na nin duwang sentro nin liderato, na an sa ibong man iyo an liderato ni Bonifacio na ngapit an grupo niya naapod man na Magdiwang.

Ngani mabugkos an duwang grupo, pinagmarhay ni Bonifacio mag-apod nin kumbensyon. Hinasì ini sa Tejeros, Cavite lugar na hayag na balwarte ni Aguinaldo. Duman sa pagtiripon kan duwang grupo, na naapod na Kumbensyon sa Tejeros, naagaw ni Aguinaldo an liderato. Siya an nabotohan kan mayorya na Pamayo kan bagong gobyerno rebolusyonaryo na iyo an nagsalida sa Katipunan. Si Bonifacio napili na sana na Sekretaryo kan Interior. Alagad, ini kinwestyon pa kan sarong suportador ni Aguinaldo, si Daniel Tirona. Sabi ni Tirona kulapos sa adal si Bonifacio kaya bakong maninigo na magkapot kan siring na katongdan.

Huli kaining pan-iinsulto, nag-balinghaw na si Bonifacio asin dineklarar na nulo asin mayong saysay an Kumbensyon. Nahigingan kan grupong Magdalo na si Bonifacio nagbibilog nin suway na gobyerno. Huli ta totoo makakaraot na gayo ini sa rebolusyon, si Bonifacio pinagbista in absensya kan sarong tribunal militar asin nakua na may sala nin pagpasaluib {pagtraydor}. Sinentensyahan siya nin kagadanan.

Nabagat siya asin an saiyang mga kabwan sa Indang, Cavite na kun sain sa ralaban na-erido siya nin marara. Kinumpirmar ni Aguinaldo an sentensya saiya kan siya masikop, dinara siya sa kabukidan nin Buntis, Cavite, asin duman, kadamay an saiyang tugang si Procopio, binaradil kan tauhan ni Aguinaldo. Nangyari ini Mayo 10, 1897. An mga pangyayaring ini nagkurit na gayo kan pagkasiriblag kan mga boot asin pwersa kan si mga Katipunero manta na sa panahon na idto nagdudurulag na sa Aguinaldo ta maigot nang nagaatake an mga Kastila.

Huli ta naghihigot na an pangangatake kan Kastila asin pigrurusô na an pwersang Katipunero sa kabukidan, si Aguinaldo napiritan nang akoon an areglo kan mga Kastila. Napapirma siya sa inaapod na Pakto sa Biak-na-Bato (Desyembre 14, 1897)na kun saen sa mga kundisyon mapundo na sinda paglaban, masuko kan saindang mga armas, asin an liderato matulas kan sadiri ninda sa ibang nasyon, an mga Kastila tatawan sinda nin indemnipikasyon na $800,000, asin duduholan nin amnistiya an gabos na nagtumang sa gobyernong Kastila.

An $400,000 (kwartang Mehikano) tinao saiya paenot na bayad. An balanse itatao sa pag-utob kan ibang mga kundisyon. Si Aguinaldo asin pili kan pag-iriba niya, nagpaHongkong kun sain ginamit mansana an pirak na tinao kan mga Kastila sa pagbakal nin dagdag na armamento.

Si Emilio Aguinaldo

Si Emilio Aguinaldo pasakay sa USS Vicksburg kan siya nasikop kan mga Amerikano, 1900

An harong ni Hen. E. Aguinaldo sa Cavite, Filipinas

An karwahe ni Aguinaldo nakasaray sa Museo nin Barasoain, Bulacan

Pagsakop kan Amerikano

Kan buminungkaras an Gera Espanyol-Amerikano, nakita niya an posibilidad na pwede nang makamit an katalingkasan kan Filipinas sa pigsaboot niyang makukuang tabang sa Amerika. Kaya kan Mayo 19,1898 patago siyang buminalik sa Pilipinas. Nagtabang an mga rebolusyonaryo sa mga Amerikano na mapatalsik an mga Kastila. Asin inaprobetsahan niya an sitwasyon. Daing duwa-duwa dineklara niya an pagtogdas kan enot na Republika kan Filipinas kan Hunyo 12, 1898. Sa Kumbensyon sa Malolos (Enero 1, 1899) na nagpanday kan inapod na Konstitutusyon sa Malolos siya an napiling Presidente. Dai ini binisto kan Estados Unidos ta iba an kaisipan kan mga Amerikano, mala ta luway-luway nagkanap na sa ibang parte kan nasyon sa pagsakop.

Kan malinaw na nadaog an Espanya kan Estados Unidos, sa sarong Kasunduan na inapod Tratado de Paris, ilinito na kan mga Kastila an pagrorogaring kan Filipinas sa Estados Unidos. Napirmahan ining Kasundoan na ini kan duwang nasyon kan Des. 10, 1898 asin syempre dai kabali igdi sa urulay an mga Pilipino.

Sa sitwasyon na siring mayong mapilian an pwersa ni Aguinaldo kundi makipagsabatan nin kusog laban sa mga bagong mananakop na Amerikano. Kan Peb. 1, 1899 si Hen. Aguinaldo, nagdeklara nin guerra laban sa pwersang Amerikano. Nasikop siya kan Marso 23, 1901 asin nagsumpa siya nin lealtad sa gobyernong Amerikano.

Kwartang papel nakaladawan si Emilio Aguinaldo

Si Aguinaldo nagbalik sa pribado nang pamumuhay. Alagad, pag-eleksyon kan 1935 kan itindog an Kumonwelt kan mga Amerikano, siya nagkandidato para presidente. Nadaog siya ni Manuel Quezon.

Paglaog kan mga Hapon sa Filipinas asin pagpoon kan Ika-2ng Gerang Pangkinaban, si Aguinaldo nagparataram sa radyo na hayag kampi siya sa Hapon asin hinuhurot na an mga tawo magtabang na sa gobyerno ni Jose Laurel na iyo kaidto an pinatukaw kan Hapon komo presidente. Sa saiyang pagdiskurso sa radyo pinakiulayan niya pa an mga Amerikano na dai na maglaban ngani "dai na magkawsang ratak sa mga bagongtawo kan Pilipinas."

Pakatapos kan guerra, siya tinoklo' asin kinonkon sa Kulongan sa Bilibid sa kargong pagpasaluib (pagtraydor) asin pagkolaborar sa kaiwal. Pinaluwas siya sa karsel kan magdeklarang amnistiya heneral an bagong gobyerno.

Kan si Elpidio Quirino na an presidente kinua siya na magtukaw (1950) sa Konseho de Estado nin ssrong termino. Sa kagurangan niya, maogma niyang nasaksi kan si Presidente Diosdado Macapagal ipig-isog an pagrokyaw kan Aldaw nin Katalingkasan kan Filipinas sa Hunyo 12. Nagadan siya atake sa puso diyan sa Veteran's Memorial Hospital, sa Manila kan taon 1964 sa edad na 95.

Hihilngan

• An Deklarasyon kan Katalingkasan, Hunyo 12, 1898
• An Kasunduan kan Paris, Desyembre 10, 1898

Mga panluwas na takod

• Andres Bonifacio
• The World of 1898- The Spanish-American War: Emilio Famy Aguinaldo