Махатма Ганди битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Политик
 |Имя=  Махатма Ганди
 |Оригинал имени   =  મહાત્મા ગાંધી   
 |Изображение= Mohandas K. Gandhi, portrait, 1946.jpg 
 |Ширина           = 
 |Описание изображения= 
 |Имя при рождении = Мохандас Карамчанд Ганди
 |Псевдонимы       = 
 |Место рождения   = Британ һиндостаны, Бомбей президентлығы, Порбандар
 |место смерти         = Һиндостан, Нью-Дели
 |Профессия            = 
 |Образование      = 
 |Учёная степень   =  
 |Национальность   = гуджартлы  
 |Мать              = Путлибай
 |Супруга           = Кастурба Ганди
 |дети                 = Харилал Ганди (1888—1948)<br />Манилал Ганди (1892—1956)<br />Рамдас Ганди (1897—1969)<br />Девдас Ганди (1900—1957)
 |Партия           =  
 |Основные идеи    = [[гандизм]], [[сатьяграха]]
 |Род деятельности =  сәйәси эшмәкәр, фәйләсуф
 |Награды          = {{Орден Компаньонов Оливера Тамбо (золотой)}}
 |Сайт             = 
}}
{{Индуизм}}

'''Моханда́с Карамча́нд «Маха́тма» Га́нди''' ({{lang-gu|મોહનદાસ કરમચંદ (મહાત્મા) ગાંધી}}, {{lang-hi|मोहनदास कर्मचन्द (महात्मा) गान्धी}}, {{lang-en|Mohandas Karamchand "Mahatma" Gandhi}} {{Audio-IPA|Mohandas Karamchand Gandhi pronunciation 3.oga|[ˈmoːɦənd̪aːs ˈkərəmtʃənd̪ ˈɡaːnd̪ʱi]}}; [[2 октябрь]] [[1869]], Порбандар, Гуджарат — [[30 ғинуар]] [[1948]], [[Нью-Дели]]) — [[Һиндостан]]дың [[Бөйөк Британия]]нан бәйһеҙлеге өсөн көрәшкән етәкселәренең һәм идеологтарының береһе. Уның көс ҡулланмау (сатьяграха) фәлсәфәһе тыныс үҙгәрештәр яһаусы хәрәкәттәр өсөн йоғонтоһо ҙур була.

== Биографияһы ==
Уның исеме Һиндостанда изгеләр рәтендә иҫәпләнә. Милләттең рухи етәксеһе Махатма Ганди бар ғүмерен илде төрлө дини өҙгөләүҙәрҙән ҡурсауға бағышлай. Һуңғы йылдарҙа уның ҡорбанына әүерелә.

Ганди сауҙагәрҙәр ғаиләһенән сыҡҡан. Уның атаһы Карамчанд Ганди ([[1822]]—[[1885]]) йылдарҙа дивандың Порбандарҙағы баш министры булып торған.

Гандиҙар ғаиләһендә бар дини йолалар ҙа башҡарылған. Бигерәк тә уның әсәһе Путлибай ныҡ дини кеше булған. Храмдарҙағы табыныуҙар, ураҙалар, ҡатмарландырылған вегетарианлыҡ, дини (индустар тураһында) китаптар уҡыу, дин темаларына вәғәздәр — йәш Гандиҙың ғаиләһе өсөн рухи тормошҡа әүерелгән.
{|align="center"
 |-valign="top"
 |[[Файл:Gandhi South-Africa.jpg|thumb|center|160px|Ганди Көньяҡ Африкала (1895)]]
 |[[Файл:Gandhi and Kasturbhai 1902.jpg|thumb|center|160px|Мохандас Ганди һәм уның ҡатыны Кастурбай (1902)]]
|}

Ата-әсәһе уны 13 йәшендә йәштәш ҡыҙыҡайға өйләндергән. Был ғаилә бюджетына экономия булһын өсөн эшләнә. Сөнки ошо көндә үк ике туған ағаһына ла никах үткәрелә. Уларҙың дүрт улдары тыуа: Харилал ([[1888]]—[[1949]]), Манилал ([[28 октябрь]] [[1892]]—[[1956]]), Рамдас ([[1897]]—[[1969]]) һәм Девдас ([[1900]]—[[1957]]). Хәҙерге Неру-Ганди династияһы вәкилдәре уларҙың вариҫтарына ҡарамай. Уның өлкән улы Харилал эскән, аҙғын тормош алып барған, бурысҡа батҡан, бер нисә тапҡыр динен үҙгәрткән; бауыр сиренән вафат булған. Атаһы унан баш тартҡан. Башҡа улдары атаһының тарафдаштары һәм Һиндостандың азатлығы өсөн әүҙем көрәшселәр булған. Девдас исемле улы, ғаиләләренең дини яҡтан ҡапма-ҡаршы яҡта тороуына ҡарамаҫтан, 1933 йылда Һиндостан милли конгресы етәкселәренең береһе, Гандиҙың ялҡынлы тарафдашы, милли батыры Раджаджиҙың ҡыҙы Лакшиға өйләнә.

19 йәшендә Мохандас Ганди [[Лондон]]ға юридик белем алыу өсөн йүнәлә. [[1891 йыл]]да уҡыуын тамамлағас, кире Һиндостанға ҡайта. Тик ватанында уның һөнәри эшмәкәрлеге кәрәк булмай. Ул Көньяҡ Африкаға эшләргә китә. Унда индеецтарҙың хоҡуҡтары өсөн көрәш юлына баҫа. Ул унда беренсе булып көрәш өсөн көс ҡулланмау (сатьяграха) сараһын ҡуллана. Уның тормошҡа ҡарашын формалаштырыуҙа Бхагавадгита, шулай уҡ Генри Дэвид Торо һәм [[Толстой Лев Николаевич|Л. Н. Толстоойҙың]] идеялары ярҙам иткән.(Толстой менән ул хатлашып торған)<ref name=tolstoy>[http://dwardmac.pitzer.edu/Anarchist_Archives/bright/tolstoy/lettertogandhi.html  Письма Льва Толстого Ганди] {{ref-en}}</ref>). Ганди үҙе ирланд патриоты Майкл Девиттың идеяларын да таныған<ref name="mat">{{cite news | url=http://thetimes-tribune.com/opinion/editorials-columns/guest-columnists/irish-patriot-left-worldwide-mark-1.1459404 | title=Irish patriot left worldwide mark | date=17 March 2013 | agency=Scranton Times Tribune | accessdate=2013-05-14 | author=Dailey, Lucia | location=Scranton, Pa.}}</ref>.

1915 йылда К. М. Ганди Һиндостанға ҡайта, һәм дүрт йылдан һуң илде Британияның колониаль хакимлығынан азат итеү көрәшенә ҡушыла. 1915 йылда атаҡлы һинд яҙыусыһы, әҙәбиәт буйынса нобель премияһы лауреаты Рабиндранат Тагор Мохандас Гандиға ҡарата тәүләп «Махатма» (dev|महात्मा) — «бөйөк йән» титулын ҡулланған. Сам Ганди, аскет булараҡ, титул мине күңелһеҙләдерә тигән. Һиндостан милли конгресы лидерҙарының береһе Тилак, үлеме алдынан, уны үҙенең вариҫы тип иғлан итә.

== Махатма Гандиҙың сәйәси ҡараштары ==
[[Һиндостан]]дың бойондороҡһоҙлоғо өсөн көрәштә Махатма Ганди көс ҡулланмай ҡаршы тороу {{comment|алымын|методын}} файҙаланған: айырым алғанда, уның инициативаһы менән һиндтар британ тауарҙарына һәм учреждениеларға {{comment|бойкот|мөнәсәбәттәрҙе өҙөү}} иғлан иткән, шулай уҡ күрәләтә байтаҡ закондар боҙолған. 1921 йылда Ганди Һиндостан милли конгресын етәкләгән, ә һуңынан, башҡа партия етәкселәренең милли азатлыҡ хәрәкәтенә ҡарата позициялары тап килмәүе арҡаһында, 1934 йылда унан китә.

Уның каста тигеҙһеҙлеге өсөн килешмәүсән көрәше киң билдәле. «{{comment|Тейелгеһеҙлек|неприкасаемость}} ҡыуыла икән, ул тулыһынса {{comment|ғибәҙәтхана|храм}}нан да, тормоштоң башҡа сфераларынан да ҡыуылырға тейеш».

Ганди тейелгеһеҙҙәрҙе дискриминациялауҙы донъяуи закондар ярҙамында туҡтатырға уйлаған. Ул тейелгеһеҙлек институты индустарҙың {{comment|бергә йәшәү|единобытие}} принцибына ҡаршы килә, тип аңлатҡан һәм шулай итеп һинд йәмғиәтен тейелгеһеҙҙәр ҙә, башҡа һиндтар кеүек үк, тиң хоҡуҡлылар тигән төшөнсәне һеңдерергә тырышҡан. Башҡа төрлө тигеҙһеҙлек менән бер рәттән Гандиҙың тейелгеһеҙлеккә ҡаршы көрәшенең дини нигеҙе лә булған: Ганди, кешеләрҙең барыһына ла, уларҙың раса, каста, этник һәм дини-общинаһы айырымлығына ҡарамаҫтан, иң тәүҙә тыумыштан бүләк ителгән {{comment|илаһилыҡ|божественная природа}} хас.

Шуға ярашлы, тейелгеһеҙҙәрҙе ул хариджандар — хоҙай балалары тип йөрөтә башлаған. Хариджандарҙы дискриминациялауҙы юҡ сығарыу маҡсатында, Ганди өлгө күрһәткән: ул хариджандарҙы үҙенең ашрамына яҡынайтҡан, улар менән бер табында ашаған, өсөнсө класлы вагондарҙа йөрөгән, уларҙы яҡлап аслыҡ иғлан иткән. Әммә ул тейелгеһеҙҙәрҙең ижтимағи тормоштағы айырымлығын, уларға учреждениеларҙа, уҡыу йорттарында, закон сығарыу органдарында урын өсөн көрәште танымаған. Ул тейелгеһеҙҙәрҙе йәмғиәттә, милли азатлыҡ хәрәкәтендә айырып ҡарауға ҡаршы булған.

Ганди һәм тейелгеһеҙҙәр лидеры доктор Амбедкар араһында уларҙы башҡа касталар менән тиңләштереү мәсьәләһенә ҡарата килешмәүсән ҡараштары фаш ителә. Ганди үҙенең оппонентын хөрмәт итә, ләкин Амбедкарҙың радикаль ҡараштары һинд йәмғиәтенең тарҡалыуына килтерер тип иҫәпләй. [[1932 йыл]]да Ганди аслыҡ иғлан иткәнлектән, Амбедкар уның менән күпмелер дәрәжәлә килешһә лә, Ганди тейелгеһеҙлеккә ҡаршы көрәштә Амбедкар менән берләшә алмаған.

Ганди, конструктив программа иғлан итеп, уны тормошҡа ашырыу маҡсатында, бер нисә ойошма булдырған. Иң әүҙем ойошмалары: «Чарка Сангх» һәм «Хариджан Севак Сангх». Әммә Ганди тейелгеһеҙҙәрҙең хәлен тамырынан үҙгәртә алмаған, һәм был хәл уны ауыр хафаға һалған. Шулай ҙа уның тейелгеһеҙлек мәсьәләһендәге ҡараштарының Һиндостандағы сәйәси мәҙәниәткә һәм сәйәси аңға йоғонтоһо бәхәсһеҙ. Һиндостандың тәүге конституцияһында рәсми рәүештә тейелгеһеҙҙәрҙе дискриминациялауҙы тыйыу тураһында яҙылып ҡуйылған икән, был Гандиҙың данлы эше.

Оҙаҡ йылдар дауамында Ганди көс ҡулланмау принцибын эҙмә-эҙлекле яҡлаусы булған. Әммә Ганди ҡараштарын етди һынауға дусар итерлек ситуация килеп сыҡҡан. Көс ҡулланмау принцибы {{comment|Һиндостан милли Конгресы|ИНК}} тарафынан Һиндостандың азатлығы өсөн көрәшкә ҡарата ла ҡабул ителһә лә, тышҡы агрессиянан һаҡланғанда Конгресс был принципҡа таянмаған.

Яҡынса 1938 йылғы мюнхен кризисы осоронда, һуғыш сығыу ихтималлығы менән бәйле, тәүләп был мәсьәлә ҡалҡып сыға. Әммә кризис тамамланыу менән был һорау юҡҡа сыға. 1940 йылдың йәйендә Ганди һуғышҡа мөнәсәбәт буйынса был һорауҙы яңынан Конгресс, шулай уҡ киләсәктә бойондороҡһоҙ Һиндостандың тышҡы сәйәсәте алдында ҡуя. Конгрестың башҡарма комитеты көс ҡулланмау принцибын тәрәнгә йәйелдереү мөмкин булмауын әйтә. Был мәсьәлә буйынса Ганди һәм Конгресс араһында өҙөклөк барлыҡҡа килә. Әммә ике ай үтеүгә Һиндостандың киләсәктәге тышҡы сәйәсәтенә ҡарата Конгресс позицияһын {{comment|аныҡлау|аныҡлау}} сығарыла (һуғышҡа мөнәсәбәт буйынса бер һүҙ ҙә әйтелмәй). Унда, Конгрестың Башҡарма комитеты «сварадж өсөн көрәштә көс ҡулланмау сәйәсәтенә һәм тәжрибәһенә генә түгел, ләкин ирекле Һиндостанда ниндәй дәрәжәлә ҡулланыуы мөмкинлегенә ҡарап, ныҡлы ышана», тип әйтелгән була, «ирекле Һиндостан дөйөм ҡоралһыҙландырыуҙы бөтөн көсө менән хуплар һәм был тәңгәлдә бар донъяға өлгө күрһәтер. Был инициативаны тормошҡа ашырыу тышҡы факторҙарға, шулай уҡ эске шарттарға ҡотолғоһоҙ рәүештә бәйле, ләкин дәүләт, көсөнән килгәнсе, ҡоралһыҙландырыу сәйәсәтен тормошҡа ашырыу өҫтөндә эшләйәсәк…». Был формулировка {{comment|юл ҡуйышып килешеүле|компромислы}} була, ул Гандиҙы ҡәнәғәтләндермәй, әммә Конгрестың позицияһын тап шулай белдереү менән ризалаша.

[[1921 йыл]]да Ганди Һиндостан милли конгресын етәкләй, һәм [[1934 йыл]]да башҡа партия етәкселәре менән милли-азатлыҡ хәрәкәтенә ҡараштары айырымланғанлыҡтан, был вазифаһынан китә. 1939 йылдың ғинуарында Ганди Свами Бхаратананда менән бергә, Аундх раджаның үҙенең биләмәһендә республика (Аундх эксперименты) иғлан итеүенә ирешәләр. Ганди һәм Бхаратананда Свами яҙған «Ноябрь декларацияһы» — республиканың тәүге конституцияһы була. Һуңынан ул Һиндостан конституцияһын төҙөгәндә файҙаланыла. 

[[1947 йыл]]да Британия Һиндостанының ике өлөшкә — индуистар өҫтөнлөк иткән Һиндостанға һәм мосолман Пакистанына бүленеүенә ҡаршы була. Бүленгәндән һуң мосолмандар һәм индуистар араһында ҡаты көрәш тоҡана. Ганди көс ҡулланыу мәғәнәһеҙ икәнлеген иҫбатларға тырыша, ләкин күрәһең уны бер кем дә ишетмәй. Милләт-ара ыҙғышты туҡтатыр өсөн Махатма Ганди 1948 йылдың ғинуарында аслыҡ иғлан итә. Был милләттәр араһындағы ыҙғышты туҡтата.

== Гандиға һөжүм итеү һәм уны үлтереү ==
Әммә Ганди индус һәм мосолмандарҙың өлөшләтә ярашыуына ғына өлгәшә ала. Ҡайһы бер индус милли ойошмалары көрәште дауам итергә тигән ҡарар ҡабул итәләр. Әммә Делиҙа Махатма Ганди абруйы уларға ҡаршы тора. Шуға күрә «Хинду Махасабха» лидеры, {{comment|Мумбай|Бомбей}} миллионеры Винаяк Дамодар Саваркар Гандиҙы индустарҙың «мәкерле дошманы» тип иғлан итә, ә уның көс ҡулланмай көрәшеү ысулын әхлаҡһыҙ гандизм, ти. Саваркар һинд халыҡтары араһында ҙур ихтирам яулаған фәйләсуфты юҡ итергә ниәтләй. 1947 йылда ул террористик төркөм булдыра. Индуистарҙың тармаҡлы экстремистик {{comment|йәшерен һүҙ беркетеүе|заговоры}} һөҙөмтәһендә [[1948 йыл|1948 йылдың 30 ғинуарында]] Ганди үлтерелә.

== Иҫтәлеген мәңгеләштереү ==
* Радж Гхат
* Махатма Гандиға мемориаль һәйкәл. 1997 йылда Һиндостандың бәйһеҙлеге көнөн билдәләгән ваҡытта АҠШ-та Махтама Гандиға һәйкәл ҡуйыу тураһында ҡарар сығарыла.<ref>[http://www.indianembassy.org/gandhi/memorial.htm About the Mahatma Gandhi Memorial]</ref>
* МахтамаГандиға арналған мемориаль-һәйкәлдәр донъяның күп кенә ҡалаларында ҡуйылған:[[Нью-Йорк]], [[Атланта (Джорджия)|Атланта]], [[Сан-Франциско]], Питермарицбург, [[Мәскәү]], Гонолулу, [[Лондон]], Алма-Аты, [[Дүшәнбе]] һ. б.
* [[Улан-Батор]]ҙа Махатма Ганди урамы бар. Ул урамда шулай уҡ Гандиға һәйкәл ҡуйылған.
* М. Ганди иҫтәлегенә күп кенә илдәрҙә почта маркалары сығарылған.

<center><gallery perrow=4 widths=180 heights=180>
Файл:Gandhi Commons.jpg|Mahatma Gandhi São Paulo, Brasil, Gautam Pal һәйкәле</small>
Файл:ALAMahatma.jpg|<small>П Алма-Аталағы Гандиҙың һәйкәле</small>
Файл:Mahatma Gandhi 10 Rupees.jpg|<small>Һиндостандың билдәле маркаһы.Гандиҙың фотоһы. 1948 йыл. 10 руппий.</small>
Файл:The Soviet Union 1969 CPA 3793 stamp (Mahatma Gandhi).jpg|<small> М. Гандиҙың 100 йыллыҡ юбилейына бағышланған почта маркаһы.[[СССР]], 1969, 6 [[Тин|тин]] (ЦФА 3793, Скотт 3639)</small>
Файл:Stamp of Kazakhstan 100.jpg|<small>[[Ҡаҙағстан]]дың почта маркаһы, 1995 йыл</small>
</gallery></center>

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Роллан Ромен'' [http://www.krotov.info/libr_min/17_r/rol/lan_01.htm «Махатма Ганди»] (1924) — Собрание сочинений, т. XX, — Л.: «ГИХЛ», 1936
* ''Рославлев У.'' Гандизм. — М.: Соцэкгиз, 1931
* ''Датта Д.'' Философия Махатмы Ганди / Пер. с англ. А. В. Радугина. — М.: Изд-во иностр. лит., 1959
* ''Намбудирипад Е. М.'' Махатма Ганди и гандизм. — М.: Изд-во иностр. лит., 1960
* ''Комаров Э. Н., Литман А. Д.'' Мировоззрение Мохандаса Карамчанда Ганди. — М.: Наука, 1969
* ''Мартышин О. В.'' Политические взгляды Мохандаса Карамчанда Ганди. — М.: Наука, 1970
* Бессмертный лотос: Слово об Индии / Сост. А. Сенкевич. — М.: Мол. гвардия, 1987
* Открытие Индии: Философские и эстетические воззрения Индии XX в. / Пер. с англ., бенг. и урду; Редкол.: Э.Комаров, В.Ламшуков, Л.Полонская и др. — М.: Худож. лит., 1987
* ''Горев А. В.'' [http://antimilitary.narod.ru/antology/gandi/gandhi_bio.zip Махатма Ганди] 2-е изд. — М.: «Международные отношения», 1989
* ''Полонская Л. Р.'' [http://antimilitary.narod.ru/antology/gandi/ghandi_polonskaja.htm Махатма Ганди: Смысл жизни. Святой или политический деятель?] // Новая и новейшая история № 4, 1991

== Һылтанмалар ==
* [http://www.ref.by/refs/32/5908/1.html О личности, борьбе и учении М. Ганди]
* [http://german.imdb.com/title/tt0083987/ Gandhi] на [[IMDB]]
* [http://german.imdb.com/title/tt0222012/ Hey Ram] на IMDB
* [http://antimilitary.narod.ru/library.htm Махатма Ганди в проекте «Вне насилия»]
* [http://www.gandhi.ru Страница посвященная Ганди]

[[Категория:Аскеттар]]
[[Категория:Пацифистар]]
[[Категория:Көс ҡулланмау яҡлылар]]
[[Категория:Сторонники опрощения]]
[[Категория:Гандиандар| ]]
[[Категория:Һиндостан милли конгресы ағзалары]]
[[Категория:Һиндостан милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәрҙәре]]
[[Категория:Һиндостан революционерҙары]]
[[Категория:Һиндостан фәйләсуфтары]]
[[Категория:XX быуат фәйләсуфтары]]
[[Категория:Шәхестәр:Этика]]
[[Категория:Һиндостан социалистары]]
[[Категория:Һиндостан мемуарсылары]]
[[Категория:Алфавит буйынса адвокаттар]]
[[Категория:Һиндостан адвокаттары]]
[[Категория:Алфавит буйынса юристар]]
[[Категория:Һиндостан юристары]]
[[Категория:Лондондың Университет колледжы сығарылыш уҡыусылары]]
[[Категория:Үлтерелгән сәйәсмәндәр]]
[[Категория:Атыу ҡоралынан үлгәндәр]]
[[Категория:Көлдәре күккә осоролған кешеләр]]