Румындар

Румындар
Үҙ атамаһы	români, ромынь
Һаны һәм йәшәгән урыны
	Барлығы: 23 917 245; Румыния: ; 16 870 000 (перепись 2011); Молдова: ; 192 000; Украина: 150 989; АҠШ: 518 653 ; Израиль: 50 000 этнические румыны, 205 600 румынские евреи; Рәсәй Федерацияһы: 5308; Италия: 604 832 (этнические и эмигранты);
Тел	румынский
Дин	православие, католицизм, протестантизм
Раса тибы	европеоидный
Халыҡ	романоязычные народы
Туғандаш халыҡтар	молдаване, арумыны, мегленорумыны, истрорумыны
Килеп сығышы	валахи, болгары, русины

Румындар (рум. români) — һинд-европа ғаиләһенең роман төркөмөнә ҡараған румын телендә һөйләшкән Европалағы халыҡ. Румынияның. төп халҡы.

Румындарҙың килеп сығышы

Хәҙерге тикшеренеүҙәр ярашлы, фракий нигеҙ һәм Валахияның,Трансильванияның һәм Молдавияның бөтә территорияһындағы славян романизацияланған төрлө булған субстрат. Валахия территорияһында фракия нигеҙ — дакиҙар, Молдавияла — геттар; Валахия территорияһында славян субстраты — көньяҡ славян ҡәбиләләре (болгарҙар), Молдавияла — көнсығыш славяндар (русиндар).

Валах элемент шаҡтай айырылып торған.^[12]. И. Пич , III быуаттан XIII быуатҡа тиклем роман элементы башлыса Марамурешта,Банатта һәм Трансильваниҙа һаҡланып ҡалған, тип иҫәпләй. Ғалимдың билдәләүенсә, роман халҡы Трансильвания Альптарында һәм Банатта күберәк булған.^[13]. Валахия һәм Молдавия территорияларында роман элементы юғалған^[14]. Шулай итеп, ҡабат (XIII быуаттан һуң) Валахия һәм Молдавияның славян-валах халыҡының романизацияһы көньяҡҡтан түгел, ә. Трансильваниянан бара..

X быуаттан византия, славян, ә аҙаҡ венгер сығанаҡтарында «влах», «волох» (ср.-греч. βλαχοι) исемле халыҡ Дунайҙан көньяғына тик XIII быуаттарҙан боронғо Дакия территорияларында, йәғни, Дунай йылғаһының һул яры буйында телгә алына. Румын милләтенең формалашыуы Молдаван кенәзлегенең көнбайыш өлөшөнөң берләшеүе һәм XIX быуаттың 2-се яртыһында Валах кенәзлеге менән бер дәүләт булыуға бәйле — Берләшкән Валахия һәм Молдавия кенәзлеге, һуңынан Румыния тип атала.

1861 йылдың 11 декабрендә Александр Куза Иоан, бер үк ваҡытта Валахия һәм Молдавия хакимы , Румыния милли дәүләт булыуын раҫлаған прокламация баҫтыра^[15]. Валахия һәм Молдавия берләшкән кенәзлеге төҙөгәндән һуң, румыния милләтен рәсмиләштереү процессы 1918 йылда Трансильванияны берләштереү менән тамамлана^[16].

. шулай уҡ ҡарағыҙ : Иҫке Романияның роман халыҡтары

Румын теле

Румын теле (ҡайһы берҙә дако-румын^[17], элегерәк валах, валахо-молдаван теле тип аталв) — роман телдәренең береһе, румындарҙың туған теле. Румынияла рәсми статусҡа эйә, туған тел һәм 90 % халҡтың һөйләш теле, шулай уҡ Молдавияла.

Румын теле тар мәғәнәлә валах теле. XVI быуат аҙағында Трансильванияның румын өлөшөнөң һәм күрше Валахияның әҙәбе теле, ә һуңыраҡ иҫке дәүләттәр, Валахия һәм Молдавияның, дөйөм дәүләт теле, XIX быуатта улар бер дәүләт — Румыния дәүләте булып берләшәләр .

Латин колонистарының диалект Һөйләштәре нигеҙендә барлыҡҡа. Улар Балҡан ярымутрауынан Көнсығышҡа римляндар яулап алғандан һуң күсенәләр..

Румын теле типологик яҡтан һинд-европа ғаиләһендәге көнсығыш роман теленең балҡан-роман төркөмсәһенә инә.. Шул уҡ ваҡытта румын теле — роман төркөмөндә иң үҙенсәлеклеһе, бер нисә телдәр ареал ҡушылдығында контакт телдәр һыҙаттары табылған,, атап әйткәндә, балҡан союзы телдәре^[18].

Румындарҙың дәүләтселек тарихы

XIV быуатта хәҙерге Румыния территорияһында ике феодаль кенәзлеге формалашҡан: хәҙерге Молдавия (баш ҡалаһы Сучава) һәм Валахия (баш ҡалаһы Тырговиште), , улар Ғосман империяһы тарафынан XVI быуатта яулап алыналар. XVI быуатта Трансильвания кенәзлеге бапрлыҡҡа килә (баш ҡалаһы Алб-Джулия), Венгрия власына буйһоноуҙан туҡтай, төрөк солтаны сюзеренитетын ала.

Ғосмандар яулап алған башҡа Балҡан территориялары менән сағыштырғанда, Молдавия, Валахия һәм Трансильвания ҙур автономияны һаҡлап ҡалғандар.

1600 йылда Валахия, Молдавия һәм Трансильвания кенәздәре Михай Храбрый хакимлығы аҫтында берләшкәндәр, ә уны үлтергәндән һуң,генерал Джорджо Бастаның австрия һалдаттары тарафынан буйһондоролғандар.^[19]. Әммә, XVI быуаттағы Молдавия тарихсыһы Мирон Костин яҙыуынса, Молдавия Михай тарафынан баҫып алына, ләкин өс айҙан һуң Молдавия кенәзлеге мунтян хакимы власынан азат ителә, оҙаҡламай ул үлтерелә.

1699 йылда, 1718 һәм 1739 хәҙерге Румынияның төрлө өлөштәре, мәҫәлән, валах Олтения 1718 йылда, Австрия һәм Ғосман империялары араһында бүленгән.

XIX быуаттв Валахия һәм Молдавияла милли-азатлыҡ хәрәкәте йәйелгән. Уның маҡсаты — был кенәзлектерҙе берләштереп, һәм Трансильванияны ла индереп берҙәм дәүләт төҙөү. 1848 йылдағы Революция Дунай кенәзлектәрен дә солғап ала , әммә төрөк-рус интервенцияһы берлектә баҫтырыла. 1859 йылдың 5 февралендә Александр Иоан Куза Валахия кенәзе итеп һайлана, быға тиклем бер нисә аҙна элек Молдавия тәхетенә һайланған була. 1861 йылда ул рәсми рәүештә элек кенәззлектәрҙең берләшеүенә ҡәтғи ҡаршы булған Ғосман Портаһы тарафынан таныла, Һөҙөмтәлә Ғосман суверенитеты аҫтында Берләшкән Валахия һәм Молдавия кенәзлеге төҙөлөүе тураһында иғлан ителә, уны Куза домнитор титулы менән етәкләй.

1877—1878 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышында Румыния Рәсәй яғында һуғыша. 1877 йылдың 9(21) майында парламент Румынияның тулыһынса бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә. 1878 йылғы Берлин конгресы ҡарары менән Румыния үҙ аллы дәүләт булараҡ халыҡ-ара танылыу алған. Ошо уҡ килешеүҙәргә ярашлы, Рәсәй Бессарабияның көньяҡ райондарын биләгән, әммә Румыния алмашҡа быға тиклем Төркиәнеке булған Констанция менән бергә Төньяҡ Добруджаны ала. 1881 йылда Румыния короллеге тип иғлан ителә.

Румын исемдәре

Исем моделе ике киҫәктән тора — асылда, исем һәм фамилиянан тора, өҫтәүенә, аҙаҡҡыһы йыш ҡына исем менән тап килә һәм уларҙы инициалдарҙа ғына айырып була, мәҫәлән, Andrei Ion — I Andrei. Ҡайһы берҙә инициалдар булып атаһының исеме тапшырыла.. Исемдәр башлыса үҙләштерелгән латиндарҙан, гректарҙан, славяндарҙан һәм боронғо еврейҙарҙан . Ion (Ioan китап варианты; урыҫса Иван кеүек, был иң киң таралған ир-ат исеме), nicolae botgrosnicolae, Vasile, Gheorghe, Ilie, petru jelihovschipetru (Petre), Grigore, Constantin, Pavel (неологизм һәм Paul), Alexandru, Simion, Toma, Andrei, Mihai (варианттары менән китап Mihail), Ştefan, Lica, Maria (ҡатын-ҡыҙ исемдәренең иң күп таралғаны), Ana, Elisaveta (Elisabeta), Ioana, Elena, Paraschiva, Vasilica, Ecaterina. Урта быуаттарҙа көньяҡ славян исемдәре үтеп инә: Bogdan, Dobre, Dragu, Dragomir, Neagoe, Pârvu, Radu, Stan, Vlad һәм башҡа бик күптәр. Антиклыҡ менән мауығыу һәм уның бәйле булған, XIX—XX быуаттарҙа антропонимияға ошондай исемдәр «бүләк» бүләк итә: Cicerone, Liviu, Marius, Traian, Virgil (ир-ат исеме); Aurora, Cornelia, Flora, Подвергшихся, Livia, Silvia, Stela, Victoria (ҡатын-ҡыҙҙар исеме) Һуңғы ике быуатта румын теленә үтеп инә Ernest, Jean, Richard, Robert һ. б. Хайуандар атамаларынан барлыҡҡа килгән исемдәрҙе тик урындағы исемдәр, тип һанарға мөмкин (Lupu, Ursu, Mioara, Puica), үҫемлектәр (Bujor, Busuioc, Rodica), байрам (Crăciun, Pascu, Florea, Floarea). Күп ҡатын-ҡыҙ исемдәре ир-ат исемдәренән «а» суффиксы менән яһала. Көнбайыштағы кеүек, модаға ике исемдән торған «Анна-Мария» кеүек ҡуш исемдәр инә.

Галереяһы

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Валахтар
Молдавандар

Иҫкәрмәләр

↑ Результаты переписи 2011 года (рум.) 2016 йыл 18 ғинуар архивланған.
↑ (перепись 2014)()Результаты переписи населения Молдавии 2014 года
↑ Результаты переписи населения Украины 2001 года
↑ American FactFinder - Results (билдәһеҙ). Дата обращения: 15 февраль 2015. Архивировано из оригинала 12 февраль 2020 года. 2020 йыл 12 февраль архивланған.
↑ Statistical Abstract of Israel 2014
↑ Результаты переписи населения России 2002 года 2016 йыл 29 февраль архивланған.
↑ Демографический баланс Италии, 2018 (итал.)
↑ Romanian (билдәһеҙ). Ethnologue. Дата обращения: 13 ноябрь 2014.
↑ Union Latine (билдәһеҙ). Дата обращения: 13 ноябрь 2014.
↑ ^aОбщая сумма в таблице равна 23 688 962 – очень близкое число к 23 681 610, данным Ethnologue 2014 года.
↑ 6-8 Million Romanians live outside Romania's borders (билдәһеҙ). Ziua Veche. Дата обращения: 13 ноябрь 2014.
↑ Бернштейн С. Разыскания в области болгарской исторической диалектологии. Т. I. Язык валашских грамот XIV—XV веков — С. 97
↑ «Zur rumänisch-ungarischen Streitfrage», S. 16; «Ober die Abstammung der Rumänen», S. 198
↑ Бернштейн С. Разыскания в области болгарской исторической диалектологии. Т. I. Язык валашских грамот XIV—XV веков — С. 118
↑ Достян И. С. Формирование национальных независимых государств на Балканах: конец XVIII-70-е годы XIX в. — Наука, 1986—430 с. — С. 311
↑ Этногенез и историческое развитие румынского народа 2020 йыл 15 февраль архивланған. // Народы Зарубежной Европы 2020 йыл 27 февраль архивланған.
↑ Румынский язык // Энциклопедия Кругосвет.
↑ Корлэтяну Н. Г. Исследование народной латыни и её отношений с романскими языками. — М.: Наука, 1974. — 302 с.
↑ Stoica, Vasile. The Roumanian Question: The Roumanians and their Lands. — Pittsburgh: Pittsburgh Printing Company, 1919. — С. 18—19.

Әҙәбиәт

Румыны // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивная копия 29 ноябрь 2014 н Wayback Machine
Бутучело Р К вопросу об этногенезе румын. Процесс . романизации историографические подходы // Петербургские славянские и балканские исследования, Петербург, 2013. № 2. Июль—Декабрь

Һылтанмалар

Румын исемдәре

[1] Результаты переписи 2011 года (рум.) 2016 йыл 18 ғинуар архивланған.

[2] (перепись 2014)()Результаты переписи населения Молдавии 2014 года

[3] Результаты переписи населения Украины 2001 года

[4] American FactFinder - Results (билдәһеҙ). Дата обращения: 15 февраль 2015. Архивировано из оригинала 12 февраль 2020 года. 2020 йыл 12 февраль архивланған.

[5] Statistical Abstract of Israel 2014

[6] Результаты переписи населения России 2002 года 2016 йыл 29 февраль архивланған.

[7] Демографический баланс Италии, 2018 (итал.)

[8] Romanian (билдәһеҙ). Ethnologue. Дата обращения: 13 ноябрь 2014.

[9] Union Latine (билдәһеҙ). Дата обращения: 13 ноябрь 2014.

[10] Общая сумма в таблице равна 23 688 962 – очень близкое число к 23 681 610, данным Ethnologue 2014 года.

[11] 6-8 Million Romanians live outside Romania's borders (билдәһеҙ). Ziua Veche. Дата обращения: 13 ноябрь 2014.

[autogenerated1-12] Бернштейн С. Разыскания в области болгарской исторической диалектологии. Т. I. Язык валашских грамот XIV—XV веков — С. 97

[13] «Zur rumänisch-ungarischen Streitfrage», S. 16; «Ober die Abstammung der Rumänen», S. 198

[14] Бернштейн С. Разыскания в области болгарской исторической диалектологии. Т. I. Язык валашских грамот XIV—XV веков — С. 118

[15] Достян И. С. Формирование национальных независимых государств на Балканах: конец XVIII-70-е годы XIX в. — Наука, 1986—430 с. — С. 311

[16] Этногенез и историческое развитие румынского народа 2020 йыл 15 февраль архивланған. // Народы Зарубежной Европы 2020 йыл 27 февраль архивланған.

[17] Румынский язык // Энциклопедия Кругосвет.

[18] Корлэтяну Н. Г. Исследование народной латыни и её отношений с романскими языками. — М.: Наука, 1974. — 302 с.

[Stoica1-19] Stoica, Vasile. The Roumanian Question: The Roumanians and their Lands. — Pittsburgh: Pittsburgh Printing Company, 1919. — С. 18—19.

[8]

[9]

[10]

[11]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]