دوه
دوه لاتینجه: Camelus – فسیله‌سینه عایید حئیوان جینسی.
| دوه | |
|---|---|
| |
| بیرهورگوج‌لو دوه (Camelus dromedarius) | |
| |
| ایکی‌هورگوج‌لو دوه (Camelus bactrianus) | |
علمی قوروپلاشدیرما 
| |
| عالم: | حئیوان |
| تیپ: | خوْردالیلار |
| صینیف: | ممه‌لیلر |
| عائله: | Camelid |
| سوی(تبار): | Camelini |
| جینس: | Camel کارل لینه، ۱۷۵۸ |
| Species | |
|
ایکی‌هورگوج‌لو دوه | |
| سینونیم‌لر | |
تۆره لری
دَییشدیر- †کاملوس گیگاس (فوسسیل)
- †کاملوس هسترنوس (فوسسیل)
- †کاملوس سیوالنسیس (فوسسیل)
- †سوریه دوه‌سی
شفاف گؤز قاپاغی
دَییشدیردوهلرین گؤزلری قوم فیرتینالارین‌دان قورونماق اۆچون ۳ قاپاق‌لی‌دیر. لاکین معلوم اوْلدوغو کیمی، گؤز قاپاقلاریمیزی یومدوق‌دا کنار موحیطی گؤره بیلمریک. اوْنا گؤره، صحرادا اۇزون یول قت اد‌ن دوه قوم فیرتیناسی اوْلدوق‌دا گؤزو گؤرمه‌دن یولونا داوام اده بیلمز. بۇ شفاف گؤز قاپاقلاری اینک کیمی حئیوانین گؤزلرینی قوم‌دان قورویور، هم ده گؤزلری قاپالی ایک‌ن ایشیغی گؤرمه‌سینی تامین ادیر. اۇزون، سیخ یارائدیلمیش کیرپیکلر ده لازی‌می احتیاجی اؤدییر. بۇندان علاوه، گؤزلرین اطرافین‌داکی مؤحکم سۆموکلر هم ضربه‌لره، هم ده گونش شوالارینا قارشی گؤزو قورویور.
هضم سیستمی
دَییشدیردوهلرین هضم سیستمی صحراداکی محدود ییئجئک موختلیفلیینه اۇیغون یارادیلمیش‌دیر. دوه‌لر یم تاپمادیق‌دا ییئجئک حساب اوْلونمایان کاوچوک، تیکان کیمی ماده‌لر یییرلر. گۆج‌لو دیشلری، یاریق اۆست دوداقلاری و خصوصی آغیز قورولوشو سایه‌سین‌ده بئله ماده‌لری آسان‌لیقلا ییه بیلیرلر. البته، هر شیی هضم اد‌ن گۆج‌لو معده‌لری ده بونا کؤمک اوْلور. معده سلیینین پارچالاییجی تأثیری ایله ان برک ماده‌لری ده هضم ائدیرلر. دیگر ممه‌لیلرین معده‌سی ۱ کامرالی اوْلور، دوه‌لرین ایسه معده‌سینین ۸۰۰ کامراسی وار. ییئجئک و سو بۇ کامرالاردا ساخلانیلیر. بۇندان علاوه، دوه‌لر معده‌لرین‌ده‌کی هضمه کؤمک اد‌ن باکتری لر واسطه‌سیله دیگر جانلیلارین هضم اده بیلمدیی سللولوزانی آسان‌لیقلا هضم ائدیرلر. نورمال شرطلرده گون‌ده ۳۰-۵۰ کیلو ییئجئک قبول اد‌ن دوه‌لر چتین شرایط‌ده گون‌ده ساده‌جه ۲ کق قورو اوْتلا بیر آی یاشایا بیلیرلر.
ایفرازات سیستمی
دَییشدیردوهلرین بؤیرکلری صحرا شرایطینه اۇیغون اوْلاراق آز میقداردا مایع ایله ایشلییر. دوه‌لر مؤجوزوی خصوصیته مالیک بؤیرکلری سایه‌سین‌ده سو تاپمادیق‌دا، دۇزلو دنیز سویو ایچه بیلیر. سویون گری سورولماسینی تامین اد‌ن سیدیک کانالی دا دیگر هیوانلارداکین‌دان داها اۇزون‌دور. بئله‌لیکله، داها چوْخ سو گری سورولور و سو ایتکی‌سی آز اوْلور. بئله‌جه، سو قیتلیغی(کمبود) زامانی گون‌ده‌لیک ۵-۱۰ لیترلیک سیدیک ایفراز(ترشّح)ینی ۹۰% آزال‌دا بیلیرلر. نورمال شرطلرده ممه‌لیلرین بؤیوک حیصّه سی بؤیرکلرین‌ده ییغیلمیش سیدیک قانا قاریشدیق‌دا زهرلنیب اؤلور. دوه‌لرده ایسه وضعیت فرق‌لی‌دیر. دوه‌لرین بؤیرکلری بدنلرین‌ده‌کی سیدیی تمیزله‌یه‌رک دفعه‌لرله قاراجیردن کچیریر. بۇ یوللا سودان و ییئجئکلاردان ماکسیموم فای‌دالانیرلار.
بوغازلیق دؤورو
دَییشدیردوهلرین بوغازلیق مدتی ۱۳ آیدیر. بالا دوه‌لر، اساساً، قیش فسلین‌ده دوغولورلار. دوغوش واختی قوراق صحرانین تزه اوْتلارلا اؤرتولدویو و چوْخ‌لو سو قویوسونون اوْلدوغو دؤوره دوشور. بالالار ۱.۵ ایل عرضینده آنا سودو ایله ییئجئکلانیرلار. آنجاق قوراق موحیط‌ده سوده ده قناعت ائتمک لازیم‌دیر. سود آنجاق بالایا سودورمه واختلارین‌دا گلیر.
دوه سودو
دَییشدیردوهلرین قانین‌دا اوْلان «نانوبادی» آدلانان آنتی‌تللرین موالیجوی خوصوصیتی کشف ائدیلیب. دوه آنتی‌تللرینین ویروسلاری توتوب اؤلدوردویونو اؤیره‌نه‌ن آراشدیرما‌چیلار قیچس و سرطان کیمی نوخوشلوقلرین مۆالیجه‌سین‌ده آنتی‌تللرین تأثیرلی اوْلاجاغینی بیل‌دیریرلر. دوه قانی ایله یاناشی، عصرلردیر صحراداکی کؤچریلر طرفیندن ییئجئک کیمی ایستیفاده اوْلونان دوه سودونون فای‌دالاری دا چوْخ‌دور. دوه‌لرین سودو اینسانلار اۆچون شفا منبعی‌دیر. بۇ شفالی سودده اینک سودون‌دن ۱۰ دفعه چوْخ دمیر و ۳ دفعه چوْخ سی ویتامینی وار. ویتامین و مینراللارلا زنگین اوْلان دوه سودو ینی زامان‌دا بیر چوْخ نوخوشلوق اۆچون موالیجوی اهمیته مالیک‌دیر. آپاریلان آراشدیرمالار نتیجه‌سینده بۇ سودون دیابت خسته‌لرینین حیات سوییه‌سینی قالدیردیغینی، آوتیست خسته‌لره موثبت تأثیر اتدیینی، ایمنی سیستمینی گوجلندیردیینی و بۇ سبب‌دن، اۆزه چیخان نوخوشلوقلرین مۆالیجه‌سین‌ده فایدالی اوْلدوغو بللی ائدیلیب. بۆتون بونلارلا یاناشی، دوه سودو سو و ییئجئک احتیاجینین چوْخ اوْلدوغو صحرا شرایطین‌ده یاشایان اینسانلار اۆچون، البته، چوْخ اهمیت‌لی‌دیر.
نقلیات واسطه‌سی کیمی
دَییشدیرآذربایجاندا دمیر یولو چکی‌لنه قدر آت، قاتیر و اۇزونقولاق‌دان فرق‌لی اوْلاراق دوه اساس یوک حئیوانی ساییلیردی. چونکی بیر دوه‌نین یوکو ۲-۳ آت یوکونه برابر ایدی. یوک‌لو دوه بیر گون‌ده فاصیله‌سیز اوْلاراق ۳۰-۳۵ km، فاصیله ایله ایسه ۵۰ km-ا قدر یول گده بیلیردی. یوک‌لو دوه‌نین سرعتی ساعت‌دا ۴-۵ km-ا چاتیردی. دوه‌یه وۇرولان یوکون میقدارا مسافه‌دن وابسته اوْلاراق بللی ائدیلیردی. هر دوه‌نین یوکو اؤز چکی‌سینین تخمیناً یاری‌سینا برابر اوْلمالی ایدی.
آذربایجاندا اۆرتیم (تولید) اوْلونان ایپک، کتان، پامبیق، تاخیل، بویاق ماده‌سی، نفت، دۇز، شراب و س. محصوللار ایستر داخیلی، ایسترسه ده خاریجی بازاردان دوه کاروانلاری ایله داشینیردی. ۱۹-جو عصرین ۷۰-جی ایللرینه عایید بیر قایناق‌ده دئییلیر کی، هر ایل گدبی‌دن گؤندریله‌ن ۴۰ مین پودا قدر میس باکییا قدر دولرله گتیریلیردی.
دوه‌دن یوکداشیما واسطه‌سی کیمی حربی یوروشلار زامانی دا گئنیش ایستیفاده ادیلمیش‌دیر. بۇ زامان لازیم اوْلان ارزاغی و دؤیوش سورساتینی دوه ایله داشیماغا اۆستونلوک وریردیلر. روس الچی‌سی آ. وولینسکی ایرانا سفر ائدرکن سییار ماغازا اۆچون ۲۰۰۰ مانات‌لیق‌دان چوْخ (تخ. ۲۸-۳۴ باش) دوه ساتین آلمیش‌دی.
۱۸۲۶-۱۸۲۸-جی ایللر تۆرکیه-روسیه ساواشی زامانی چار اوْردوسو اؤز اوْردوسونو یوک حئیوانلاری ایله تامین ائتمک اۆچون آذربایجاندا یرلی اهالی‌دن چوْخ‌لو میقداردا دوه، آت و اؤکوز آلمیش‌دی.
عادتاً، بیر نئچه باش دوه‌سی اوْلانلار چاروادارلیقلا مشغول ایدیلر. شاروادارلیق قوبا، شاماخی، قبه‌له و خاچماز کندلری آراسیندا گئنیش یاییلمیش‌دیر. تکجه شاماخی قضاسیندا ۱۹-جو عصرین ۸۰-جی ایللرین‌ده ۴۲۸۲ باش دوه وار ایدی، همین دوه‌نین صاحبلری چاروادارلیقلا مشغول اوْلوردو. دوه ایله یوک داشیماق اۆچون یوکونو نؤعون‌دن وابسته اوْلاراق خصوصی دوه چووالین‌دان، ساندیقلاردان، سبتلردن، تولوقلاردان ایستیفاده ائدیلیردی. ازیلمه‌یه‌ن شیلر (تاخیل، اۇن، قند، دۇز) چووالا، سیلاح، شوشه قابلار و س. ساندیق و سبتلره، مایع محصوللاری (نفت، شراب، سو، بال) تولوقلارا دولدورولوب داشینیردی.
دوه‌نی یوکله‌مک اۆچون اوْنلارین بیرهورگوج‌لولرینی جاهازلاییر، ایکی هورگوج‌لولرینی ایسه آلیقلاییردیلار. بۇندان سوْنرا حاضیرلانمیش یوکلر (تایلار) بیر-بیرین‌دن تخمیناً ۱، ۵-۲ م آرالی قویولدوق‌دان سوْنرا، یوک تایلارینی دوه‌یه یاخین چکیر، کیچیک آغاجلا دوه‌نین قاباق قیچلارینا وۇروب اوْنو خیخیردیردیلار. یوکو ایلگک‌لی ایپ و چیلیکله بیر-بیرینه چاتیر و دوزی دورقوزوردولار.
گؤرونتولر
دَییشدیر
قایناقلار
دَییشدیر- ^ Camelus gigas. ZipcodeZoo. BayScience Foundation, Inc. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 8 May 2016. یوْخلانیلیب17 April 2016.
- ^ Falconer, Hugh (1868). Palæontological Memoirs and Notes of the Late Hugh Falconer: Fauna antiqua sivalensis. R. Hardwicke. p. 231. 2016-05-11-ده اوریجنال-دن آرشیولشدیریلمیشدیر.
{{cite book}}:|archive-date=/|archive-url=وقت مؤهورونون اۇیغونسوزلوغو (کؤمک); Unknown parameter|deadurl=ignored (|url-status=suggested) (کؤمک)