اورمیه اوچون قایناغا باخین

{{Infobox settlement
|official_name          = اورمیه {{جب}} اورمو
|other_name             =
|native_name            = ارومیه
|native_name_lang       =
|settlement_type        = شهر
|nickname               =
|image_skyline          =
{{Photomontage
| photo1a =Urmia.city.jpg
| photo2a = 3 Gonbad photo 2.jpg
| photo2b = Jame Mosque of Urmia-5.JPG
| photo3a = شب ارومیه.jpg
| spacing = 2
|size = 300
}}
|imagesize              =
|image_caption          =
|image_seal             =
|seal_size              =
|pushpin_map            = Iran
|mapsize                = 150px
|subdivision_type       = [[دونیا اؤلکه‌لری|اؤلکه]]
|subdivision_name  = {{بایراق|ایران}}
| subdivision_type1   = [[ایران منطقه‌لری|منطقه]]
| subdivision_name1   = [[آذربایجان]]
|subdivision_type2 = [[ایران اوْستانلاری|اوْستان]]
|subdivision_name2 = [[غربی آذربایجان اوستانی|غربی آذربایجان]]
|subdivision_type3 = [[ایران بؤلگه‌لری|بؤلگه]]
|subdivision_name3 = [[اورمیه بؤلگه‌سی|اورمیه]]
|subdivision_type4 = [[بؤلوم (اؤلکه بؤلمه‌لری)|بؤلوم]]
|subdivision_name4 = [[اورمیه بؤلگه‌سی‌نین مرکزی بؤلومو|مرکزی]]
|leader_title             = [[بلدیه باشچی‌سی]]
|leader_name              = [[محمد حضرت‌پور]]
|leader_title1            = [[اورمیه (سئچیم دایره‌سی)|مجلیس]]
|leader_name1             = [[سید سلمان ذاکر]]، [[روح‌الله حضرت‌پور]] و [[وحید جلال‌زاده]]
|established_title        =
|established_date         =
|area_total_km2           =
|area_footnotes           =
|population_as_of         = ۲۰۱۶
| population_note         =
|population_urban         = 736,224<ref>https://www.amar.org.ir/english</ref>
| population_metro         = ۱٬۰۰۰٬۰۰۰
|population_blank1_title  = ایراندا اهالی رئنکی
|population_blank1        = [[شابلون:ایرانین ان بؤیؤک شهرلری|۱۰-جی]]
|population_density_km2   = auto
|timezone                 = [[ایرانین رسمی ساعاتی|ایران]]
|utc_offset               = ۳:۳۰+
|timezone_DST             = [[ایرانین رسمی ساعاتی|ایران]]
|utc_offset_DST           = ۴:۳۰+
|coordinates              = {{Coord|37|33|19|N|45|04|21|E|region:IR|display=inline,title}}
|elevation_m              = ۱۳۳۲
|elevation_ft             = ۴۳۷۰
|area_code                = ۰۴۴
|website                  = [http://www.urmia.ir/ www.urmia.ir]
}}

'''اۇرمیه''' یا دا '''اۇرمۇ''' ({{تلفظ|Urmia-2.ogg}}, {{Lang-fa|ارومیه}}) — [[آذربایجان]] و [[ایران|ایرانین]] بؤیوک شهرلریندن‌دیر. ۱۳۹۰-جی گۆنش هیجری ایلینین نۆفوس سایی‌سی اساسیندا، ۶۸۰٬۲۲۸ نفر اهالی‌سی واریمیش.<ref>|www.amar.sci.org.ir پایگاه اطلاعات نشریات مرکز آمار|www.amar.sci.org.ir پایگاه اطلاعات نشریات مرکز آمار</ref> بۇ شهر [[غربی آذربایجان اوستانی]] و [[اورمیه بؤلگه‌سی]]نین مرکزی‌دیر.<ref>http://www.moi.ir {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506041157/http://www.moi.ir/ |date=2008-05-06}} سایت وزرات کشور</ref> اورمیه شهری آذربایجانین اسکی بیر شهری و مدنیّت مرکزلریندن ساییلیر و نۆفوس باخیمیندان آذربایجانین تبریزدن سوْنرا ایکینجی بؤیوک شهری‌دیر. بۇ شهر نادر شاهین اؤلوموندن سوْنرا هابئله آزادخان افغان و فتحعلی خان افشار دؤورلرینده آذربایجانین حؤکومت مرکزی اوْلموشدور.<ref>گلشن مراد - ابوالحسن غفاری کاشانی - به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد -۱۳۹۶ - انتشارات زرین تهران - صفحهٔ ۱۷۸</ref> کریمخان زند ۱۱۷۷ جی قمری ایلده بۇ شهرین ارکینده جولوس ائدرک اؤزونو وکیل الرعایا آدلاندیردی<ref>اورمیه در گذر زمان - حسن انزلی - دستان - ۱۳۸۶ - تهران - صفحهٔ ۲۴۵</ref> امامقلی خان بیگلربیگی افشار آدلانمیش آذربایجان سرداری کریمخانین اؤلوموندن سوْنرا آذربایجان منطقه‌سینی الینه آلاراق بۇ شهرده حؤکومتین باشلادی.<ref>بزرگان و سخن سرایان آذربایجان غربی - محمود رامیان - محمد تمدن - علاءالدین تکش - مهر آیین نو - ۱۳۴۴ - صفحهٔ ۳۵</ref> آغا محمدخان قاجار ۱۲۱۰-جی هیجری قمری ایلینده بۇ شهر ده جولوس ائدیب و باشینا سلطنت تاجی‌نی قویدو.<ref>مرآت البلدان-اعتمادالسلطنه - مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران- به کوشش دکتر عبدالحسین نوائی- میر هاشم محدث - ۱۳۶۷- صص ۴۹–۵۱</ref> هابئله بۇ شهر ۱۱۹۷-جی هیجری قمری ایلدن باشلایاراق ۱۶ ایل داوام ائدن افشاریان اورمی آدلانان دؤولتی‌نین آذربایجان و قفقاز منطقه‌سینده مرکزی اولاراق دارالاماره آدلانیردی.<ref>محمدقولوخان افشار ارومی در تشکیل دولت فدرال ملی -نویسنده: میرزا مصطفی سعدآبادی - مۆلّیف: علی خوشنویس - آذرکهن - تهران ۱۳۸۰- صفحه ۱ و ۱۶</ref>

جورج کرزن اورمیه‌یه گؤره بئله یازیب: «اورمیه‌نین ۴۴۰۰ آیاق بوْیو واردیر. شهرین ۳۰۰۰۰–۴۰۰۰۰ باش جمعیتی اوْلاراق چوْخو افشار تۆرکو دۆر، آنجاق چوْخلو نسطوری، کلیمی و ارمنی عائیله‌ده شهرده یاشاییر.»<ref>«ایران و قضیه ایران»، جلد ١، کرزن جورج ناتانیل، مترجم:وحید مازندرانی غلامعلی، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، ١٣٨٠، ص ۶۸۲</ref>

== اورمونون آدی ==
اورمونون آدینا گؤره، فارس قایناق‌لاری اورمیه شهری‌نین آدین «ارومیه» و «اورمی» شیکلینده یازیرلار و تۆرکجه قایناق‌لار دا بۇ شهرین آدی «اورمیه» و «اورمو» کیمی یازیرلار.
«ورمێ» ده قایناق‌سیز و جعلی بیر یازی‌دیر کی کوردلر اورمیه شهرینه صاحاب دورماق اساسیندا اوندان ایستفاده ائدیرلر.

اوُرمو شهری‌نین آدی‌نین کؤکو قطعی صورت‌ده بللی دئییل. تکجه بوُنو دئمک اوْلار کی بۇ شهرین آدی، [[آذربایجان]] باشقا یئر آدلاری کیمی فارسجا، ایرانلی، و هند-اوروپالی دئییل.<ref name="باهارلی">[http://www.heyderbaba.com/index.php/yazarlar/mehranbaharli/532----qq---qq-- ریشه‌شناسی نام شهر اورمو-اورمیه "اورمو" به جای "ارومیه"- مهران بهاری]{{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}</ref>

=== سومئر کؤکنلی تئوری: اورومو-اورمی ===
بو تئوری‌نین مودافیعه‌چی‌لری، اورمو'نون آدین سومئرجه‌دن توتولموش بیر آد بیلیرلر. بۇ دیل بیر عیدده عالیم‌لر طرفیندن تورک دیلینن قوهوم و حتی پروتۇتورک آدلانیر. بۇ تئوری اساسیندا اورمو «اور (و)+مو» و یا «اور (و) + می» تشکیل تاپیب‌دیر.
* اور (و) بولومو: «اورو» سومئرجه‌ده، شهر، یئر، مکان، قالا، و آوادانلیق آنلامی‌ندا دیر. بۇ کلیمه‌نین ایکینجی معناسیندا بۇ دیل‌ده اینسان‌دیر. بۇ کلیمه سومئرجه‌دن، اوْرتا دوغو و قوزئی آفریقا و سامی دیللره (آککادی، آرامی، سئریانی، عبری و..) کئچیب‌دیر. سومئرلرین ایکی اونملی شهرلریندن «اور» (بغدادین گونئی‌ینده ایندیکی المقیر، حضرتی ایبراهیم‌ین دوغوم یئری) و «اوروک» (ایندیکی ورق)-ون آدلاری بۇ کلیمه‌دن یارانیب‌دیر. بۇ کلیمه سومئر تانری‌سی اوْلان اوریم-کی دن توتولوب‌دور. اوروق و یا اوروغ تۆرکجه‌ده قبیله، و یا اینسانی قوهوم‌لارا و موعاصیر تۆرکجه‌ده اویروق شکلینده تابیعیت و وطنداش‌لیق آنلامیندا ایشله‌نیر.
* «مو» – «می» بولومو: «مو» سومئرجه‌ده جننت و یا گوی سیستئمینین بیر بولومو و شایدده یاغیش معناسی‌ندادیر. بونونا دایاناراق اورمو سوزونون آنلامی «جننت کیمی اوْلان شهر» و «یاغیش شهری» معناسیند اولور. بۇ آنلام عدن باغی‌نین آذربایجان‌دا (تبریزده) یئرلشمه‌سی‌له اوست-اوسته دوشور.

«می» سومئرجه‌ده کولتورل نورم‌لار و ایستانداردلار و بۇ نورم‌لارین بایراغی و ایشارت‌لری آنلامی‌ندادیر. بۇ اساسدا اورمو نون آنلامی «کولتورل شهر» اولور.<ref name="باهارلی"/>

=== آراتتا-هوروم تئوریسی ===
[[file:OrumiehFromPlane.jpg|thumb|left|250px| اورمو شهری]]
آراتتا بیر اراضی آدی‌دیر. بۇ آدا سومئرلرین ایلک ایکی شاه‌لاری‌لا (ائنمئرکار و لوقالباندا) باغلی اوْلان میف‌لرده راست گلینیر. لوقالباندا افسانه‌سی‌نده هوروم (هور-رو-وم-کور-را-کا) آدلی داغ آدی وار. ساموئل نواه کرامئرین آراشدیرما و حدسیاتی اساسیندا هوروم داغی اورمو گولونون یاخینلیغیندا اولمالی‌دیر. اورمو آدی با داغین آدی‌لا ایلگی‌لی اولا بیلر.<ref name="باهارلی"/>

=== اورمونون سامی کؤکو ===
اورمونون آدی، چوخ‌لو سام میف‌لری‌له قایناییب-قاریشیب و اونون اهالی‌سی سامی دولت‌لرله یاخین ایلگی‌سی وارایمیش. اورنک اۆچون بیرعیدده اورمونون مارمیشو گولون حضرت آدمین یئره یئنمک یئری بیلیرلر؛ اورمونون دوغوسوندا یئرلشن اسکی گوی تپه تپه‌سی‌ندن بابیل آللاه‌لاری‌نین نقشی اوْلان بیر استوانه‌ای موهر تاپیلیب (بو اثر نیویورکون متروپولیتن موزئیینده ساخلانیلیر){{قایناق؟}}؛ دئییلنلره گوره حضرتی عیسی‌نین دوغوموندا، بئیت‌والحم‌ه گئدن نئچه زردوشتی، اورمودا باسدیریلیب‌لار؛ حضرتی قویا ایله ایلگی‌لنن اورمودا یئرلشن مارقویا کیلیساسی و… اورمونون سامی‌لرله تاریخی ایلگی‌سین گوسترمک‌ده‌دیر. بۇ نوقطه نظردن اورمونون سامی کوکونه باخماق ماراق‌لی‌دیر.

مینورسکی اورموگولونون اطرافی‌ندا تاپیلمیش سریانی بیر یازی‌دا اوْلان ارمیت – اورمئیاتی آدلاری‌نا سویکه‌نرک، اورمونون آدین ارمیه (ارمیا) و سریانی کوک‌لو بیلیر. پورداوود اورمونون آدین آرامی بیر سوز بیلیب. اونون ایستیدلالی اساسیندا بۇ سوز آرامی دیلینده اوْلان «اور» شهر معناسیندا و «میاه» سو معناسیندا اوْلان کلیمه‌لردن تشکیل تاپیب و اورمونون معناسی سو شهری اورلور.

اورمونون آدین آرامی، سریانی و آسوری آدلاری‌نا باغلاماق، شرق‌شوناس‌لار، باتی دیپلومات‌لاری و پان فارس‌لارس توسط‌ایله اوزل‌لیک‌له اون‌دوققوزونجو عصرین سون‌لاری‌ندا آذربایجان‌ین باتی‌سی‌ندا بیر مسیحی-ائرمنی-آسوری دوولت یاراتما سیاستی اساسیندا، ایره‌لی سورونوب. اما گئرچک‌لر بونو گوستریر کی اورمونون آدین آرامی-سریانی-آسوری دیل‌لره باغلاماق اۆچون توتارلی بیر بلگه یوخ‌دور. آرامی دیلینده اوْلان «اور» کلیمه‌سی و همیچینین «میاه» کلیمه‌سی سومئرلردن بۇ دیل‌لره کئچن سوزلردیرلر.<ref name="باهارلی"/>

=== اورال-آلتاییک (اورومچی) تئوری‌سی ===
اورمو آدی اورال – آلتاییک دیل‌لری‌نده اوْلان موختلیف آدلاردا ایشله‌نیب‌دیر. بوتون بۇ آدلاردا سئوینج، گوزل‌لیک آنلام‌لارین گؤرمک اولور.

اسکی تۆرکجه‌ده، اورینörin, ürin، اورون ürün و اورگونürgün کلیمه‌لری وار، بۇ کلیمه‌لر سئوینج آنلامی‌دیرلار.

موغول دیلینده اورما urma، اورام uram، اورمان urman، اورماس urmas، آورم urm، اوروما urumu کلیمه‌لر وار، بۇ کلیمه‌لر شوق، الهام، روحیه و… آنلام‌لاری وار.

فینو-اوگوریک شاخه‌سینده اوزل‌لیک‌له مجار دیلینده، اؤرؤم-اؤرؤل öröm-öröl کلیمه‌سی شادلیق و سئوینج آنلام‌یندا ایشله‌نیب.

بعضی‌لری اورمونو اورومچی شهری‌له (چین تورکیستانی-اویغوروستان باشکندی) بیرکؤک‌دن بیلیرلر. اورومچی urumçi و یا اورونچی urunçi کلیمه‌سی موغول دیلینده‌ن آلینیب. بونا اساساً اورو uru گؤزل آنلامیندا و مچی mçi تاریم و اورومچی (اورو+مچی) گؤزل تاریم آنلامیندادیر.<ref name="باهارلی"/>

== تاریخ ==
=== ایسلام‌دان اؤنجه ===
او کی بللی‌دیر سؤزلرده و ناغیل‌لاردا بوُ بلده «[[یافث|ترک بن یافث]]» ین اولادلاری‌نین بیری‌نین الی ایله دۆزلمیش شهر دیر. آما سند اۆزو ایله بوُ شهرین آدی سندلی و تحقیق‌لی مۆشخّص اولمویوب‌دور.<ref>تاریخ افشار - میرزا رشید ادیب الشعرا- 1346 - انتشارات تبریز - صفحه 7</ref>
عمومیت له اورمیه بولگه سینده بوتون [[کول تپه]] لر بۇ شهرین تاریخینی حکایت ائدیرلر اورمیه یاخینلیغیندا نئچه یوزلر کول‌تپه وار کی اونلاردان ان اونملی‌لری گوی‌تپه‌ده‌دیر که اونون اساسیندا بۇ بؤلگه‌دن [[گیل گمیش]] نوقوشلی بیر مجسمه و آبیده‌لر تاپیلیب‌دیر.
اورمیه شهری‌نین تاریخی چوْخ قدیم دؤورلردن بیر چوْخ یئرلی و خاریجی تاریخ‌چی‌لرین دیقّتی‌نی جلب ائتمیش‌دیر. تاریخ‌چی‌لر اؤز اثرلرینده اورمیه شهری‌نین تاریخی حاقیندا قیمت‌لی معلومات‌لار وئرمیش‌لر.

انوشیروان ساسانلی واقتی، بیر دسته [[خزرلر|خزر تۆرکلریندن]]، دربنددن مملکته گیردیلر. خزرلر یوْخسوزلوق‌دان انوشیروانا نامه گؤندرمیشدی‌لر؛ انوشیروان اوْنلارین قوْرخمامازلیغی‌نا گؤره و روُمون خزرلرین نیظامی گۆج‌لرین ایشلتمک قوْرخوسوندان، خزرلره گیریش ایجازه‌سی وئردی. بوُ دسته‌نین سایی ۵۳ مین نفر یازیلیب‌دیر. انوشیروان خزرلرین هر دسته‌سینه اؤزلریندن بؤیوک سئچیب، بیر دسته‌نی سیرجانا و بیر دسته‌نی آلانا (سرابا) گؤندریب، بیر دسته‌نی ده آذربایجان‌دا یئرلشدیردی. آذربایجان روُمون مرزی اوْلماغینا گؤره، انوشیروان بوُ دسته‌نین نیظامی گۆجون روُمون علیهینه ایشلتدی.<ref>«خسرو انوشروان در ادب پارسی»، ترجمه فارسی از تجارب الامم ابن مسکویه رازی، علی مرزبان راد، انتشارات دانشگاه ملی (شهید بهشتی)، تهران، ۱۳۵۶، ص ۱۶</ref><ref>۱۹۱۵ – رضا طالبی، ۱۳۸۸، انتشارات تهران تکدرخت، ص ۶۷</ref> اورمیه شهری‌نین روُم مرزی‌نه یاخین اوْلماسینا گؤره، بیر دسته خزر تۆرکلریندن اورمیه‌نین شهرینده و اطرافیندا یئرلشدی‌لر. اورمیه‌نین ان قدیمی محله‌سی اوْنلارین آدینا، «خزران» آدلانیب‌دیر.<ref>طاهر شفیع‌پور یوردشاهی، «محلات قدیم ارومیه»، با همکاری بنیاد ایرانشاسی آذربایجان غربی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه ارومیه، ۱۳۹۲، ص ۱۷۰ الی ۱۷۸</ref><ref name="A">توحید ملکزاده دیلمقانی، «تاریخچه دارالنشاط اورمیه»، ۱۳۸۷، یاز اینتیشاراتی، ص ۳۵</ref>

=== اسلام‌ین اوّل‌لری ===
[[file:Azerbajan in Abbasid Caliphate.jpg|thumb|left|250px| اورمو شهری عباسی خلیفه وقتی آذربایجان نقشه سینده]]
ایسلامین اوّل‌لرینده، قافقازدان عرب‌عیراق‌ین موصل شهرینه‌جه خزر دؤولتی‌نین الینه دۆشدو.<ref>آرتور کستلر، «خزران»، ترجمه محمدعلی موحد، خوارزمی اینتیشاراتی، اصلی متنین ایلک چاپی ۱۹۷۶ میلادی، ۱۳۶۱ شمسی، ص ۲۲</ref>

اسلامی دؤوره‌لرین ایلک یوز ایللیک‌لرینده جغرافیا یازانلار بۇ شهری آذربایجانین اۆچونجو بؤیوک شهری بیلیب، اونو [[زردشت]] یوردو و زرتشتون آنادان اوْلان توپراقی یازیب‌لار. اورمیه‌نین باغلاری‌نین حاصیللی اوْلدوغوندان و تیجارتینه عایید یازیب‌لار اۆچونجو میلادی یوز ایللیک‌لرینده اوْغوزلارین آذربایجانین یئرلی تورکلریندن بیرلشندن سوْنرا اورمیه شهری بیر بؤیوک قالایا دوندی [[اوغوز تورکلری|اوْغوزلار]] و اونلاردان سوْنرا [[تورکمان لار]] و [[افشار ائلی|افشارلار]] اورمیه شهرینه دیریلیک وئردیلر. بۇ شهرین آدینین کئچمیشده دار النشاط اوْلدوغودا بونا گؤره دیر.
اورمیا شهری حاقیندا یاقوت هموی یازیر: «... من اؤزوم شهری گؤرموشم، چوْخ گؤزل و بوللوق اوْلان بۇ شهر الوئریش‌لی ایقلیم شرایطینه، طبیعی گؤزل‌لیگینه، سویونون، مئیوه‌سی‌نین، هابئله بوستان‌لارینین چوْخ اولماسینا گؤره بۇ دؤورده اوْلان دیگر شهرلردن فرق‌لنیر».
[[زکریه محمد القزوینی]]نین گؤستردیگینه گؤره اورمیه شهری ایستر تیجارت، ایسترسه ده مئیوه و باشقا محصول‌لارین بول‌لوغونا گؤره شرقده ان مشهور شهرلردن اوْلموش‌دور.
اورمیا شهری‌نین قدیم تاریخه مالیک اولماسی فاکتینی یازی‌لی منبع‌لردن علاوه شهرین اؤزو، هابئله اونون اطرافین‌دان الده ائدیلن مادی-مدنی عابده‌لر ده ثبوت ائدیر. اورمیا و اونا یاخین اوْلان اراضی‌لردن آرخئولوژی تدقیقات‌لار زامانی تونج‌دان هازیرلانمش اوزون و گؤدک قیلینج‌لار، اوستو ناخیش‌لی خنجرلر، ائو اشیالاری، زینت اشیالاری و دیگر اشیالار الده ائدیلمیش‌دیر. متخصص‌لره گؤره بورادان تاپیلان اشیالار ائرامیزدان اول VII-VI عصرلره عایددیر.

امیر وهسودان آذربایجان حاکمی وقتی اوْغوز تورکلرین دانا آدلا امیر ایله وهسودانین یاخینلاریندان بۇ جومله (باجی یا دا قیزی) اورمیه شهری تیول عنوانیدا اوْغوزلار وئردی و دئمک کی بۇ ایش ابوالهیجا هذبانی نین قارشیسیندا اولدی و اونون وهسودان لا یاخشی آراسی یوخویدور او ایل لرده اورمیه ده اوْلان اوْغوزلار اورمودان چیخاراق ائرمنی لره هجوم گتیریب و اونلاردان بیر چوخلارین اوْلدورندن سوْنرا غنیمت و اسیر آلدیلار اورمیه نین حوالی سینده اوْلان هذبانی کوردلری ابوالهیجا دان سوز آپاریب اوْغوز لاردان قونشولوق نفرتلری اولاراق اونلارلا داوایا گیردیلر اوْغوزلار اونلارین کندلرین تالان دان سوْنرا اونلاردان بیر چوخلارین دا اوْلدوردولر<ref>تاریخ غزها - فاروق سومر - مترجم وهاب ولی - پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی - تهران 1390 - 122، 123</ref>

=== سلجوق لار ===
سلجوق لار ایلک دفعه ائلیه بیلدیلر اورمیه سوْنرا [[تبریز|تبریزی]] ۵۸۷ جی قمری ایلده اوْلان آق سنقرلولار اراضی سیندن چیخاردیب اورلرینین کی ائده لر تکجه بۇ ایل لرده [[مراغه]] شهری آق سنقرلولار الینده قالاراق ۵۲۶ جی ایل ده امیر حاجب تاتار اورمیه نی محکم ائدیب سولطان امرینه گئچدی ۵۴۴ جی قمری ایل ده اورمیه شهری ملک محمد بن محمود بن محمد الیندیمیش ۵۸۰ جی قمری ایلده و اتابک محمد جهان پهلوان زامانی اورمیه ده اوْلان [[اوچ گونبز|اوچ گونبز مقبره سی]] بیناسی تیکیلدی.
[[file:Seh gonbad.jpg|thumb|left|250px| اوچ گنبد بیناسی اورمو شهرینده سلجوق سلطانلاری ایلیله تیکیلیب دیر]]

=== آق سنقرلولار ===
آق سنقرلولار ایکی فرقیلی دوره ده واریلق لاری ثبت اوْلونموش دیر اورمیه شهری او زامان کی آق سنقر الینده ایمیش ایلدگز سلجوقی وقتینه قدر و ایکی جی دور دا [[علاءالدین کورپه ارسلان]] و [[مظفرالدین گوگبری]] [[اربیل]] شهرین حاکیمی ایله بیرلیکده ۶۰۲ جی قمری ایلده اونون و [[ابوبکر ایلدگز]] آراسیندا ساواش دوشوب نتیجه ده [[مظفرالدین گوگبری]] ساواش دان ال چکیب [[علاءالدین]] صولح ائتمگه مجبور اوْلوب [[ابوبکر ایلدگز]] الدن گئتمیش [[مراغه]] شهرین عوضینه اورمیه و [[اشنویه]] شهرلری [[علاءالدینه]] وئردی علاءالدین بیر یاخشی آد و عادیل و هنر سئون کیشی دیر و [[نظامی گنجوی]] اوز [[بهرام نامه]] سین علاءالدین آدینا اوخویوب.<ref>سرزمین زردشت - علی دهقان – به نقل از مینورسکی –ابن سینا - ۱۳۴۶ صفحهٔ ۳۵۱</ref>

=== آذربایجان آتابگ‌لری ===
اورمیه و [[اشنویه]] شهرلرین [[علاءالدین کورپه ارسلان|علاءالدین کورپه ارسلانا]] باغیشلاننادان سوْنرا اورمیه شهری علاءالدینین یئرلری حسابا گلدی و معلوم دئییل بۇ دوروم هاواقتا چان داوامی واریمیش یئددی جی یوز ایلین اول لرینده اورمیه شهرین حکومتی [[مظفرالدین اوزبی بن جهان پهلوان]] سلجوق آتابی ین الینده ایمیش بۇ دئوره ده [[بؤیوک سلجوقلو ایمپیراتورلوغو|سلجوقلو ایمپیراتورلوغو]] کوکدن داغیلدی و آتابی لر هربیری بیر بولومه صاحاب چیخدیلار اوزبی جهان پهلوان چوخلو چالیشیب اورمیه منطقه سینده امنیت یارادسین.<ref>تاریخ رضائیه یا ایران در جنگ جهانی اول – محمد تمدن – مؤسسه تمدن – 1350 – اورمیه - صفحه 35</ref><ref>سرزمین زردشت - علی دهقان - ابن سینا - 1346- صفحه 353</ref>

=== خوارزم‌شاه‌لار ===
۱۲ جی میلادی ایل لرین اول لرینده اورمیه شهرینده آدلانان [[یئوه تورکمانلار]]ی مسکن لری واریمیش نفوس لاری اوقدریمیش کی ائلیه بیلرمیش لر ۱۰ مین نفر دویوشمک اۆچون عسکر حاضیرلایالار اورمیه شهرینده یاشییان یئوه لر [[سلیمانشاه یئوه لری]]ندن آیری بیر بولوم دیلر و اوندان هئچ سوز آپارمیردیلار و دئمک یول کسنلیق و قونشو توپراقلارینا حمله ائتمک له اونلارین اورک لرینده قورخور یاراتمیشدیلار هابئله اورمیه دن علاوه [[اشنویه]] شهری ده اللرینده اولاراق [[خوی]] شهریندن ده خراج الیردیلار سوندا [[جلال الدین خوارزم شاه]] خانیمینین ایستگی اساسدا در سال ۶۲۳ق/۱۲۲۶م یئوه لره حمله ائدیب اونلاری بیر چوخلارین اوْلدوروب خانواده لرین اسیر ائدیب و وار یوخ لارین دا غنیمته آپاردیلار بۇ وارلیق لار او قدر چوخویموش کی ۳۰ مین درهم گلجک جلال الدینین خزانه سینه یئتیشدی.<ref>تاریخ غزها - فاروق سومر - دکتر وهاب ولی - پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی - ۱۳۹۰ - صفحه: ۴۸۹</ref>

=== موغول‌لار ===
۶۲۸ق/۱۲۳۰–۱۲۳۱م ایل ده جلال الدیم خوارزم شاه ائله کی موغول لارین فشاریندا معروض قالیر قیش فصلین اورمیه و اشنویه ده گئچیدیر جلال الدین نئچه موغول لاریندا دان ساواش ائدرک خوی شهریندن دیاربکره گئدیب و میافارقین داغ لاریندا کوردلرین الیله اوْلدورولور

=== تیموری‌لر ===
۸۰۲ق‌ده امیرتیمور، اورمیه‌نین حؤکومتین، عۆصیان ائتمیش کۆردلر و ائلاتین موقابیله‌سینه گؤره گرگین‌بئیگ اوْصالی افشارا تاپیشیردی. الامه سلطان اوْصالی و یادگار سلطان اوْصالی، گرگین‌بئیگین اوْغوللاری اؤزون‌دن سوْنرا اورمیه‌نین حؤکومتینه چاتدیلار.<ref>[http://lib.eshia.ir/23022/9/3587/اوصانلو دانشنامه جهان اسلام], کتابخانه مدرسه فقاهت</ref>
اورمولو افشار طایفالارین آراسیندا خوصوصا اوصالی ائلین شفاهی تاریخ لرینده گرگین بیگ اوصالو تۆرکجه: قورد اوصالی آدیلا تانینمیش دیر<ref>سئودا یولدایمیش - اسماعیل مددی اوصالو (اولکر)- یاز - 1386- اورمیه - صفحه :117</ref>
[[file:Tamerlan.jpg|thumb|left|250px| امیرتیمور اورمو شهرین حوکمرانی سین قورد اوصالویا وئردی]]

=== صفوی‌لر ===
صفویه‌نین اوّل‌لرینده، شاه اسماعیل واقتی، اوّل‌ده اورمیه‌نین حؤکومتی سلطان‌ذوالقدر قاجار الینده ایمیش. اوندان سوْنرا گوگجه سلطان قاجار اورمیه‌نین والی‌لیگینه قویولدو. شاه اسماعیل واقتی صارم‌بیگ مکری اورمیه شهرینه هوجوم چکیب بایرام‌خان قرامانلو و خادم‌بیگ خلیفه‌الخلفا طرفیندن اونا قارشی چیخیلدی. بۇ جنگ‌ده عبدی‌بیگ شاملو دورمیش‌خان‌ین آتاسی هابئله ساروعلی مردار تکلو اؤلدورولدولر، سانکی اورمیه ایل‌لرجه عثمانی طرفیندن تؤکولن کوردلرین الیندن قورتولدو. صفویه واقتی اورمیه شهری کوردلرین هوجومونا معروض قالیردی. ۹۸۷-جی ایلی چوْخ پیس و خطرلی ایل ایدی؛ نئجه کی کورد عشیرت‌لری و عثمانی عسکرلری اورمیه‌یه هوجوم چکیب حسین‌خان سلطان خبوشلو و محمدسلطان روملونون باشینا تؤکولوب، قیزیلباش‌لاری شیکست وئرندن سوْنرا خوی و سلماس شهرلرینه‌چن اللرینه آلدیلار. کوردلرین بۇ هوجوموندا اورمیه شهری کؤکدن خارابا اوْلوب اهالی‌سی کؤچمگه مجبور اوْلدولار.<ref>سرزمین زردشت – علی دهقان – ابن سینا – ۱۳۴۶ – صفحهٔ ۳۵۹</ref> شاه طهماسب و شاه عباس زامانی علیمرادخان افشار و سبحان وئردی‌خان اورمیه‌نین حاکیمی ایدی‌لر. سوْنرالار ۱۰۳۵-جی ایل‌ده دم‌دم [[قالا]]سی اورمیه نین حاکیم نشین قلعه سی اوْلوب و امیرخان برادوستی منطقه نین حاکیمی اوْلدو اونجه بۇ منطقه افشارلار و قیزیلباش لار الیندیمیش<ref>تاریخ جهان آرای عباسی - وحید قزوینی - پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی - جلد ۱ - - تهران - ۱۳۸۳ صفحه:۸۵</ref><ref>ترکمان، اسکندربیگ، «تاریخ عالم آرای عباسی»، مایرکبیر، تهران ،۱۳۸۲ ج ۲، ص ۷۹۲</ref> سوْنرا افشار ائلی شاه‌عباس‌دان اورمیه شهری ایسته‌دیگی اساسدا، اورمیه شهرینده مسکن سالاراق حؤکومت اونلارین الینده ایمیش.<ref>به زادگاهم – علاءالدین تکش بیگلربیگی – تهران – گیلان – ۱۳۳۶ – صفحهٔ ۱۰</ref>

=== افشارلار ===
[[file:Cc-1317-a 0001 1 p24-C-R0072-1-.jpg|thumb|left|250px| اورمو شهری ایران نقشه سینده افشار وقتینده]]
نادرشاه افشار سلطنتی‌نین باشلانغیچیندا، بلباس کۆردلری اورمیه حؤکومتی‌نین بعضی منطقه‌لرینه حمله ائتدیلر، آمّا سوْن‌دا نادرشاه افشار قووّه‌لریندن شیکست یئدی‌لر.<ref name="بلباس">[http://lib.eshia.ir/23019/1/1660/ارومیه دانشنامه جهان اسلام], کتابخانه مدرسه فقاهت</ref>

=== زند ===
بلباس کۆرلری کریم‌خان زنددن کی آذربایجانی توُتموشدو ایطاعت ائله‌میردی‌لر؛ بوُنا گؤره فتحعلی‌خان افشار ارشلو، اورمیه‌نین حاکیمی، اوْنلاری قیردی.<ref name="بلباس"/>

=== قاجار ===
شیخ عبیدالله جریانیندا، کۆردلر اورمیه شهرینه حمله گتیردیلر. او زامان اقبال‌الدوله افشار اورمیه‌نین حاکیمی ایدی. اقبال‌الدوله افشار ایله اورمیه اهالی‌سی کۆردلر قاباغیندا دایاندی‌لار. بیر مۆدّت ساوشدان سوْنرا شیخ عبیدالله، تیمورپاشاخان بایات و حمزه میرزانین گلمگین ائشیدیب، عسگرآباد کندینه حمله ائدیب اهالی‌سینی اؤلدورلو. آخیردا شیخ عبیدالله، تیمورپاشاخان‌دان شیکست یئییب عثمانلی‌یا قاچدی. عثمانلی‌لار شیخ عبیداللهی توُتوب مکّه‌یه تبعید ائتدی‌لر.<ref>«تاریخچه دارالنشاط اورمیه»، توحید ملکزاده دیلمقانی، یاز نشریاتی، ۱۳۸۸، ص ۷۴–۷۷</ref>

مشروطیت اینقیلابیندا، مشروطه‌چیلر اورمیه‌ده ده انجۆمن قوُردولار. اورمیه مشروطه‌چیلری‌نین باشچی‌سی مشهدی اسماعیل افشار و مشهدی باقرخان ایدی‌لار. مشروطه زامانی کۆردلرین تالان‌لیق‌لاری اورمیه‌یه چوْخلو اذیت یاراتمیشدی.<ref>«تاریخچه دارالنشاط اورمیه»، توحید ملکزاده دیلمقانی، یاز نشریاتی، ۱۳۸۸، ص ۷۷</ref>

{{اساس|جیلولوق}}

بیرینجی دۆنیا مۆحاریبه‌سینده، عثمانلی‌دان قاچمیش جیلولار و ائرمنی‌لر منطقه‌نین مسیحی‌لر ایله بیرلیکده اورمیه، سلماس و کؤهنه‌شهرده ۱۳۰مین نفره یاخین آدام اؤلدوردولر. آخیردا عثمانلی قوْشونو گلیب مسیحیلره شیکست وئردی.<ref>«قتل‌عام مسلمانان در دو سوی ارس»، صمد سرداری نیا، نشر اختر، ۱۳۸۳، ص ۱۲–۱۳</ref>

عثمانلیلار آذربایجان‌دان گئدنده، عثمانلی قوْشونونون باشچی‌سی اورمیه‌نین بؤیوکلرینی چاغیردیب، اوْنلارا عثمانلیلار گئدندن سوْنرا اؤزلریندن مودافیعه ائده بیلمک اۆچون، جیلولاردان غنیمت آلینمیش اسلحه‌لری‌نین آلماغینی تؤصیه ائتدی؛ آنجاق اورمیه‌نین بؤیوکلری قبول ائله‌مه‌دیلر. بیرینجی دونیا مۆحاریبه‌سی ۱۲۹۷-جی شمسی ایلین آخیرلاریندا باشا گلندن سوْنرا، اورمیه نیسبت امنیت اوْلدو. همن ایلین بهمن آییندان، سردار فاتح اورمیه‌نین حؤکومتینه گؤندریلدی. سردار فاتح کۆردلرین اذیت اتئمه‌سینه سوْن قوْیماق اۆچون، سیمیتقونون گؤروشونه گئتدی. بوُ ایش سیمیتقویا داها آرتیق جیسارت وئردی. ۱۲۹۸ده، ضیاءالدوله اورمیه‌نین حؤکومتینه گؤندریلدی. ضیاءالدوله اورمیه خالقی ایله بیرلیکده، کۆردلر قاباغیندا دایاندی. بوُ حالدا آذربایجان والی‌سی سمیتقویا پای گؤندریب، سیمیتقو دا ضیاءالدوله‌نین عزلین ایسته‌دی. بئله‌جه سردار فاتح اورمیه‌نین حؤکومتینه گؤندریلدی. بیر مۆدّت‌دن سوْنرا، سردار فاتح کۆردلرین سیخینتی‌سی آلتدا اورمیه‌دن گئدیب، حؤکومت سردار فاتحین موعاونی، میرزا علی‌اکبرخانا چاتدی. میرزا علی‌اکبرخان اورمیه-گۆلمانخانا یوْلونون قوْروماغی‌نی، اسدآقا فشنگچی‌یه تاپیشیردی. بیر مۆدّت‌دن سوْنرا، سیمیتقو ارشد آقازاده‌نی اورمیه‌یه گؤندردی. ارشد آقازاده میرزا علی‌اکبرخانی توُتوب شهر کوردلرین الینه دۆشدو. ۱۳۰۱-جی شمسی ایلده، سیمیتقو شیکست یئدی.<ref>«تاریخچه دارالنشاط اورمیه»، توحید ملکزاده دیلمقانی، یاز نشریاتی، ۱۳۸۸، ص ۱۰۴–۱۱۰</ref>

۱۹۱۵ اینجی ایل اورمیه شهرین خالقی [[جیلولوق]] و کوردلوق واقعه سینده ۲۵ مین قئدر اوز جمعیتینی الدن وئریر.
اورمیه شهرین تورکلری عبارت اوْلموش اوشار (افشار) خالقینان افشار خالقی نین یوردی قدیمیتدن آذربایجان اولاراق سانکی صفویه دورسینده شاه تهماسب ایله برابر آذربایجان دان قزوین شهرینه و اوردان دا ایصفهانا کوچدورلوب لر بۇ دوره لر شاه عباس اونلاردان بیر تعدادی ازبک لرین قابغیندا داینماق اۆچون خراسانا یولادی و بیر تعدادی دا ایرانین اوْرتا بولوملرینده یاشادیلار سانکی حاصار سیندران کلبعلیخان افشار ایمانلونون بغداد شهرینین حصارینی سیندراندان سوْنرا شاه عباس اورمیه شهرین یورد عنوانیندا افشارلارا وئریب و اونلارا امر ائدی ۱۵ مین افشارلاری خراساندان ایرانین مرکزی بؤلگه لریندن کوچوردوب و بۇ شهر ده ساکین اولالار. بونجه اورمیه شهرین قاباق جا دان آذربایجان شهرلریندن حساب اوْلوب و اونون خالقی دا تورکی دیلر تاریخی سند لر بۇ زمینه ده بیلگی وئریب دیر آمّا بئله دئمک اوْلار کی عین حالدا قدیم عوثمانی دولتی علوی تورکلری ایران دان اوزاق ساخلییب و اونلاری عوثمانی امپراتورلوقون مرکزی بولوملرینه اینتقال وئردی و سونی کوردلری ایرانین شیعه دولتینه موزاحم ائتمک اۆچون ایران مرزلرینده کوچوردوب بۇ ایش موقابیلینده افشارلاریندان و شکاک کوردلری سلماسین خان تختی سینده وورشماقا باشلییب بۇ موحاریبه ده کوردلری شکست وئریب و ایندیلیکده بۇ منطقه کوردقیران آدلانیر
اورمیه شهری بیرنجی دفعه آذربایجانیان رسمی دولت فدرال افشارایانین رسمی مرکزی اوْلموش دیر بۇ واقعه ده تمام آذربایجان بیرلیک ده بیر فدرال قالیبینده متحد اوْلوب آذربایجان دا حکومت آپارمیش دیلار بۇ حکومتین باشچسی محمد قولوخان افشار میش بۇ حکومت سوْنرا فتحعلیشاه الیله سرنگون اولدی

=== چاغداش تاریخ ===
اورمو شهری ایران دا بیرنجی شهری دیر کی ۲ بهمن ده بیرنجی دفعه ایران دا قیام مسلحانه رژیم پهلوی دن ائدیب لر بۇ ایشین باشچی سی اورمیه شهرینده شیخ غلامرضا حسنی اورمیه الیله اداره اوْلونوردی.
ایران انقلابیندان سوْنرا کوردلر سنار مامدی باشچی سی ایله اورمیه شهرینه هجوم چکیب و اورمیه شهرین توتماق ایستیرلر بۇ خبر اورمیه شهرینده قورخو یارالدیب و خالقین بیر چوخو ائو ائشیگین بوشاتماغا چالیشیب و شهردن چیخدیلار. کوردلر اورمیه شهرینه گیرنده حسنی امریله اوْلان سیلاح لی نیرولار اونلاری محاصیره ائدیب و اونلاری قایتارماغا مجبور ائله دیلر.<ref>اباذری، عبدالرحیم، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، «خاطرات حجت‌الاسلام حسنی امام‌جمعهٔ ارومیه»، صص 158 - 161</ref>

== خالقی ==
{{اساس|اورمیه خالقی}}

=== قومیت ===
{{Bar box
|title= اورمیه کلانشهرین سویلاری
|titlebar=#ddd
|float=left
|caption=<ref name="سای">م‍ع‍اون‍ت س‍ن‍ج‍ش از دور و ج‍غ‍راف‍ی‍ا، (اداره ک‍ل ج‍غ‍راف‍ی‍ای‍ی). ف‍ره‍ن‍گ ج‍غ‍راف‍ی‍ای‍ی ش‍ه‍رس‍ت‍ان‍ه‍ای ک‍ش‍ور: ش‍ه‍رس‍ت‍ان اروم‍ی‍ه. تهران: س‍ازم‍ان ج‍غ‍راف‍ی‍ای‍ی ن‍ی‍روه‍ای م‍س‍ل‍ح، ۱۳۷۸. شابک ۹۶۴–۶۳۸۳–۳۸.</ref>
|width=400px
|bars=
{{Bar percent‏|تۆرک|gold|۸۵٫۷}}
{{Bar percent‏|کۆرد|red|۱۰٫۵}}
{{Bar percent‏|آسوری|green|۱٫۷}}
{{Bar percent‏|فارس|blue|۱٫۶}}
{{Bar percent‏|ائرمنی|teal|0.5}}
}}

شهرین اهالی‌سینین چوْخو [[آذربایجان تورکلری|آذربایجان تۆرکو]] دۆرلر<ref>https://int.urmia.ac.ir/en/About-Urmia</ref> و [[آذربایجان تورکجه‌سی|آذربایجان تۆرکجه‌سی]]نده دانیشیرلار.<ref>دکتر م پناهایان، مجموعه‌ای در چهار جلد به نام " فرهنگ جغرافیای ملی ترکان ایران زمین " سال 1351</ref><ref>سیری در تاریخ زبان ولهجه‌های ترکی، دکتر جواد هئیت- چاپ سوم، سال1380,ص 307</ref><ref>http://www.britannica.com/EBchecked/topic/433619/Orumiyeh</ref><ref>http://countrystudies.us/iran/42.htm</ref> اورمیه‌نین تقریباً ۹۰٪ اهالیسی تۆرک دۆرلر؛ [[کوردلر|کۆردلر]]، [[آشوریلر|آسوری‌لر]] و [[ارمنیلر|ائرمنی‌لر]] ده بوُ شهرده یاشاییرلار.<ref>[http://looklex.com/e.o/orumiyeh.htm Orumiye] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130922191652/http://looklex.com/e.o/orumiyeh.htm |date=2013-09-22}}, Looklex</ref> ۱۳۷۸ده گؤتورولن آمار اساسیندا اورمیه‌نین قومیت آماری بئله دیر: ۸۵٫۷٪ تۆرک، ۱۰٫۵٪ کۆرد، ۱٫۷٪ آسوری، ۱٫۶٪ فارس، ۰٫۵٪ ائرمنی.<ref name="سای"/>

اورمیه شهرینین [[کوردلر|کۆردلر]]ی [[شکاک عشیرتی|شکاک]] طایفاسی‌لا تانیلیر و ایکی بؤیوک بؤلومو تشکیل ائدیلر «عبدوی» و «ممدوی» کی اصل‌ده میلانی طایفالاریندان ساییلیرلار و دیللری [[کورمانج دیلی|کۆرمانجی کۆردوجه‌سی]] دیر. بوُ ائلاتلار اصل‌ده تۆرکیه‌نین [[دیاربکر]] منطقه‌سیندن کؤچوب گلیب‌لر.<ref>تحولات باتی آذربایجان به روایت اسناد مجلس شورای اسلامی- علی ططری، رحیم نیکبخت -مرکز انتشارات مجلس شورای اسلامی - صفحه 36</ref><ref>تاریخ جنبشهای آزادی‌بخش مردم کرد - سجادی - علائ‌الدین- مترجم: محمدی - احمد - ۱۳۸۰ - صفحه 373</ref> شکاک طایفالارینین بیر بؤلومو ده قره‌قوْیونلو تۆرکمانلار ایله، صفویه دؤره‌سینده، عثمانلی ایمپیراتورلوغونون شرقی (شرقی آنادولو) منطقه‌لریندن کؤچوب گلیب‌لر.<ref>[http://www.irdc.ir/fa/content/13317/print.aspx - مرکز اسناد انقلاب اسلامی]{{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}</ref>

=== مذهب ===
اورمیه شهرین‌ده تۆرکلر اکثراً [[شیعه]] دیرلر سانکی شیعه‌لر یانیندا بوُ شهرده [[سونیلر|سۆنّو]] تۆرکلر ده وار. اورمیه شهرینده یاشایان [[کورمانجلار|کوردلر]] ده [[سونیلر|سۆنّو]] مذهبینه اینانجلاری واردیر، هابئله آسوری‌لر و ارمنیلرده [[مسیحیت]] دینی‌نه اینانجلاری وار.

=== اورمو لهجه‌سی ===
اورمیه لهجه‌سی چوخلو نظرلردن تبریز لهجه‌سینه بنزرلیکلری واردیر.<ref>{{پک|Doerfer|۲۰۰۶|ک=AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish|کد زبان=en}}</ref> [[تورکجه|تۆرکجه]]‌ده مجهول [[فعل|ائیلم]] (فعل)، ائیلمین سوْنونا «ل» آرتیرماق‌لا یارانیر. اورمو تۆرکجه‌سینده مجهول ائیلم یاراتماغا باشقا بیر یوْل دا واردیر: آپاردی ← آپارلاندی، گؤتوردو ← گؤتورلندی<ref>«تورکجه‌نی قورویاق»، بهرام اسدی، یاز اینتیشاراتی، اورمیه، ۱۳۸۶، ص ۲۸–۲۹</ref>

=== ۱۸۶۹-نجو ایلده اورمیه‌نین جمعیت ترکیبی ===
مسیحی مسیونئرلر و سیاسی هئیأت‌لرین ۱۸۶۹-نجو ایلده اورمیه جمعیتی‌نین ترکیبیندن وئردیگی آمار:<ref>{{وب قایناقلاماسی |یازار = |باغلانتی= http://yolpress.ir/?p=40633|باشلیق= ترکیب جمعیتی – ائتنیکی اورمیه در ۱۵۰ سال پیش + سند معتبر|دیل= [[فارسجا]]| یاییملاییجی = یول پرس|تاریخ = |یوخلاما تاریخی= ۲۶ خرداد ۱۳۹۶|آرشیو باغلانتی‌سی= |آرشیولنمه تاریخی=}}</ref>

اورمیه شهری‌نین جمعیتی:۳۱٬۵۰۰، اورمیه اطرافی‌نین جمعیتی: ۹۳٬۵۰۰، بوتون اورمیه بؤلگه‌سینین جمعیتی: ۱۲۵٬۰۰۰
{| class="wikitable"
|-
! !!تورک!!آشوری!!ائرمنی!!کورد!!یهودی!! کل
|-
| اورمو جمعیتی|| ۷۵۰+۲۸٬۲۰۰|| ۸۰۰|| - || +۷۵۰|| ۱٬۰۰۰||۳۱٬۵۰۰
|-
| اورمو %|| ۹۱٫۹٪|| ۲٫۵٪|| -|| ۲٫۴٪|| ۳٫۲٪||
|-
| اورمو اطرافی جمعیتی|| ۱۵۰۰+۵۹٬۰۰۰|| ۱٬۵۰۰+۲۰٬۰۰۰|| ۱٬۰۰۰+۱٬۵۰۰||۷٬۵۰۰+۱٬۵۰۰||-||۹۳٬۵۰۰
|-
|اورمو اطرافی %|| ۶۴٫۷٪|| ۲۳٪|| ۲٫۷٪||۹٫۶٪||-||
|-
| بوتون بؤلگه جمعیتی|| ۸۹٬۴۵۰|| ۲۲٬۳۰۰|| ۲٬۵۰۰||۹٬۷۵۰|| ||۱۲۵٬۰۰۰
|-
| بوتون بؤلگه %|| ۷۱٫۶٪|| ۱۷٫۸٪|| ۲٪||۷٫۸٪||۰٫۸٪||
|-
|}
تورک کندلری: ۲۱۵،
ائرمنی کندلری: ۴،
نسطوری کندلری: ۹۰،
کورد کندلری: ۳۰

== طبیعی دوروم ==
=== جغرافیا ===
اورمیه شهری بیر بؤیوک چوُققوردا یئرلشیب‌دیر. بوُ دشت تام گؤورنتی و یاشیل‌لیق دیر. بوُ دشتین اوُزوناسی ۷۰ کم و انی ده ۳۰ دور و اوْنون قیراغی بۆتونلوک ایله اۆزوم و آلما باغلاری و اکینچیلیک دیر. اوُرمو گؤلو بوُ شهرین دوْغو قیراغیندا یئرلشیب‌دیر. بوُ شهر گؤزل، سوُلو و یاخشی هاواسی اوْلماغینا گؤره، ایرانین دوْلانمالی یئرلریندن دیر. اورمیه آزاد دریالاردان ۱۳۳۲ متیر بوْیو وار دیر.<ref>http://www.mongabay.com/igapo/2005_world_city_populations/Iran.html</ref>

=== قونوم ===
{{وسط‌چین}}
{| class="wikitable" border="1" width ="50%" border = 2 align="center"
!colspan="3"|جغرافیایی دوروم و قونشو شهرلر
|----
| width ="25 %" align="center" |
| width ="50 %" align="center" | ''قوزئی:'' [[سلماس|سلماس شهری]]
| width ="25 %" align="center" |
|----
| width ="25 %" align="center" | ''دوغو:'' [[اورمو گؤلو]]
| width ="50 %" align="center" | [[File:Brosen windrose.svg|50px]]
| width ="25 %" align="center" | ''باتی:'' [[تورکیه]]
|----
| width ="25 %" align="center" |
| width ="50 %" align="center" | ''گونئی:'' [[نقده|نقده شهری]]، [[اشنویه|اشنویه شهری]]
| width ="25 %" align="center" |
|}{{پایان}}

=== چای‌لار ===
{{باشلیق گئنیش لندیرماق}}

==== شهرچای ====
شهرچایی تورکیه نین بیقار دره سیندن باشلایب و داغلیق و اورمیه نین دوزلوقوندن گئچندن سوْنرا اورمو گولونه توکولور.

=== هاوا دورومو ===
اورمیه نین هاوسینین دورومو متوسط ۸٫۹ درجه سانتیگراد حرارت له یای دا تقریباً ایستی و قیش دا تقریباً سویوق دیر. یاغینتی دونومو مهر آیین آخیرلاریندا و آباد آیین اول لریندن باشلانیب خردادا چان داواملی دیر.<ref name="webcitation.org">{{Cite web |title=مرکزاطلاعات شهری ارومیه و استان آذربایجان غربی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۱ دسامبر ۲۰۱۳. |url=http://urmia.5rah.com/ostan/ |accessdate=2013-12-15 |archivedate=2013-12-15 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6Lt5l7hW2?url=http://urmia.5rah.com/ostan/}}</ref> یاغینتی میانگینی ۹۳ گون اوزونلوغوندا ۳۶۰ میلی متیر دیر.<ref>{{Cite web |title=Balland, D. “BĀRĀN”. In Encyclopædia Iranica. 15 Dec 1988. Archived from the original on 27 April 2014. Retrieved 10 Dec 2013. |url=http://www.iranicaonline.org/articles/baran-rain |accessdate=2014-04-27 |archivedate=2014-04-27 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6P9ZiKzGS?url=http://www.iranicaonline.org/articles/baran-rain}}</ref> و اوزون مدت ده یاغینتی میانگینی ۲۳۸٫۲ میلی‌متیر دیر. دونموش گونلر آبان آییندا ۱۹ گون آذر ده ۲۷ گون دی ده ۳۰ گون بهمن ده ۲۸ گون اسفند ده ۱۴ گون فروردین ده ۶ گون دیر کلیت ده ۱۲۰ گون ایلده اورمیه ده دونموش گونلردیر یئلین میانگین سورعتی متیر ثانیه ده دیر هابئله اردیبهشت و اسفند آیلاریندا ۱۶ متیر ثانیه ده یئلین ان سۆرعتلی زامانی دیر و دی و بهمن آیلاریندا ۷ متر ثانیه ده یئلین ان آز سورعتلی اوْلان فصلی دیر.<ref name="webcitation.org"/>

=== زلزله ===
باتی آذربایجان اوستانی کلیت ده بیر دپریملی منطقه دیر.<ref>{{Cite web |title=پایگاه خبری تحلیلی ندای ارومیه، ۵ مهر ۱۳۹۲. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۴ اوکتوبر ۲۰۱۳. |url=http://nedayeurmia.ir/index.aspx?siteid=8 |accessdate=2013-12-15 |archivedate=2013-12-15 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6Lt5mQbDU?url=http://nedayeurmia.ir/index.aspx?siteid=8}}</ref> سانکی هله لیک اورمیه شهرینده داغیدان بیر دپریم اولمویوب دیر.<ref>{{Cite web |title=وبگاه مگ‌ایران، به نقل از روزنامه اعتماد، شمارهٔ ۲۴۶۸، صفحهٔ ۹. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۳ اوکتوبر ۲۰۱۳. |url=http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2562003 |accessdate=2013-12-15 |archivedate=2013-12-15 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6Lt5tz7Rv?url=http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2562003}}</ref> اورمیه ده اوْلان سون زیزله لردن ۱۳۰۰ قمری ایلده<ref>{{Cite web |title=آخرین زلزله‌های بزرگ قرن حاضر در ایران |url=http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2562003 |accessdate=2013-12-15 |archivedate=2013-12-15 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6Lt5tz7Rv?url=http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2562003}}</ref> هابئله ۴ ریشترلیق سیلوانا مرکزیتی ایله<ref>{{Cite web |title=زمین لرزه ۴ ریشتری ارومیه را لرزاند |url=http://www.asriran.com/fa/news/40017/زمین-لرزه-4-ریشتری-ارومیه-را-لرزاند |accessdate=2014-04-08 |archivedate=2014-04-08 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6OfxM1EF7?url=http://www.asriran.com/fa/news/40017/زمین-لرزه-4-ریشتری-ارومیه-را-لرزاند}}</ref> ۸۷ جی ایلده و ۹۱ جی ایلده اهر و ورزقان دپریم لری<ref>{{Cite web |title=زمین لرزه در ارومیه |url=http://www.omran-ag.ir/tabid/1897/articleType/ArticleView/articleId/19562/--.aspx |accessdate=2013-12-15 |archivedate=2013-12-15 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6Lt5ziPfC?url=http://www.omran-ag.ir/tabid/1897/articleType/ArticleView/articleId/19562/--.aspx}}</ref><ref>{{Cite web |title=زلزله ۶٫۲ ریشتری شمال باتی کشور را لرزاند |url=http://www.tabnak.ir/fa/news/264800/زلزله-۶۲-ریشتری-شمال-غرب-کشور-را-لرزاند |accessdate=2013-12-15 |archivedate=2013-12-15 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6Lt5v9WXx?url=http://www.tabnak.ir/fa/news/264800/زلزله-۶۲-ریشتری-شمال-غرب-کشور-را-لرزاند}}</ref> هابئله لاب سونونجو دپریم سیلوانا دا ۴٫۶ ریشترلیق دپریم دیر.<ref>[http://www.donya-e-eqtesad.com/news/755023/ زمین‌لرزه ۶٫۴ ریشتری در ارومیه]</ref>

== فرهنگ ==
=== آشیق‌لار ===
[[آشیق]]لار ایسلامدان اؤنجه زامانلاردان تۆرک خالق‌لارین آراسیندا ایجرا ائدرمیش‌لر. ایسلامی اینقیلابدان قاباق، آشیق‌لار مورتّباً باتی و چیخی آذربایجانین قهوه‌خانالاریندا چالاردی‌لار. تبریز، آشیق‌لارین چیخی مرکزی و اوُرمو، اوْنلارین باتی مرکزی ایدی. اورمودا آشیقلار همیشه تک چالاردی‌لار.<ref name="اآ">[http://www.iranicaonline.org/articles/aseq-in-azerbaijan-both-in-iran-and-azerbaijan-ssr-a-poet-and-minstrel-who-accompanies-his-singing-on-a-long-necked-fre ĀŠEQ (Asheq)], Iranica</ref> آشیق موسیقی‌سی آذربایجانین ان قدیمی هۆنری دیر.<ref>[http://www.asriran.com/fa/news/302530/موسیقی-مکتب-عاشیقی-ارومیه-ثبت-ملی-شد موسیقی مکتب عاشیقی ارومیه ثبت ملی شد], عصر ایران</ref>

=== دب‌لر و رسم‌لر ===
اوُرمودا ائولنمگه گؤره چوْخلو دبلر واردیر. بوُ دب‌لرین بیری کۆره‌کن (بَی) حامامی دیر. حنا گئجه‌نین سحری‌سی کۆره‌کن ایله ساغدوش، سوْلدوش و بیر نئچه جوان حاماما گئدیب و اوْردا چالیب اوْینایارلار. کۆره‌کن یوُیوناندان سوْنرا، قیز ائوی آلان پالتارلاری گئیب، آراییشگاها گئدیب و توْی ائوینه قاییدار.<ref name="اورمو فولکلورو">محمدرضا اسماعیل‌زاده، «اورمو فولکلورونا بیر باخیش»، بوتا نشر، ۱۳۹۰</ref> ایندیلیکده بوُ دبلر اوُنودولماق حالیندا دیر.

اوُشاق دیش چیخارداندا، دیشلیک یوْخسا هدیک پیشیریب قوْهوم و قوْنشولارا پای وئره‌رلر. پای‌آلانلار دا هدیک قابینا اوُشاق اۆچون تؤحفه قوْیوب قایتارارلار.<ref name="اورمو فولکلورو"/>

چیلله گئجه‌سی، جاوانلار طایفادا بیر آغ‌ساققالین ائوینه ییغیشارلار. اوُشاقلاردا اؤز آتا آناسی‌نین ائوینه قوْناق گئدرلر. [[جویز حالواسی]]، [[هویج حالواسی]]، قارپیز، نوْقول، میلاق، پاتداق و … چیلله گئجه‌سینده یئییلر.<ref name="اورمو فولکلورو"/>

چرشنبه‌لیک گؤندرمک آخیر چرشنبه‌نین دبلرین‌دن دیر. آتا و قارداش نیشانلی قیزلارا، تزه‌گلینلره، آنا-باجیلار و قیزلارا پای گؤندره‌رلر. بوُ پای بوُنلاردان عیبارت دیر: پالتار، ائو وساییلی، آینا سبزه (گؤیرمیش بوُغدا)، بوْیانمیش یوُمورتا و قیزین ارینه جوْراب یوْخسا کؤینک. معمولاً پای‌ین یئرینه پای گتیرنه پوُل یوْخسا جوْراب یوْخسا کؤینک‌لیک وئریلر.<ref name="اورمو فولکلورو"/>

=== سینما ===
گئچمیش ایل‌لرده اورمیه‌ده ۶ سینما سالوْنو وار ایمیش. ایندیلیکده ۳ سینما ایشینه داوام وئریر.<ref>[http://khabarfarsi.com/ext/836044 بازسازی کلی دو سینمای ارومیه/ قدمت سینماها به دهه 40 می‌رسد], خبرفارسی</ref>

=== کیتاب‌ائولری ===
اورمیه‌نین ۱۳ کیتابخاناسی وار دیر. ۳۴۵ مین نۆسخه‌دن آرتیق بوُ کیتابخانالاردا کیتاب وار دیر. ۱۸ مین نفردن آرتیق اورمیه‌نین کیتابخانالارینا یازیلیب‌لار.<ref>[http://www7.es.irna.ir/fa/News/80936946/فرهنگی/18_هزار_نفر_در_کتابخانه_های_عمومی_ارومیه_عضویت_دارند 18 هزار نفر در کتابخانه‌های عمومی ارومیه عضویت دارند] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140406204527/http://www7.es.irna.ir/fa/News/80936946/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C/18_%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1_%D9%86%D9%81%D8%B1_%D8%AF%D8%B1_%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87_%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%B9%D9%85%D9%88%D9%85%DB%8C_%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%87_%D8%B9%D8%B6%D9%88%DB%8C%D8%AA_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%AF |date=2014-04-06}}, ایرنا</ref>

== سیاست ==
=== بلدیه ===
اورمیه بلدیه‌سی ۱۳۰۷ده قوُرولوب‌دور.<ref>[http://recordhayeiran.com/page296.html رکوردهای ایران]</ref> بلدیه تیکینتی‌سی انقلاب مئیدانیندا (اوستان مئیدانی یا یوردشاهی دروازاسیندا) یئرلشیب‌دیر. ۱۳۱۰دا «ملا اوستا»، اورمیه‌نین لاپ ایش بیلن معمارلاریندان، بوُ تیکنتی‌نی قارتال شکیلینده مِعمارلیق ائله‌ایب‌دیر.<ref name="گروه مشاوران پنکو">{{Cite web |title=گروه مشاوران پنکو |url=http://penco.ir/content/urmia.aspx |accessdate=2014-08-07 |archivedate=2013-12-12 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131212093550/http://penco.ir/content/urmia.aspx}}</ref>

=== کونسوللوق‌لار ===
* {{بایراقچه|تورکیه}} تورکیه کنسوللوغو اورمودا، بهشتی (دانیشکده) خیاوانی‌ندا یئرلشیب‌دیر.
* {{بایراقچه|عراق}} عراق کونسوللوغو یئنیلیکده اورمودا اوز ایشی‌نی باشلایب و فعال دیر.
* {{بایراقچه|روسیه}} روسیه کونسوللوغو ایندیکی حالدا فعال دئییل.

== تفریحی یئرلر ==
بند، خان‌دره‌سی و مارمیشو اورمیه‌نین تفریحی یئرلریندن دیر.<ref>[http://www.farhangnews.ir/content/67655 تفرجگاه‌هایی از جنس بهشت در ارومیه] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141027083250/http://www.farhangnews.ir/content/67655 |date=2014-10-27}}, فرهنگ نیوز</ref> بند کندی اورمیه‌نین یاخین‌لیغیندا و شهرچایی‌نین قیراغیندا یئرلشه‌رک، اؤنملی توریستی بیر یئر دیر.<ref>[http://www.magiran.com/view.asp?Type=pdf&ID=833352 برآورد ارزش تفرجی روستای بند ارومیه به روش ارزشگذاری مشروط], magiran</ref>

== مکتب‌لر ==
=== عمومی مکتب‌لر ===
[[file:Education in Iran 0003 Urmia.jpg|thumb|left|250px| احمدشاه وقتینده اورمو دا بیر مدرسه]]
پهلوی دونومیندن قاباق اورگتمه لر عمومیت له مکتب خانا لاردا اولوردو مکتب خانا لار شهرین بویوک و جمعیتلی و هابئله مسجیدین شبستانلاریندا، تکه لر، یا دا ائولرده قورولوردی عمومیت له الیفبا نین اویرتمه سی آنادیلی کیتابیندان کی تۆرکجه یمیش باشلانیردی اوندان سوْنرا اوشاق لار الفبا اورگنیردیلر و یازیب اوخوماق لا تانیش اولوردولار درس وئریلن کیتاب لار عیبارتی دیر قرآن، تنبیه‌الغافلین، صرف میر و…<ref>انزلی، حسن، «اورمیه در گذر زمان» ، انتشارات دستان - صص ۴۶۴–۴۶۶.</ref> یئنی ده قورلان سبک ده مکتب و مدرسه اورمیه ده ۱۷ ایل دارالفنون دان قاباق ۱۲۵۱ قمری ایل ده قورولوب دیر<ref>{{Cite web |title=خبرگزاری فارس |url=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920609000540 |accessdate=2014-01-02 |archivedate=2014-01-02 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6MKTNKRTa?url=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920609000540}}</ref>

=== یوخاری مکتب‌لر ===
بیرنجی ایران دا اوْلان داوا درمان اویرتیم مرکزی ۱۳۰۰ جی قمری ایل ده آمریکایی لر الیله اورمیه شهرینده قورولدو<ref>Esmail Yourdshahian, Farrokh Ghavam, Mohhamad-Hassan Ansari, Life of Dr. Joseph Plumb Cochran, Founder of Iran's First Contemporary Medical College, Archives of Iranian Medicine, Academy of Medical Sciences, Islamic Republic of Iran, Vol. 5، No. 2 (April 2002).</ref> ایندی قدر ۲۲ مین طلبه اورمیه دانیشگاهیندا ۴۶ مین آزاد دانیشگاهیندا و ۱۸۰۰ نفر ده یئنی قورولان اورمیه نین صنعتی دانشگاهیندا عالی مکتب لرینده تحصیله مشغولدولار.<ref>{{Cite web |title=خبرگزاری تسنیم |url=http://www.webcitation.org/mainframe.php |accessdate=2014-08-06 |archivedate=2013-08-22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130822210654/http://www.webcitation.org/mainframe.php}}</ref><ref>{{Cite web |title=خبرگزاری فارس |url=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920521000397 |accessdate=2014-01-02 |archivedate=2014-01-02 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6MKTQLzkH?url=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920521000397}}</ref>
بوُ شهرده چوْخلو اؤنم‌لی و مؤعتبر بیلیم‌یوردو وار دیر کی اوْنلاردان [[اورمو بیلیم‌یوردو]]، [[اورمو صنعت بیلیم‌یوردو]]، [[اورمو طب علم‌لر بیلیم‌یوردو]]، آزاد بیلیم‌یوردو و پیام-ی نور بیلیم‌یوردونا ایشاره ائتمک اوْلار.

=== دینی حوزوی مکتب‌لر ===
اورمیه نین بیرنجی دینی و حوزوی مکتبی ۱۱۴۲ جی قمری ایل ده قورولوب دیر ایندیلیکده بۇ مکتب امام خمینی آدلانیر و ۱۵۰ طلبه سی وار.<ref>{{Cite web |title=مدیریت حوزه‌های علیمه استان |url=http://howzeh-ag.com/مدارس-علمیه-استان/امام-خمینی-ارومیه/ |accessdate=2014-04-08 |archivedate=2014-04-08 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6OfxsLiWb?url=http://howzeh-ag.com/مدارس-علمیه-استان/امام-خمینی-ارومیه/}}</ref> هابئله سونولرین ده اوزلرینه گوره بۇ شهرده مدرسه لری وار<ref>{{Cite web |title=پایگاه اطلاع‌رسانی اصلاح |url=http://www.islahweb.org/content/2012/6/6091/%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%88%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C-%D8%AA%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AD%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%85%D8%A7-%D9%88-%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%A8-%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85-%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D9%85%D9%8 |accessdate=2014-04-08 |archivedate=2014-04-08 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6Ofxy0Hkm?url=http://www.islahweb.org/content/2012/6/6091/Ø§Ø±Ø¯ÙÛ-Ø¹ÙÙÛ-ØªÙØ±ÛØÛ-Ø¹ÙÙØ§-Ù-Ø·ÙØ§Ø¨-Ø¹ÙÙÙ-Ø¯ÛÙÛ-ÙÙ%258}}</ref> و یئنی قورولموش خانیم لار اۆچون دا مکتب زینب کبری آدلانیر.<ref>{{Cite web |title=مرکز مدیریت خوزه‌های علمیه خواهران |url=http://www.rasanews.ir/NSite/FullStory/News/?Id=192360 |accessdate=2014-04-08 |archivedate=2014-04-08 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6Ofy0CTVh?url=http://www.rasanews.ir/NSite/FullStory/News/?Id=192360}}</ref>

== شهر سورون‌لاری ==
=== هاوانین باتماسی ===
اورمیه شهری دولو تیرافیک لر اۆچون هابئله دی‌اکسید کربنون هاوا دا چوخالماسی و شهرین تولدی و صنعتی و یئرین دوزگون یئرده تیکمه دن اونو ایرانین بیر هاواسی باتیق شهرلریندن ائدیب. هابئله عراقین توز توْرپاقی و هاوانین ترسه اولماغی ایل ۹۰ گونون ده اوْلور شهرین هاواسینا تأثیر قویان اونملی موارید دن اورمو گولون قوروماسی و اونون دوز یئل دومان لارین قوزانماسی دیر اورمیه شهرین هاواسینین باتیلماسینین قاباغیندا داینماق اۆچون گرک بۇ شهرین اطرافیندا یام یاشیل یئرلر یارانا.<ref>{{Cite web |title=اینا نیوز |url=http://www.ainanews.com/Default.aspx?tabid=1298&articleType=ArticleView&articleId=313272 |accessdate=2014-08-07 |archivedate=2013-12-15 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6Lt6TNYQq?url=http://www.ainanews.com/Default.aspx?tabid=1298}}</ref><ref>[http://www.mehrnews.com/detail/News/2183974 خبرگزاری مهر]</ref><ref>{{Cite web |title=خبرگزاری فارس |url=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13911206000585 |accessdate=2014-08-07 |archivedate=2013-12-15 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6Lt6Ox6Z2?url=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13911206000585}}</ref><ref>[http://www.asriran.com/fa/news/153922/زنگ-هشدار-آلودگی-هوا-در-ارومیه-هم-نواخته-شد عصر ایران]</ref>

=== تیرافیک ===
اورمیه‌ده ۱۰۰۰ نفره ۸۰ ماشین اوْلاراق تهران‌دا ۱۰۰۰ نفره ۶۲ دانادان آز ماشین وار دیر. ماشین سایی باخیمیندان، تهران‌دان سوْنرا اورمیه ایرانین ایکینجی شهری دیر.<ref name="دی">[http://daynews.ir/vdcef78z.jh8xei9bbj.html?13047 ارومیه، بهشت ایران و دروازه تمدن‌ها] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131224121744/http://daynews.ir/vdcef78z.jh8xei9bbj.html?13047 |date=2013-12-24}}, دی‌نیوز</ref> اورمیه‌ده ۲۵۰ مین دانادان آرتیق ماشین واردیر. تیرافیک، اورمیه‌نین ان اؤنملی شهر مؤعضللریندن دیر.<ref>[http://www.irna.ir/fa/News/81195680/سایر_حوزه_ها/گسترش_حمل_و_نقل_عمومی_از_برنامه_های_شهرداری_ارومیه_است گسترش حمل و نقل عمومی از برنامه‌های شهرداری ارومیه است], ایرنا</ref>

=== زورآبادلار ===
شهرین حاشیه لری اورمیه شهرین بیر اونملی دردلریندن دیر کی زورآباد یا دا اسلام‌آباد آدلانیر<ref name="تابناک">[http://www.tabnak.ir/fa/news/213999/۲۵هزار-حاشیه‌نشین-در-ارومیه-سامان‌دهی-شدند تابناک]</ref> نئجه کی یاخین ۲۵ مین نفر ۵ جی گئنیشلنمیش برنامه ده اورمیه حاشیه لری سهمانلانیب دیر.<ref name="تابناک"/> ۱۳۹۲ جی سون ۷ دی آیندا ۷۵۰ هیکتار یئر تیکینتی لر اساسندا شهرین محدوده سینه ایضافه اوْلوب<ref>[http://isna.ir/fa/news/91101308001/رییس-شورای-شهر-ارومیه-با-افزایش-حاشیه-نشینی ایسنا]</ref> اسلام‌آباد، علی‌آباد، حسین‌آباد، حاجی پیرلو، وکیل آباد، کوی لاله سالار، قره باغ، روستاهای الواج (آلباش) و دیگاله (دیک قالا) شهرین حاشیه لری حساب اولور.<ref name="تابناک"/><ref name="خراسان نیوز">{{Cite web |title=خراسان نیوز |url=http://www.khorasannews.com/newssource/17316-880428/xml/2_17316_06_686.XML |accessdate=2014-01-02 |archivedate=2014-01-02 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6MKTwj2og?url=http://www.khorasannews.com/newssource/17316-880428/xml/2_17316_06_686.XML}}</ref> هابئله شهرین حاشیه سینده ایلشن لر بۇ شهر ۱۵۰ مینلق جمعیتی تشکیل وئریب لر<ref name="خراسان نیوز"/> هابئله چوخلو معضل لر بۇ جومله جورمولرین چوخالماسی اکین یئرلرین خاراب ائتمک ده اونلاردا اولور.<ref>{{Cite web |title=خراسان نیوز |url=http://www.khorasannews.com/newssource/17316-880428/xml/2_17316_06_686.XML |accessdate=2014-08-08 |archivedate=2013-12-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131224103835/http://www.khorasannews.com/newssource/17316-880428/xml/2_17316_06_686.XML}}</ref><ref>[http://www.yjc.ir/fa/news/4065750/افزایش-جرایم-در-مناطق-حاشیه باشگاه خبرنگاران]</ref>

== بؤلمه‌لر ==
=== شهرین یئکلمه‌سی ===
اورمیه داغیناق شکیل‌ده یئکلیب‌دیر.<ref>[http://gdij.usb.ac.ir/article_1165_63.html  ارائه‌ی الگوی بهینه‌ی گسترش کالبدی- فضایی شهر ارومیه] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140814002726/http://gdij.usb.ac.ir/article_1165_63.html |date=2014-08-14}}, فصلنامه جغرافیا و توسعه</ref><ref>[http://isna.ir/fa/news/91032615002/معاون-استاندار-آذربايجان-غربي-گسترش-بي-قواره معاون استاندار آذربایجان‌غربی:گسترش بی‌قواره شهر ارومیه مطلوب نیست], ایسنا</ref>
شهرین بافتی اوچ قیسمه تقسیم اولاراق شهرین ان قدیم قیسمتی بازار محدوده سی دیر شهرین نئچه یوز ایلیق قدیمته صاحیب دیر ییانکی ایندیلیکده اونون ان قدیم محله سینین قیدمتیندن ۱۰۰ ایل اونجه یه کئچمیر اورمیه شهرین اوستان مرکزی اوْلاندان سوْنرا باکری - خیام - عسکرآبادی خیابانلاری بۇ شهرین اورتاسیندا گئچیب اداری مرکزلرین یئری اوْلدو شهرین میانی بافتی مرکزی بافتین جمعیت باخیمندان دولماسی و گورمه مسی اساسیندا یاراندی و کوچه لرو محله لر شهرین قدیم بافتین دوره سینه یارانیب بۇ محله لر تام ۳۰ دان ۵۰ قدر ده اوْلان تیکینتی لر دیلر بۇ قیسمین دورمو معماری باخیمدان شهرین اورتاسیندا اوْلان معماری تای دیر سانکی یئنی مصالح له تیکیلیب. میانی بافتین سیمگه لریندن خیابان باغلانمیش انلی کوچه لر دیر شهرین اوچوجو بافتی ایکنجی بافتین دوره سینه ده یارانیب بۇ تیکینتی لر انقلاب دان سوْنرا و نتیجه ده اورمیه شهرینه مهاجرت لرین اساسیندا دیر هابئله بۇ بافت اکینچیلیق اراضی لرین مسکونلاشما یئرلرینه دونمه سی اساسدا یارانیب دیر.<ref>[http://www.sid.ir/fa/VEWSSID/J_pdf/66913923206.pdf/ مبارکی، «ارائهٔ الگوی بهینهٔ گسترش کالبدی- فضایی شهر ارومیه»، ۸۶-۸۰.]</ref>

=== بلدیه بولوم لری ===
ایندیلیکده اورمیه نین ۴ بلدیه منطقه سی وار سانکی بلدیه منطقه لرین چوخالماسی شهرین جمعیتین چوخالماسی و شهرین یئکلمه سی اۆچون بلدیه نین ایشینین اونون دا یئرلشیب.<ref name="گروه مشاوران پنکو"/><ref>[http://khabarfarsi.com/ext/1128225 خهبرگزاری فارس]</ref>

=== یام یاشیللیق فضالاری ===
اورمیه شهرینده ۷۰ پارک ۶۵۰ هکتار مساحتی ایله واردیر ایندیلیکده یام یاشیلیق فاضالاری هر نفر اۆچون ۸ و یارم مربع متیری دیر قرارلانمیش بۇ فضا گلن ۴ ایلده ۱۲ مربع متیرنه چان چوخالسین.<ref>[http://www.asriran.com/fa/news/301505/سرانه-فضای-سبز-برای-هر-ارومیه-ای-8-و-نیم-متر-مربع-است عصر ایران]</ref>

== حمل و نقل ==
اورمیه ایله ایرانین آیری اوستان مرکزلری‌نین آراسی:<ref name="behrah.com">[http://www.behrah.com/], بهراه</ref>
{| class="wikitable"
|-
! اورمیه !! اورمیه !! اورمیه
|-
| تهران - ۷۶۸ کیلومتیر|| تبریز - ۱۴۹ کیلومتیر|| اردبیل - ۳۵۸ کیلومتیر
|-
| اصفهان - ۱٬۰۷۴ کیلومتیر|| کرج - ۷۳۳ کیلومتیر|| ایلام - ۷۵۰ کیلومتیر
|-
| بوشهر - ۱٬۴۸۰ کیلومتیر|| شهرکرد - ۱٬۱۷۴ کیلومتیر|| بیرجند - ۱٬۹۰۵ کیلومتیر
|-
| مشهد - ۱٬۶۶۴ کیلومتیر|| بجنورد - ۱٬۴۷۹ کیلومتیر|| اهواز - ۱٬۰۳۶ کیلومتیر
|-
| زنجان - ۴۳۹ کیلومتیر || سمنان - ۹۸۸ کیلومتیر || زاهدان - ۲٬۲۳۷ کیلومتیر
|-
| شیراز - ۱٬۵۵۹ کیلومتیر || قزوین - ۶۱۱ کیلومتیر || زاهدان - ۹۰۴ کیلومتیر
|-
| سنندج - ۴۲۵ کیلومتیر || کرمان - ۱٬۷۴۳ کیلومتیر || کرمانشاه - ۵۵۵ کیلومتیر
|-
| یاسوج - ۱۴۰۷ کیلومتیر || گرگان - ۱۱۷۳ کیلومتیر || رشت - ۶۳۴ کیلومتیر
|-
| ساری - ۱۰۳۹ کیلومتیر || خرم‌آباد - ۷۲۴ کیلومتیر || اراک - ۷۳۴ کیلومتیر
|-
| بندرعباس - ۲۰۳۵ کیلومتیر || همدان - ۵۳۸ کیلومتیر || یزد - ۱۳۹۳ کیلومتیر
|-
|}

=== فرودگاه ===
اورمو شهرینین فرودگاه ۱۹۶۴-جی ایلده تائسیس اوْلوب و غربی آذربایجانین تکجه بین‌المللی فرودگاهی دیر بۇ فرودگاهین هوایی ارتباط لاری بۇ شهرلرینن دیر:<ref name="web.archive.org">{{Cite web |title=archive copy |url=http://www.urmiaairport.ir/ |accessdate=2010-01-21 |archivedate=2010-01-21 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100121173235/http://www.urmiaairport.ir/}}</ref>
* {{بایراقچه|ایمارات}} [[دوبی]]
* {{بایراقچه|تورکیه}} [[ایستانبول]]
* {{بایراقچه|سعودی عربیستان}} [[مکه]]
* {{بایراقچه|سوریه}} [[دمشق]]
* {{بایراقچه|آذربایجان}} [[باکی]]
* {{بایراقچه|ائرمنیستان}} [[ایروان]]
* {{بایراقچه|عراق}} [[اربیل]]، [[دهوک، Iraq|دهوک]]، [[کربلا]]

=== دمیر یولو ===
مراغه، میاندوآب، مهاباد، نقده، اورمیه دمیریولو ۱۸۴ کیلومتیر ایله ۱۳۸۰ جی ایل دن باشلاندی<ref name="tabnak.ir">[http://www.tabnak.ir/fa/news/342067/راه‌آهن-ارومیه–مراغه-امسال-هم-به-نتیجه-نمی‌رسد تابناک]</ref> و قرار اولدی خرداد آیین ۱۳۹۲ جی ایلده قورتولا سانکی هله بۇ ایش اولمویوب<ref name="tabnak.ir"/> بۇ ایشله اورمیه سراسری دمیریولو یا وصل اولور.<ref name="tabnak.ir"/>

=== ترمینال ===
اورمیه‌نین تِرمینالی ۱۳۵۹دا قوُرولوب‌دور. ۱۳۶۲دن اورمیه‌نین شرق ترمینالی و ۱۳۶۳دن اورمیه‌نین باتی ترمینالی ایشه باشلاییب‌دیر.<ref>[http://terminal.urmia.ir/معرفی-سازمان/تاریخچه تاریخچه فعالیت سازمان پایانه‌های مسافربری] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140721030306/http://terminal.urmia.ir/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87 |date=2014-07-21}}, سازمان پایانه‌های مسافربری</ref>

=== یئیین اوتوبوس ===
اورمیه شهرین ترافیکین آزاتماق اۆچون هابئله شهرین گئدیب گلمه لرینه سورعت و راوانلاتماق اۆچون اورمیه بدلیه سی سورعتلی اوتوبوس سهمنانین یارالدیب بۇ پروژه نین کولونگو ۱۳۹۲ جی ایلین تیر آیین دا وورولوب بۇ سهمان اورمیه شهرینده ۲ خط اوتوبوسا شامیل اولاراق بیرنجی خط ۱۳ کیلومتیر اوزاناسیندا ۱۴ ایستگاه لا ایثار شهرکیندن خاتم الانبیا میدانینا چان چکیلیب ۲و۳ بلدیه منطقه لرین بیربیرنله بیرلشدیریر بۇ خط اورمیه شهر ۵۴ درصد نفوسون شامیل اوْلور ۲ جی خط ده بهداری شهرکین دن شهدا میدانینا چان چکیلیب دیر.<ref>[http://www.mehrnews.com/TextVersionDetail/2095451 تلکس اینترنتی مهر]</ref><ref>[http://www.asriran.com/fa/news/286326/کلنگ-زنی-طرح-احداث-خط-brt-ارومیه عصر ایران]</ref><ref>{{Cite web |title=فرمانداری اورمیه |url=http://www.urmia-ag.ir/tabid/1317/ctl/ArticleView/mid/1942/articleId/30709/----.aspx |accessdate=2014-08-15 |archivedate=2013-12-15 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6Lt7BJKja?url=http://www.urmia-ag.ir/tabid/1317/ctl/ArticleView/mid/1942/articleId/30709/----.aspx}}</ref><ref>{{Cite web |title=شورای اسلامی شهر اورمیه |url=http://www.myurmia.ir/news.php?newsid=390 |accessdate=2014-08-15 |archivedate=2013-12-13 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131213140002/http://www.myurmia.ir/news.php?newsid=390}}</ref><ref>{{Cite web |title=خبرگزاری جمهوری اسلامی |url=http://www.irna.ir/fa/News/80743315/اجتماعی/طرح_اتوبوس_تندرو__نقش_مهمی_در_کاهش_ترافیک_ارومیه_دارد |accessdate=2014-08-15 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304125804/http://www.irna.ir/fa/News/80743315/%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C/%D8%B7%D8%B1%D8%AD_%D8%A7%D8%AA%D9%88%D8%A8%D9%88%D8%B3_%D8%AA%D9%86%D8%AF%D8%B1%D9%88__%D9%86%D9%82%D8%B4_%D9%85%D9%87%D9%85%DB%8C_%D8%AF%D8%B1_%DA%A9%D8%A7%D9%87%D8%B4_%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C%DA%A9_%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%87_%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF}}</ref>

=== تاکسی ===
اورمیه‌ده ۷ مین دانادان آرتیق تاکسی ایشله‌ایر. بوُنلارین ۲۶۰۷ داناسی، شهرده دوْلانیب موسافیر چکیر. قیزیل پیلاک‌لی شهرده ایشله‌ین تاکسی‌لار ۱۲۷۶ دانا دیر. ۲۰۴۲ تاکسی ده خطی آغ پیلاک‌لی و تئلئفونو تاکسی دیر. اورمیه‌ده ۸۱ ون تاکسی‌سی اوْلاراق ۶۷ داناسی فورودگاه تاکسی‌سی‌جه ایشله‌نیر. شهرین تئلئفونو تاکسی‌لری‌نین سایی، ۱۱۷۱ دانا دیر.<ref>[http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920612000166 فعالیت بیش از 7000 تاکسی در ارومیه] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131012083136/http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13920612000166 |date=2013-10-12}}, فارس نیوز</ref>

== ایدمان ==
=== فوتبال ===
«[[نود اورمیه فوتبال کولوبو|نود اورمیه]]»، ایران لیگ‌لرینده اوْینایان اورمیه‌نین تکجه [[فوتبال]] تیمی‌دیر کی آزادگان لیگینده اوْیناییر.<ref>https://www.khabaronline.ir/news/800622/۹۰-ارومیه-در-لیگ-خواهد-ماند-تیم-نود-ارتباطی-به-برنامه-۹۰-ندارد Khabar Online</ref>

=== والیبال ===
ورزیش باخیمیندان اورمیه والیبالی ایله تانیلیر. ۱۲۹۵-جی شمسی ایلده، آمریکالی میسیونرلر مسیحیت تبلیغی‌نه اورمیه‌یه گلمیشدی‌لر. بوُ میسیونرلر صاحابلار کوچه‌سینده، اورمیه‌نین حؤکومت ارکی‌نین یاخینلیغیندا، آمریکا سیفارتخاناسینین حیطینده والیبال اوْینورموش‌لار. بئله‌جه اورمو خالقی والیبالی تانیدی‌لار. ۴۰-جی اوْن‌لوق‌دان اورمیه‌نین ایران والیبال لیگلرینده تیمی واردیر.<ref>[http://volleyballiran.com/باشگاه-های-والیبال/تیم-های-لیگ-برتر-آقایان/هواداران-شهرداری-ارومیه/1106-اختصاصی-والیبال-ایران-مروری-بر-تاریخ-صد-ساله-والیبال-اورمیه مروری بر تاریخ صد ساله والیبال اورمیه]{{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}, پایگاه اطلاع‌رسانی والیبال ایران</ref> اورمیه والیبال قوْطبو دا آدلانیر.<ref>[http://www.yjc.ir/fa/news/4233777/مصاف-قعرنشین-و-صدرنشین-در-قطب-والیبال-ایران-ادامه-میزبانی-ارومیه-در-سکوت-مطلق مصاف قعرنشین و صدرنشین در قطب والیبال ایران / ادامه میزبانی ارومیه در سکوت مطلق], باشگاه خبرنگاران</ref> آسیا والیبال کاپ مۆسابیقه‌لری‌نین ایکینجی دؤوره‌سی اورمیه‌ده اوْلدو.<ref>[http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8903021462 مسابقات والیبال کاپ آسیا در ارومیه برگزار می‌شود] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140408113311/http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8903021462 |date=2014-04-08}}, فارس نیوز</ref> «شهرداری ارومیه» اورمیه‌نین والیبال تیمی دیر. تیمین اوْیونلاری غدیر سالونون‌دا اوْلور.<ref>[http://urmia-http://urmia-volley.ir/Default.aspx?PageContentID=2055&tabid=8160 معرفی باشگاه]{{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}, باشگاه ورزشی فرهنگی شهرداری ارومیه</ref>

== درمان مرکزلری ==
=== مریضخانالارین دورمو ===
۱۳۷۸ جی ایلده اورمیه شهرینده اوْلان مریضخانا تخت لری ۱٬۶۱۲ تخت ۹۶۶ دولتی مریضخانالارین ۳۸۴ تأمین ایجتیماعی مریضاخانلارین ۲۶۲ خصوصی مریضخانلارین دیر.<ref name="ostan-ag.gov.ir">{{Cite web |title=تعداد مؤسسات درمانی فعال و تختهای موجود در آنها بر حسب وضعیت حقوقی |url=http://www.ostan-ag.gov.ir/portals/0/amar/amar87/amarhtm/fasl16/f16p1.htm |accessdate=2014-08-21 |archivedate=2014-04-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140406202936/http://www.ostan-ag.gov.ir/portals/0/amar/amar87/amarhtm/fasl16/f16p1.htm}}</ref> هابئله اورمیه شهری ایران دا اوْلان اوچ سوموک بئین پئیوندین مرکزینین بیری دیر هابئله تکجه سوموک بئین پئیوندین مرکزی ایرانین قوزئی باتی سیندا دیر.<ref>[http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2605909 رسالت]</ref><ref>[http://isna.ir/fa/news/8909-06205/رييس-بيمارستان-امام-خميني-ره-اروميه-آذربايجان ایسنا]</ref> ۱۳۸۷ جی ایلده اورمیه شهرینده ۵۷ آزمایشگاه، ۹۸ داواخانا، ۲۶ پرتونگاری مرکزی و ۱۵توانبخشی مرکزی واریدیر.<ref name="ostan-ag.gov.ir"/>

=== مریضخانالار ===
شهید عارفیان (سپاه پاسداران انقلاب اسلامی)، رازی (دانشگاهی)، دکتر صولتی (خصوصی)، شفا (خصوصی)، شهید مطهری (دانشگاهی)، ۵۲۳ ارتش (ارتش جمهوری اسلامی ایران)، مرکز آموزشی درمانی امام خمینی (دانشگاهی)، آذربایجان (خصوصی)، آیت‌الله طالقانی (دانشگاهی)، شهید دکتر قلیپور (دانشگاهی)، سیدالشهدا (دانشگاهی)، امام رضا (تأمین ایجتیماعی) بۇ جومله اومونون مریضخانالاریندان دیر.<ref>{{Cite web |title=لیست بیمارستان‌ها |url=http://avab.behdasht.gov.ir/hospital/ |accessdate=2014-08-07 |archivedate=2014-04-23 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6P3Z9z6yE?url=http://avab.behdasht.gov.ir/hospital/}}</ref>

== مدیالار ==
=== TV و رادیو ===
۱۸ مورداد ۱۳۴۷ده، ایران میلّی TVسی‌نین ایلک بؤلگه‌سی مرکزی اورمیه‌ده قوُرولدو. اورمیه TVسی گۆنده ۳ ساعات برنامه ایله ایشه باشلادی. ۱۳۵۱ده، اورمیه کانالی گۆنده ۷ ساعات برنامه یاییردی.<ref>[http://www.ic-ic.ca/index.php?option=com_content&view=article&id=109&Itemid=162 تاریخچه رادیو و تلویزیون در ایران] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130921225837/http://ic-ic.ca/index.php?option=com_content&view=article&id=109&Itemid=162 |date=2013-09-21}}, کانون فرهنگی ایرانیان کانادا</ref>

=== درگی‌لر ===
اورمیه شهری ایراندا بیرنجی شهری دیر کی اوندا درگی چاپ اولدی بۇ درگی آسوری دیلده زاهر یرادی باهرا آدیلا یایلیردی کی آسوری دیلینده یانی ایشیق اشعه سی بۇ درگی ۱۲۶۵ جی ایلده جاستین پرکینز الیله چیخیردی ۱۳۲۵ قمری ایلدن مشروطه دوره سینین قوروتالانا چان یاخین ۱۰۰ درگی اورمیه ده چیخیردی مشروطیت دوره سینده فریاد درگی سی حبیب آقازاده و محمود غنی‌زاده باش یازالیغیلا اورمودا ایکی دیلده تۆرکجه و فارسجا دا میتلین رقی سی و استقلالی اۆچون هابئله مشروطیته چالیشماق اۆچون یایلیردی پهلوی دونومون پلیسی و خفقان جوی اۆچون تکجه ۴ درگی اورمیه ده یایلیردی انقلاب دان سابق درگی لرین ۲ سی چالیشیر اورمیه نین بیرینجی گوندلیک درگی سی ۱۳۹۰ جی ایلده آراز آذربایجان آدلا اوز ایشین باشلادی.<ref>[http://www.mehrnews.com/detail/News/1714252 خبرگزاری مهر]</ref>

== ایرانین ۶ جی گؤزل شهری ==
[[یونسکو]] نون اعلام ائتدینه گوره اورمیه شهری [[تبریز]]، [[تهران]]، [[ایصفاهان]]، [[شیراز]] و [[قوم]] شهرلریندن سوْنرا ایرانین ۶ -اینجی ان گوزل و یاشاماغا اویغون شهری‌دیر.<ref><nowiki>https://www.google.com/amp/s/www.tabnak.ir/fa/amp/news/535807</nowiki></ref>

== بیلیم‌یوردولار ==
بوُ شهرده چوْخلو اؤنم‌لی و مؤعتبر بیلیم‌یوردو وار دیر کی اوْنلاردان [[اورمو بیلیم‌یوردو]]، [[اورمو صنعت بیلیم‌یوردو]]، [[اورمو طب علم‌لر بیلیم‌یوردو]]، آزاد بیلیم‌یوردو و پیام-ی نور بیلیم‌یوردونا ایشاره ائتمک اوْلار.

== گؤرمه‌لی و تاریخی یئرلر ==
=== تیکینتی‌لر ===
* [[اوچ گونبز|اوچ گونبز مقبره سی]]
* [[ننه‌مریم کیلساسی|ننه‌مریم کیلیساسی]]
* [[اورمیه بازاری|اورمو بازاری]]
* [[دوققوز پیلله بوزخاناسی]]
[[فایل:بازار قدیمی ارومیه.jpg|بندانگشتی|اورمیه|اورمونون اۆست اؤرتۆلۆ بازاری]]

=== مسجیدلر ===
* [[جامع مسجیدی (اورمیه)|جامع مسجید]]
* [[سردار مسجیدی]]
* [[میناره مسجیدی]]
* [[جنرال مسجیدی]]
[[فایل:مسجد جامع ارومیه.jpg|بندانگشتی|اورمونون جوما مسجیدی]]
[[فایل:گنبد و سر در مسجد مناره.jpg|100px|مینار مسجیدی]]

=== ائولر ===
اورمیه نین قدیم ائولری قدیملیک لری قاجار دونومونه یئتیشیر و اورمیه نین دولانمالی یئرلریندن حسابا گلیر. جنرال ائولری، انصاری ائوی، اتحادیه ائویبو جومله دن دیر.<ref>{{Cite web |title=میراث فرهنگی آذربایجان غربی |url=http://www.wazchto.ir/mods.php?id=News&file=article&sid=1526 |accessdate=2014-08-14 |archivedate=2015-11-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151117025714/http://www.wazchto.ir/mods.php?id=News&file=article&sid=1526}}</ref> دیزج سیاوش ائوی ده ۱۳۸۷ جی ایلده میلی ثبتی اوْلوب.<ref>[http://www.bultannews.com/fa/news/8253/خانه-اربابی-روستای-دیزج-سیاوش-ارومیه-ثبت-ملی-شد بولتن نیوز]</ref>
* [[هدایت مدرسه‌سی]]
* [[انصاری ائوی]]

=== اورمو شهرینین قدیمی دروازالارینین آدی ===
[[file:بالوو.jpg|thumb|left|250px| اورمیه بدلیه‌سی تاخان تابلو، بالوو دروازاسیندا]]
اورمو شهرینین قدیم زاماندان جوْغرافیایی و سیاسی باخیمیندان همیشه اشرار حمله‌سینین هدف قرار تاپمیش بونا گوره قدیم زاماننان اورمو شهرینین دورونه دیوار چکیلیب و سگیز دروازاسی واریدی
بوُ دروازالار بوُنلار دیر:
* بالوو دروازاسی
* عسگرخان دروازاسی
* نووگئچر دروازاسی
* یوُردشاه دروازاسی
* ارگ دروازاسی
* بازارباش دروازاسی
* سوْیوق بوُلاق (خازاران-خزران) دروازاسی
* توپراق قالا دروازاسی<ref>نام آوران ارومیه - علی بابایی - ۱۳۸۹ انتشارات تکدرخت و اختر - صفحهٔ ۲۷</ref>

=== هوْتِل‌لر ===
[[file:Noghl.png|thumb|left|250px| نوغول اورمو سوغات لاریندان]]
دؤرد اوُلدوزلو بین‌المللی «پارک» هوْتِلی، دؤرد اوْلدوزلو «ساحل» هوتِلی، دؤرد اوْلدوزلو «جهانگردی» هوتِلی، اۆچ اوْلدوزلو «آریا» هوتِلی و اۆچ اوْلدوزلو «مروارید» هوتِلی اورمیه‌نین هوتِللری دیر.<ref>[http://www.ataland.com/Hotels/City/هتل-های-ارومیه هتل‌های ارومیه] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180101161722/http://www.ataland.com/Hotels/City/%D9%87%D8%AA%D9%84-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%87 |date=2018-01-01}}, Ataland</ref>
اورمو هوتل لری بوندان عیبارت دیر:<ref>{{Cite web |title=سایت هتلداری ایران |url=http://www.hoteldari.com/hotel1/management/hotels_primery_list.php?_ostan=2 |accessdate=2014-08-14 |archivedate=2014-04-23 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6P3ZE6CTW?url=http://www.hoteldari.com/hotel1/management/hotels_primery_list.php?_ostan=2}}</ref>
{| class="wikitable"
|-
! آد !! درجه (اوُلدوز سایی) !! اوْتاق سایی
|-
| آنا || ۵ || ۲۰۰<ref>[http://www.mehrnews.com/detail/News/1738641 خبرگزاری مهر]</ref>
|-
| دنیز || ۵ || ۵۴
|-
| ساحل || ۴ || ۷۰<ref>{{Cite web |title=مرکز بین‌المللی رزرو هتل |url=http://www.ihb.ir/Hotel/MoreInfo?Hid=-840859051&isab=False&avg=0&avgex=0 |accessdate=2014-08-14 |archivedate=2013-12-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131220224937/http://www.ihb.ir/Hotel/MoreInfo?Hid=-840859051&isab=False&avg=0&avgex=0}}</ref>
|-
| پارک || ۴ || ۷۵
|-
| جهانگردی || ۴ || ۷۴
|-
| دریا || ۳ || ۴۵
|-
| مروارید || ۳ || ۳۶
|-
| آریا || ۳ || ۳۷
|-
| آذران || ۲ || -
|-
| خرم || ۲ || -
|-
| رضا || ۲ || -
|-
| مجتمع جهانگردی فانوس || ۲ || -
|-
| ارگ || ۱ || -
|-
| تک ستاره || ۱ || -
|}

=== سنّتی یئمک‌لر ===
یارپاق دوْلماسی، کلم دوْلماسی، بادیمجان دوْلماسی، گؤزله‌مه، ائیران آشی، اوُماج آشی، یارما شوْرباسی و کۆفته، اورمونون سۆنّتی یئمک‌لریندن‌دیر.<ref>[http://hyperclubz.com/Main/Club.aspx?qClub=golestan&qCat=home-entertainment-gr6&qId=3756] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171008230059/http://hyperclubz.com/main/Club.aspx?qClub=golestan&qCat=home-entertainment-gr6&qId=3756 |date=2017-10-08 }}, هایپرکلابز</ref>

=== یادیگار و سوغات لاری ===
بو شهرین بویوک و اونملی سوغاتی نوقول و [[جویز حالواسی|جئویز (گیردکان) حالواسی]] و [[هویج حالواسی]] و او جمله بیدمیشک عرقی ده بۇ شهرین سوغات ایله ساییلیر.

=== ال ایشلری ===
اورمیه‌نین آغاج ایله ال ایشلری تانیلمیش اوْلاراق آیری اؤلکه‌لره ده گؤندریلیر. خرّاط‌لیق غربی آذربایجانین سۆنّتی صنعت‌لریندن دیر. اورمیه‌نین آدلی خرّاط‌لیق اوُستالاریندان «محمود پیرخراط» اوستا، «احمد پیرخراط» اوستا، «عباس چای‌دوست»، «محمد مولاپرست» و «فریدون خراط» ی آد آپارماق اولار. گئچمیشلرده آشیق سازی و باغلاما و بیر نئچه باشقا موسیقی سازلاری دا اورمیه‌ده دۆزَلَرمیش.<ref>[http://urmiatabligh.ir/?p=592 صنایع دستی ارومیه] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140819201226/http://urmiatabligh.ir/?p=592 |date=2014-08-19}}, ارومیه تبلیغ</ref>
{{پانوراما|اورمو1.jpg|1900px|اورمو شهری سیر داغین اتگیندن بیر قارلی و قیش فصلینده شهرین گوزل و طبیعی دولانمالی یئرلریندن ساییلیر}}

=== محله‌لر ===
[[اورمیه محلله‌لری]]
{{اورمیه محله لری}}

== اکینچیلیک ==
[[file:اورمو اوزومو.jpg|thumb|left|250px| اورمو اوزومو]]
اورمونون اؤنم‌لی اکینچیلیک محصوللاری اۆزوم و آلما دیر. بوُنلاردان باشقا جویز (گیردکان)، گۆنه‌باخان توْخومو، قاباق توْخومو، هۆلو، اریک، شلیل و گیلاس دا بوُ شهرده یئتیشدیریلیر.<ref name="بلدیه">[http://urmia.ir/منوی-اصلی/شهر-ارومیه/درباره-ارومیه دربارۀ ارومیه] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140316050223/http://urmia.ir/%D9%85%D9%86%D9%88%DB%8C-%D8%A7%D8%B5%D9%84%DB%8C/%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%87/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D8%B1%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%87 |date=2014-03-16}}, بلدیه سایتی</ref>

== قارداشلیق ==
[[file:Trabzon,harbour.jpg|thumb|left|250px| ترابزون شهری اورمیه نین قارداشلیق شهرلریندن دیر]]
[[file:City of Varna.jpg|thumb|left|250px|وارنا شهری اورمیه نین قارداشلیق شهرلریندن دیر]]
{|class="wikitable"
! style="background:#811541" | <span style="color:white;">تاریخ</span>
! style="background:#811541" | <span style="color:white;">اؤلکه</span>
! style="background:#811541" | <span style="color:white;">قارداشلیق شهرلری</span>
|-
|
|{{تورکیه-بایراق}}
|[[ترابزون]]<ref>http://www.honarnews.com/vdcfeydm.w6dv1agiiw.html</ref>
|-
|
|{{بولغارستان-بایراق}}
|[[وارنا]]<ref name="irancities.ir">{{Cite web |title=archive copy |url=http://www.irancities.ir/showcity.aspx?code=816&code2=33 |accessdate=2012-09-28 |archivedate=2012-10-18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121018101034/http://irancities.ir/showcity.aspx?code=816&code2=33}}</ref>
|-
|۲۰۱۴
|{{تورکیه-بایراق}}
|[[ارزروم]]<ref>{{Cite web |title=دورنا نیوز |url=http://durnanews.ir/?p=5913 |accessdate=2014-09-16 |archivedate=2014-09-21 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140921005656/http://durnanews.ir/?p=5913}}</ref>
|-
|
|{{ایران-بایراق}}
|[[رشت]]<ref name="irancities.ir"/>
|}

== آدلیم‌لار ==
[[صفی الدین اورموی]]:بویوک شرقین موسیقی افتخاری دیر

[[حسام الدین چلبی]]:مولانا نین مثنوی و معنوی دیوانی نا تحریک ائدیب و مولانا اونون یازماقینا ال آپاردی

[[میرزا علی عسگرآبادی]]:بویوک اورمو شهرینین مشروطچی لرین رهبرلریندن دیر

[[میرزا محمود اصولی]]:[[جیلولوق]] و کوردلوق فیتنه سینده اورمو شهرین خالقینین راهنما سی اولدی

[[حیدر عمواوغلی]]:بویوک مشروطه باشچی لاریندان

[[غلامرضا حسنی]]:اورمونون امام جومعه سی

[[علامه محدث اورموی]]:مۆعاصیر دورسینده بویوک عالم و اندیشمندلریندن

[[میرزا محمدصادق فخرالاسلام]]:موسلمان اوْلموش مسیحی کشیشی کی اجتهادا چاتدی و نئچه قطور کیتاب مسئحیت ردینه یازیب دیر

[[میرزا فضل‌الله مجتهد اورموی]]:بویوک اورمیه مجتهدلریندن، بیرنجی دونیا موحاربه سینده روسلار علیه نیه جهاد اعلام ائتدی

[[محمد قولوخان افشار]]:ایران دا بیرنجی فدرال حکومتین آذربایجان دا قورموش دیر

[[امام قولوخان افشار]]:آذربایجان سرداری

[[مجدالسلطنه افشار اورمی]]:بویوک اورمو و آذربایجان سردارلاریندان، آذرآبادگان روزنامه سینین صاحب ایمتیازی

[[سردار رشید]]:آذربایجان فرمانرواسی

[[فاطما موختارووا]]: شوروی اوپرا خواننده‌سی

مشهدی اسماعیل افشار: اورمیه‌نین مشروطه‌چی‌لریندن<ref name="بیلر">«تاریخچه دارالنشاط اورمیه»، توحید ملکزاده دیلمقانی، یاز نشریاتی، ۱۳۸۸، ص ۱۱۸</ref>

[[عسگرخان افشار]]: اورمیه‌نین باشچیلاریندان و فرانسه‌ده ایرانین ایلک سفیری<ref name="بیلر"/>

طرزی افشار: شاه عباس و شاه صفوی زامانی‌نین شاعیرلریندن<ref>«تاریخچه دارالنشاط اورمیه»، توحید ملکزاده دیلمقانی، یاز نشریاتی، ۱۳۸۸، ص ۱۲۰</ref>

== گؤرونتولر ==
{{وسط‌چین}}
<gallery 450="" length:400="" pix="" width:="">
File:Urmia uni central library.jpg|[[اورمو بیلیم‌یوردو]]
File:Education in Iran 0003 Urmia.jpg|اورمو شهرینده قدیمی مکتب لردن

File:Urmiyye market.jpg|اورمیه شهرینده قدیم میوه مئیدانی
</gallery>
{{پایان}}

== قایناقلار ==
{{قایناق}}

== خاریجی لینکلر ==
{{آمبار بؤلمه|Urmia}}
* {{Official website|http://www.urmia.ir/}}
* [http://ostan-ag.gov.ir/ The Governor of West Azerbaijan Province] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080907140213/http://ostan-ag.gov.ir/ |date=۲۰۰۸–۰۹–۰۷}}
* [http://www.urmia-ag.ir/ Urmia Branch of Ministry of Internal Affairs] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071211091531/http://www.urmia-ag.ir/ |date=۲۰۰۷–۱۲–۱۱}}

{{غربی آذربایجان اوستانی}}
{{اورمیه بؤلگه‌سی}}
{{ایرانین اوستان مرکزلری}}
{{ایرانین ان بؤیؤک شهرلری}}
{{Authority control}}

[[بؤلمه:اورمیه]]
[[بؤلمه:اورمیه بؤلگه‌سی‌نین یاشاییش یئرلری]]
[[بؤلمه:Assyrian settlements]]
[[بؤلمه:ایران اوستان‌لاری‌نین مرکزلری]]
[[بؤلمه:غربی آذربایجان اوستانی‌نین شهرلری]]
[[بؤلمه:Populated places along the Silk Road]]
[[بؤلمه:ایپک یولو بویوجا یاشاییش یئرلری]]