Эстәлеккә күсергә

Тыва Республикаһы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Рәсәй Федерацияһы субъекты

Тыва Республикаһы
тыв. Тыва Республика

Тыва флагы Тыва Гербы
Тыва Флагы Тыва Гербы

Баш ҡала

Ҡыҙыл

Майҙаны

21-се

- Барлығы
- һыу өҫтө %

168 600 км²
0,5

Халҡы

77-се

- Барлығы
- Тығыҙлыҡ

▲ 316 968 кеше[1] (2010)

1,88 кеше/км²

Федераль округ

Себер Федераль округы

Иҡтисади район

Көнсығыш-Себер

Дәүләт теле

урыҫ теле, тыва теле

Хөкүмәт башлығы

Владислав Ховалыг (ваҡытлыса башҡарыусы)

Бөйөк Хурал закон сығарыу палатаһы рәйесе

Кан-оол Даваа

РФ субъекты коды

17

ISO 3166-2 коды

RU-TY

Сәғәт бүлкәте

KRAT[d] һәм Азия/Красноярск[d][2]
Тышҡы аудиофайлдар
Тыва Республикаһы гимны (тыва телендә)

Тыва Республикаһы (Тыва́, Тува́, тыв. Тыва Республика) — Рәсәй Федерацияһы составындағы Себер федераль округына ҡараған республика. РСФСР составында 1944 йылдың 11 октябрендә ойошторола.

Тыва Республикаһы баш ҡалаһы - Ҡыҙыл ҡалаһы

Себер федераль округына инә, Көнсығыш-Себер иҡтисад районы бер өлөшө булып тора.

РСФСР составына Тыва автономиялы өлкә булараҡ 1944 йылдың 11 октябрендә инә (1961 йылдан — Тыва Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы), һуңынан 1991 йылдың 24 майында республика булараҡ үҙгәртелде.

Дəүлəт телҙере — урыҫ теле, тыва теле. Тожу кожуунында тыва теленең тожу диалекты таралған.

Дәүләт ҡоролошо

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тыва Республикаһы Конституцияға ярашлы дәүләт власы суд, башҡарма һәм закондар сығарыу йүнәлештәренә бүленә.

Башҡарма власть

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡарағыҙ: Тыва Республикаһы Хөкүмәте
Ҡарағыҙ: Тыва Республикаһы Башлығы
Тыва Республикаһы Башлығы — Тыва Республикаһы иң юғары вазифалы кешеһе. Тыва Республикаһы Хөкүмәте етәксеһе. Тыва Республикаһы Хөкүмәте статусы һәм хоҡуғы Тыва Республикаһы Конституцияғы менән билдәләнгән.

Суд власы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тыва Республикаһы суд системаһы составында:

  1. Тыва Республикаһы юғары суды, Рәсәйҙен юғары судының түбәнге инстанция суды
  2. Тыва Республикаһы арбитраж суды , Рәсәйҙен юғары судының түбәнге инстанция суды

Закондар сығарыу власы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡарағыҙ: Тыва Республикаһы Юғары Хуралы
Тыва Республикаһы Парламенты — Юғары Хуралы.

Гимны

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡарағыҙ: Тыва Республикаһы гимны
Ҡарағыҙ: Тыва Республикаһы гимны (1993—2011)
1993 йылдан 2011 йылғаса ғәмәлдә булған гимндын исеме — «Тооруктуг „Долгай“ таңдым» (башҡ. Урман эрбет сәтләүекләр менән тулы (Эрбетле минен тайгам «Долгай»)). Халыҡ йыры. Эшкәртеү авторы — Аяна Самияй ҡыҙы Монгуш.

1993—2011 йылғы гимндың тыва телендә һүҙҙәре
Тооруктуг долгай таңдым

Долганзымза тодар-ла мен
Тос-ла чүзүн малымайны
Доруктурза байыыр-ла мен
Эзириктиг ээр-ле таңдым
Эргилзимзе тодар-ла мен
Эрээн-шокар малымайны
Азыраза байыыр-ла мен

2011 йылдың 11 Урағай көнөндә Тыва Республикаһы Дәүләт гимны тураһында закон үҙгәртелде. Яңы гимны исеме — Мен тыва мен (башҡ. Мин тывамын).

Йәғрәфиәһе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Көньяҡтан һәм көнсығыштан Монголия, төньяҡтан Красноярск крайы, төньяҡ-көнбайыштан Хакас Республикаһы, төньяҡ-көнсығыштан Бүрәт Республикаһы һәм Иркутск өлкәһе, көнбайыштан Алтай Республикаһы менән сиктәш.

Халҡы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Халыҡ һаны — 313 940 кеше (2009), халыҡ тығыҙлығы — 1,86 кеше/ км² (2009). Ҡала халҡы 51,22 % (2009) тәшкил итә.

1959—2002 йылдарҙа Тыва Республикаһының милли составы:

Халыҡ 1959 йыл[3] 1970 йыл[4] 1979 йыл[5] 1989 йыл[6] 2002 йыл[7] 2010 йыл[8] 2021 йыл[9]
Тыва 57,0 % 58,6 % 60,5 % 64,3 % 77,0 % 82,0 % 88,7 %
Урыҫ 40,1 % 38,3 % 36,2 % 32,0 % 20,1 % 16,3 % 10,1 %
Хакас 1,0 % 0,9 % 0,8 % 0,7 % 0,4 % 0,3 % 0,1 %

Административ бүленеше

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тыва Республикаһының административ бүленеше
  1. Бай-тайга кожуун
  2. Барыын-Хемчик кожуун
  3. Чөөн-Хемчик кожуун
  4. Каа-Хем кожуун
  5. Кызыл кожуун
  6. Монгун-Тайга кожуун
  7. Өвүр кожуун
  8. Бий-Хем кожуун
  9. Сүт-Хөл кожуун
  10. Таңды кожуун
  11. Тере-Хөл кожуун
  12. Тес-Хем кожуун
  13. Тожу кожуун
  14. Улуг-Хем кожуун
  15. Чаа-Хөл кожуун
  16. Чеди-Хөл кожуун
  17. Эрзин кожуун

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Росстат. Предварительная оценка численности постоянного населения субъектов Российской Федерации
  2. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  3. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=66
  4. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=78
  5. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=78
  6. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=67
  7. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php?reg=66
  8. ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Дата обращения: 15 июль 2012. Архивировано 1 июнь 2012 года.
  9. ↑ Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года. Дата обращения: 6 ғинуар 2023. Архивировано 30 декабрь 2022 года.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Тыва_Республикаһы&oldid=1277754» битенән алынған